Slavistische Beiträge ∙ Band 37
(eBook - Digi20-Retro)
Verlag Otto Sagner München ∙ Berlin ∙ Washington D.C.
Digitalisiert im Rahmen der Kooperation mit dem DFG-Projekt „Digi20“
der Bayerischen Staatsbibliothek, München. OCR-Bearbeitung und Erstellung des eBooks durch den Verlag Otto Sagner:
http://verlag.kubon-sagner.de
© bei Verlag Otto Sagner. Eine Verwertung oder Weitergabe der Texte und Abbildungen, insbesondere durch Vervielfältigung, ist ohne vorherige schriftliche
Sibylle Schneider
Studien zur Romantechnik
Miroslav Krležas
00047441
S l a v i s t i s c h e B e i t r ä g e
Unter Mitwirkung von M. Braun, Göttingen * f P. Diels, München * J. Holthusen, München ־ E, Koschmieder, München • W. Lettenbauer, Freiburg/Br. J. Matl, Graz
F. W. Neumann, Mainz ־ K.־H. Pollok, Regensburg ־ L. Sadnik-Aitzetmüller, Saarbrücken ־ J. Schütz, Erlangen
HERAUSGEGEBEN VON A. SCHMAUS, MÜNCHEN Technische Redaktion: P. Rehder, München
Band 37
00047441
SIBYLLE SCHNEIDER
STUDIEN ZUR ROMANTECHNIK
MIROSLAV KRLEŽAS
VERLAG OTTO SAGNER • MÜNCHEN
Beycriüchn B leutsblblu/
lylûnction
C o p y rig h t by V e rla g O tto S a g n e r, München 1969 A b te ilu n g d e r Fa. Kubon & S a g n e r, München
D ruck: Fa. W .u .I.M . S a lz e r Ѳ München 2 , S c h le iß h e im e r s tr • 20
00047441
INHALT
EIN LEITU N G ... 7
ABKURZUNGSVERZEICHNIS... 17
KAPITEL Is TECHNIK DER PERSONENDARSTELLUNG Лѣ E i n f ü h r u n g ... 20
2• B e s c h r e ib u n g ... . ... 24
3• C h a r a k te r is ie r u n g ... ?1
KAPITEL I I : DARSTELLUNGSFORKEN DER REDE UND DER GEDANKEN 1 . D ie Redeformen und i h r V e r h ä ltn is z u - e i n a n d e r ... • ... ...55
2• D ir e k te Rede und in d ir e k t e Rede ...58
3• E r le b te R e d e ...* ... ...69
4 • G e d a n k e n b e r ic h t... ...84
5• Monolog und D ia lo g a ls w e s e n tlic h e D a r- s te llu n g s fo r m e n d e r Romane K r le S a s ... 87
KAPITEL I I I : KOMPOSITION 1• E in s t r ä n g ig k e it des E rz ä h lte n ( ,1D ie Rück- k e h r des F i l i p L a t in o v lc z " , ” Am Rande des V e rs ta n d e s ") ... 104
2• Z w e is tr ä n g ig k e it des E rz ä h lte n ( ,,B a n k e tt i n B l i t w i e n " , ,1B anner” ) ... 110
3• Z e i t l i c h e S t r u k t u r i e r u n g ... 118
a• Z e itg e r ü s t d e r Rom ane... 118
b . D ie gebrochene C h r o n o lo g ie ... 130
4 • P r in z ip d e r K a p i t e l e i n t e i l u n g ... 139
5• F u n k tio n und I n t e g r a t io n d e r s e lb s tä n - d ig e n T e ile ... 142
6• Ü b e rla g e ru n g d e r Handlung d u rc h R e f l e x i o n ... 149 KAPITEL IV : DER ICH-ROMAN ("Am Rande des V e rs ta n d e s ” ) . • 152
KAPITEL V: DIE ER-ROMANE ( " D ie Rückkehr des F i l i p L a t in o v ic z " , "B a n k e tt i n B l it w ie n " ,
"B anner11 )
1• E r z ä h le r - E rz ä h lte s - L e s e r ...177
2• D ie Kommentare des E r z ä h l e r s ...204
3• Der a u k t o r ia le E rz ä h le r a ls ty p is c h e E r z ä h le r g e s ta lt d e r Romane K rle S a s ... .207
4 • R om anfiguren, E rz ä h le r und A u to r i n ihrem V e r h ä ltn is z u r W i r k l i c h k e i t ...211
5• Der S a t i r i k e r K r l e S a ... 213
KAPITEL V I: DIE SUBJEKTIVE KOMPONENTE IM STIL KRLEŽAS 1• E rz ä h lh a ltu n g und S t i l ...221
2• K rleS as S t i l im U r t e i l d e r I n t e r - p r e t e n ... .222
3• Der e x p re s s iv e Rhythmus ... 224
4 . F u n k tio n g e w is s e r P a r t i k e l n ...232
5• B i l d l i c h k e i t d e r Sprache K rle ž a s ... .234
a• A k u s tis c h e und v is u e lle Elem ente . . . . 234
b . V e rg le ic h e und M e ta p h e rn ... 236
c . G roteske E le m e n te ... 238
6• ü y p e r b o l i k ... 247
7• Reihung und Häufung ... 252
8• Das D e m o n s tra tiv p ro n o m e n ... 258
9• S a t z b a u ... 260 265 273 ANHANG...
L I TERATUR VERZEICHNIS NACHWORT
EINLEITUNG
Der heute v ie r u n d s ie b z ig jä h r ig e M ir o s la v K rle S a , dessen l i t e r a r i s c h e und p u b liz is t is c h e T ä t ig k e it b e r e it s e in h a l - bes J a h rh u n d e rt um faßt - im Jahre 1914 wurde s e in e r s te s Werk, das ly r is c h e Drama "Leg e n d e ", v e r ö f f e n t l i c h t - i s t n ic h t n u r das s tä r k s te l i t e r a r i s c h e T a le n t d e r K ro a te n , sondern z w e if e llo s auch e in e r d e r b e d e utendsten V e r t r e t e r d e r ju g o s la v is c h e n L i t e r a t u r des zw a n zig ste n J a h rh u n d e rts . E r i s t d e r Typ des unbequemen, w e il le id e n s c h a f t lic h enga- g ie r t e n , kom prom ißlosen, r e v o lu tio n ä r e n S c h r i f t s t e l l e r s , d e r s ic h s e in ganzes Leben unbeugsam f ü r s e in e Überzeugung e in s e t z t e und daher immer w ie d e r a u f e rh e b lic h e S c h w ie r ig - k e it e n s t ie ß und h e ftig e n A n g r iffe n a u s g e s e tz t w a r. K rle z a s v i e r m a r x is tis c h o r i e n t i e r t e l i t e r a r i s c h e Z e i t s c h r i f t e n , i n denen e r s e in e eigenen A rb e ite n v e r ö f f e n t l i c h t e , gegen s e i - ne W id e rsa ch e r h e f t i g p o le m is ie r t e , s ic h m it a k t u e lle n p o - l i t i s c h e n und g e s e lls c h a f t lic h e n E re ig n is s e n k r i t i s c h a u s - e in a n d e rs e tz te und f ü r s e in e p ro g re s s iv e n g e s e l l s c h a f t l i - chen Id e e n e i n t r a t , wurden a l l e v e rb o te n . S eine Dramen w u r- den lä n g e re Z e it n ic h t angenommen, und das s c h lie ß lic h a k -
z e p t ie r t e Drama " G a l i c i j a " wurde e in e Stunde v o r d e r P re - m ie re w ie d e r a b g e s e tz t• E in e s s e in e r b e s te n W erke, d ie "B a - la d e P e t r ic e Kerempuha", ko n n te 1936 n u r i n S lo w e n ie n e r - s c h e in e n , und d ie Herausgabe d e r gesammelten Werke K r le z a s mußte mehrmals w ie d e r abgebrochen w erden, da nach dem E r - s c h e in e n d e r e rs te n Bände e in e w e ite re Herausgabe v e rb o te n w urde. Im Jahre 1941 wurden K r le ï a und s e in V e rle g e r S• K op- бок s o g a r v e r h a f t e t , und d ie Bücher wurden v e r b r a n n t.
K rle S a s a u ß e ro r d e n tlic h um fangreiches Werk, das u n g e fä h r 40 Bände u m fa ß t, e r s c h e in t s e i t 1953 i n d e r Z a g re b e r V e r - la g s a n s t a lt " Z o r a " . I n D eutschland b is v o r kurzem noch kaua b e k a n n t, wurden i n den le t z t e n Jahren e in e ganze R eihe s e i - n e r Werke ü b e r s e tz t, so d ie d r e i Romane, e in ig e E rz ä h lu n g e n und d ie D ra m e n trilo g ie "D ie G lem bays", und v o r zw ei Ja h re n fa n d i n Graz d ie d e u ts c h s p ra c h ig e U ra u ffü h ru n g d e r "G lem - b a y s " , e in e s d e r b e s te n Dramen K r le z a s , s t a t t .
K rle S a i s t e in u n g e w öhnlich v i e l s e i t i g e r Mensch von u n i- v e r s a le r B ild u n g ; s e in In te re s s e g i l t n ic h t n u r d e r L i t e r a - t u r , sondern auch d e r K u n s t, d e r K u ltu r p h ilo s o p h ie und K u l- tu r g e e c h ic h te , sowie p o lit is c h e n und g e s e lls c h a f t lic h e n F ra gen. T ro tz d e r V i e l s e i t i g k e i t , d ie s ic h i n s e in e r B e t ä t i- gung a ls L y r ik e r , D ra m a tik e r, E s s a y is t, R om ancier, N o v e l- l i s t , P u b l i z i s t , L i t e r a t u r k r i t i k e r und K u l t u r h i s t o r i k e r ma- n i f e s t i e r t , b l e i b t K rle S a doch einem v e rh ä ltn is m ä ß ig engen K r e is von Themen v e r h a f t e t . F ü r den e n g a g ie rte n M o r a lis te n , Hum anisten und K rie g s g e g n e r K rle S a g i l t es i n e r s t e r L in ie , K r i t i k zu üben an den g e s e lls c h a f t lic h e n M ißständen s e in e r Z e i t , d ie e r , K a r l Kraus g e is t ig v e rw a n d t, a n a ly s ie r t und h e f t i g a n p ra n g e rt. S eine H a ltu n g d rü c k t s ic h - ebenso w ie d ie s e in e r Helden - i n P r o te s t und R e b e llio n gegen d ie b e - stehende g e s e lls c h a f t lic h e Ordnung a u s, gegen K r ie g , gegen d ik t a t o r is c h e Systeme, gegen Lüge und Dummheit und ü b e r- haupt gegen a l l e s , was den Menschen e n tw ü rd ig t und e n t - s t e l l t .
Der e r s te d e r v i e r Romane K rle S a s , "D ie R ückkehr des F i - l i p L a t in o v ic z " , d e r 1932 e rs c h ie n , g e h ö rt th e m a tis c h noch zum Glembay-Komplex, den e r a b s c h lie ß t• I n diesem p s y c h o lo - g is c h e n und g e s e lls c h a f t s k r it is c h e n Roman re c h n e t K rle S a m it d e r p r o v in z ie lle n V a ria n te des Glembay-Zweiges ab, m it dem gehobenen d e g e n e rie rte n k r o a tis c h e n B ü rgertum , das d ie p o lit is c h e und s o z ia le W ir k lic h k e it des zw a n zig ste n J a h r - h u n d e rts i g n o r i e r t und noch i n d e r Z e it d e r k . und k . Mo- n a rc h ie l e b t .
Sechs Jahre s p ä te r f o l g t d e r z w e ite Roman, d ie b i t t e r e S a t ir e a u f d ie Z a g re b e r b ü r g e r lic h e G e s e lls c h a ft d e r d r e i - ß ig e r Jahre m it dem bezeichnenden T i t e l "Am Rande des V e r- 8 ta n d e s M. 1933 und 1939 e rs c h e in e n d ie e rs te n b e id e n Bücher von "B a n k e tt i n B l it w ie n " , des le t z t e n d e r d r e i Romane, d ie K r le ž a i n den d r e iß ig e r Jahren s c h r e ib t . Das d r i t t e Buch w ir d v ie ru n d z w a n z ig Jahre s p ä te r (1 9 6 2 ) i n d e r Z e i t s c h r i f t Forum d e r J u g o s la v is c h e n Akademie v e r ö f f e n t l i c h t . "B a n k e tt
i n B lit w ie n " i s t e in g ro ß e r p o l i t i s c h e r Z e itro m a n , e in e
s c h a r fs ic h t ig e S a t ir e , d ie s ic h a u f d ie u n m itte lb a re p o l i - tis c h e A k t u a l it ä t b e z ie h t, a u f d ie fa s c h is tis c h e D ik t a t u r n ic h t n u r J u g o s la v ie n s , sondern auch a n d e re r e u ro p ä is c h e r S ta a te n . Der f i k t i v e Raum, i n dem d ie Handlung a n g e s ie d e lt i s t , e r la u b t es K rle S a , den Rahmen des Geschehens v e e e n t- l i e h zu e r w e ite rn und s ä m tlic h e V a ria n te n zu e rfa s s e n . D ie A k t u a l i t ä t des Themas und d ie e r s ta u n lic h e W e it s ic h t ig k e it K rle Ž a s erw iesen d ie E re ig n is s e des z w e ite n W e ltk rie g e s , d ie e r i n den e rs te n b e id e n , noch v o r dem E rie g e e r s c h ie -
nenen Büchern vorweggenommen h a tte .
Der b is h e r l e t z t e und noch u n v o lls tä n d ig e Roman K rle & a s ,
"B a n n e r", e r s c h e in t s e i t 1962 i n unregelm äßigen Abständen i n d e r Z e i t s c h r i f t Forum. л D ie s e r g ro ß a n g e le g te p o lit is c h e und h is t o r is c h e Roman - K rle Ž a s e lb s t b e z e ic h n e t ih n a ls C h ro n ik - i s t e in e " r e t r o s p e k t iv e V is io n des ju g o s la v is c h e n Problem s d e r Jahre 1912 b is 192 2 ". p D ie T a tsa ch e , daß K r le - 2a m it diesem Roman nach e in e r l it e r a r is c h e n T ä t ig k e it von ü b e r f ü n f z ig Jahren w ie d e r zu s e in e n Anfängen und d a m it zu den E rscheinungen z u r ü c k k e h rt, d ie ihm am m e is te n v e rh a ß t s in d , d e r k . und k . M onarchie und deren g e s e lls c h a ftlic h e m System , z e ig t , w ie s e h r K rle S a m it d ie s e r Z e it verbunden
i s t . "Im Grunde, und b e i a l l e r id e o lo g is c h e n P r ä z is ie r u n g s e in e s h e u tig e n S ta n d o rte , i s t e r e in R e b e ll a l t ö s t e r r e i - c h is c h e r Prägung g e b lie b e n , e in E in z e lg ä n g e r aus i r o n i -
schem B e d ü rfn is , e in S a t i r i k e r n ic h t aus M enschenverachtung, sondern aus M e n s c h e n lie b e ."^1
ף Das e r s te Buch des Romans e rs c h ie n i n f o r t la u f e n d e r F o lg e von März
1962
b is Dezember 1962. Das z w e ite Buch e r s c h e in t m it U nterbrechungen s e i t 1964•2 V a u p o tifc , M iro s la v : S iv a b o ja s m r t i. I n t e r p r e t ā c i j ā K r le - ž in e n o v e le "C v rč a k pod vodopadom". I n : K o lo , RS, 1 , 1963!
6 , 70.
x' T o rb e rg , F r ie d r ic h : Ju g o sla w isch e P rem iere i n G raz. "D ie Glembays" - S c h a u s p ie l von M iro s la v K rle S a e rs tm a ls i n d e u ts c h e r Sprache. I n : S ü d d t. Z tg . 3 * / ^ « 7 1 9 6 5 ״» ß• 11•
A n g e s ic h ts des groß en E in flu s s e s , den K rle z a Ja h rzehnte h in d u rc h ausübte und auch noch a u s ü b t, sowie i n A n b e tra c h t d e r Bedeutung und des Umfangs s e in e s l it e r a r is c h e n Werkes
i s t es n ic h t v e r w u n d e r lic h , daß d ie ju g o s la v is c h e L i t e r a - t u r k r i t i k s ic h i n besonderem Maße d ie s e r ausgeprägten und w id e rs p ru c h s v o lle n P e r s ö n lic h k e it annahm• Vom z w e ite n b is zum s ie b te n J a h rz e h n t u n se re s J a h rh u n d e rts i s t s e h r v i e l üb e r K rie ž a g e s c h rie b e n w orden. E r wurde sowohl h e f t i g an- g e g r if f e n und a b g e le h n t a ls auch g e lo b t und nachgeahmt• Im Rahmen d ie s e r E in fü h ru n g muß e in k u r z e r Ü b e r b lic k üb e r d ie K rle z a fo rs c h u n g genügen• D ie s v o r a lle m im H in b lic k a u f d ie T a tsa ch e , daß a n lä ß lic h des f ü n f z ig jä h r ig e n Jubiläum s s e i- nes l i t e r a r i s c h e n S c h a ffe n s k u rz n a ch e in a n d e r zw ei Sammel- bände e rs c h ie n e n , d ie d ie w ic h tig s te n » b is d a h in i n v e r - schiedenen Z e i t s c h r i f t e n v e r s tr e u te n A u fs ä tz e ü b e r K r le ï a zusammenfassen. Der e r s t e , 1963 von d e r J u g o s la v is c h e n Aka- demie i n Zagreb herausgegebene u m fan greiche Sammelband e n t- h ä lt z w e iu n d s ie b z ig A r b e ite n von fü n fu n d v ie r z ig A u to re n und s t e l l t e in e " A n th o lo g ie von K r i t i k e n , Essays, S tu d ie n und A r t ik e ln ü b e r das Werk M ir o s la v K rle S a s aus einem Z e itraum von e in ig e n D ezennien (1 9 1 7 -1 9 6 3 )" dar•** Der z w e ite Sammel- band,
1964
vom I n s t i t u t f ü r L it e r a t u r w is s e n s c h a f t d e r P h i- lo s o p h is c h e n F a k u lt ä t d e r U n iv e r s it ä t Zagreb nerausgegeben, e n t h ä lt v ie ru n d z w a n z ig m e is t i n l e t z t e r Z e it e rschienene A u fs ä tz e von z w ö lf A u to re n , d ie d e r Z agreber F a k u ltä t an- g e h ö re n .^ B eide Sammelbände wurden i n d e r i n S a ra je vo e r - scheinenden Z e i t s c h r i f t Iz r a z a u s f ü h r lic h besprochen, m it -Z b o rn ik о M iro s la v u K r l e ž i . H rsg• v . M a rija n M a tk o v iò . Zagreb: J A Z U ,O d je lz a suvremenu k n již e v n o s t i I n s t i t u t za k n již e v n o s t , 1963•
^ K r le z in Z b o r n ik . H rsg . v . Iv o Franges и , A le ksa n d a r F la - k e r• Zagreb 1964. (ж I n s t i t u t za паики о k n již e v n o s t ! F ilo z o f skog f a k u l t e t a S v e u ī i l i š t a и Zagrebu. K n j. 1 . )
e in a n d e r v e r g lic h e n und b e u r t e i l t . £
D ie be id e n s e h r u n te r s c h ie d lic h e n Sammelbände ze ig e n d ie E n tw ic k lu n g , d ie s ic h i n d e r K r le ž a f o rsch u n g v o l l z o - gen h a t. Es la s s e n s ic h zw e i v e rs c h ie d e n e R ic h tu n g e n u n -
te rs c h e id e n . E rs te n s je n e , d ie f a s t a u s s c h lie ß lic h im e r - s te n Sammelband v e r t r e t e n i s t . Es s in d d ie s A r b e ite n von heute m e is t ä lt e r e n A u to re n , d ie vo rw ie g e n d i n h a l t l i c h - g e h a lt lic h e Fragen b e h a n d e ln , s ic h m it d e r P erson K r le - Žas, s e in e n Ideen und s e in e r H a ltu n g b e fa s s e n , K rle Ž a a b - le h n e n od e r lo b e n und s ic h im w e s e n tlic h e n m it F e s t s t e i- lu n g e n begnügen. Die k ü n s t le r is c h e S t r u k t u r d e r Werke K r le - žas w ir d dabei außer a c h t g e la s s e n . V e r t r e t e r d ie s e r R ie h - tu n g s in d u n te r anderem:
- M. Bogdanovic ( " P r ip o v e tk e M iro s la v a K r le ž e " , 1922;
"0 znaSaju drame и d e lu M iro s la v a K r le ž e , ll195£♦־;
,1О Kr l eSi 7 . ( 1956 ,״
- V. G lig o r iò ( 11,U lo g o r u 1 od M iro s la v a K r le ž e " , 1938;
"P rip o ve d a čka p ro z a M ir o s la v a K r le ž e " I , I I , 1960;
"U o lu jn im vremenim a. P rva k n jig a romana , Z a s ta v e 1 M iro s la v a K r le ž e " , 1 9 6 3 )•
- M. M atkoviè ( " M a r g in a lij a uz K r le í in o dramsko s t v a - r a n j e " ,
19
^9
;"0 k n j i z i M iro s la v a K r le z e *D avni d a n i * " , 1 9 5 7 )•
- M. R is t i£ ( " K r l e z i n i G le m b a je v i" , 1929;
"Fuga K r le z ia n a " * 1953;
"Za š e z d e s e ti ro d je n d a n M iro s la v a K r le ž e " , 1953;
" K r le z a " , 1954;
" A lfa b e ts k e v a r i j a c i j e na fu g u K r le ž ia n u " , 1 9 5 9 ) • - E. S inko ( " I s t i n a M iro s la v a K r le ž e " , 1 9 5 2 ;"
" L i r i k a и k o m e d iji je d n e k a rn e v a ls k e п о б і" , 1953;
" K r v a v i m it " І - Ѵ І Э 1 9 5 6 /7 ;
"F alanga a n t i k r i s t a i d r u g i k o m e n tā r i" , 1957;
"P o e t k o j i p rip a d a svim a nama. U povodu sedamdesete g o d iin jic e r o d je n ja M iro s la v a K r le ž e " , 1 9 6 3 )•
Der e r s te Sammelband wurde von Mate L o n 6 a r k r i t i s c h b e - sprochen ("P re d k n jiŽ e v n im d je lo m M iro s la v a K r le ž e " . I n : I z r a z , 9 , 19651
19
O-199
) * d e r z w e ite von N ik o la Iv a n iS in ("R a sp ra va о K r le ž in u Z b o r n ik u " , e b d ., 1 1 9 4 -1 2 1 3 )•nf Es w ir d h ie r je w e ils n u r das J a h r a n g e fü h r t, i n dem d ie A r b e it e rs c h ie n e n i s t . Nähere Angaben s in d im L i t e r a t u r - V e rz e ic h n is zu fin d e n .
D ie z v e it e R ic h tu n g , d ie ih r e n Anfang etwa i n d e r z w e i- te n H ä lf t e d e r f ü n f z i g e r Ja h re nahm, w ir d von d e r jü n g e - re n G e n e ra tio n s e r b o k r o a tis c h e r L it e r a t u r w is s e n s c h a f t le r v e r t r e t e n , d ie i h r e A r b e ite n h a u p ts ä c h lic h i n d e r forma-»
le n F ra g e n d e r L it e r a t u r w is s e n s c h a f t gewidmeten Z e i t s c h r i f t d e r K r o a tis c h e n p h ilo lo g is c h e n G e s e lls c h a ft Zagreb U m je t- n o s t r i j e ï i , sow ie i n den Z e i t s c h r i f t e n K o lo (M a tic a H rv a t- s k a , Z a g re b ), R e p u b lik a ( Z o ra , Z a g re b ), Delo ( N o l i t , Beo- g ra d ) und I z r a z ( S v j e t l o s t , S a ra je v o ) v e r ö f f e n t li c h t e n . D ie m e is te n B e itr ä g e stammen aus dem Jubiläum s j a h r 1965•
D iese R ic h tu n g s t e l l t das k ü n s tle r is c h e Werk K rle S a s i n den M it t e lp u n k t d e r B e tra c h tu n g und v e r s u c h t, den Zugang von d e r fo rm a le n S e ite h e r zu gew innen. A r b e ite n d ie s e r A r t bestim m en den C h a ra k te r des z w e ite n Sammelbandes• Die w ic h t ig s t e n V e r t r e t e r d ie s e r R ic h tu n g s in d :
- D. B r i g i je v ifc ( " 0 K r le & in u i z ra z u . Na marginama roma- na ,P o v ra ta k F i l i p a L a t in o v ic z a * " , 1955)•
- M. E n g e ls fe ld ( " M ir o s la v K rle S a : 1Baraka P e t B e '.
P rim je d b e uz s t i l ” , 1958;
"J03 о s t i l u M ir o s la v a K r le ž e " , 1 9 6 2 ).
- M. F e l l e r ( " K r i t i S k l fr a g m e n ti о M iro s la v u K r l e ž i " , 1 9 5 3 ).
- A. F la k e r ( " M o t iv ā c ijā i s t i l " , 1962;
" I n e x tr e m is . K rle S a и s v j e t l u k n již e v n ih p o re d j e n j a " , 1963;
" , N epoznat N e tk o * . 0 je d n o j a n a lo g n o j p o ja v i u ru s k o j i h r v a t sko J k n již e v n o s t i 2 0 . 8 t o lje 6 a , 1964"; 8
"C o v je k i p o v i j e s t и K r le ž in im noveļam a", 1964) 8 • - I . Frangeã ( " S tv a r n o s t i u m je tn o s t и K r le ž in o j p r o z i.
N o v e la : , V e l i k i m eS tar s v i j u h u l j a * " , 1958;
"U p o t r a z i za iz g u b lje n im d je t in js t v o m . N e k o lik o p a ra - I e l a uz , P o v ra ta k F i l i p a L a t in o v ic z a 1" , 1963;
" S lo b o d n i n e u p ra v n i g o v o r kao s t i l s k a o s o b in a . K r l e z i - n i •D a vn i d a n i • " , 1 9 6 3 )•
- P . G u b e rin a ( " T e o r i j a о r it m u i p rim je n a na je d n o K rle S in o d j e l o " , 1953)^
- Z. M a lit ( " L u t k e . Pokusaj r e k o n s t r u k c ije a u to rs k o g kom entārā и 'B a n k e tu и B l i t v i ' " , 1963;
Q
Da b e i den A r b e ite n des z w e ite n Sammelbandes weder E r - s c h e in u n g s o rt noch J a h r angegeben i s t , l i e ß ic h b e i den A u fs ä tz e n , d ie m ir n ic h t aus Z e i t s c h r if t e n z u g ä n g lic h w a re n , das E rs c h e in u n g s ja h r des Sammelbandes g e lt e n .
" V l a s t i t a imena kao s t i l s k a k a t e g o r ija 9B anketa и B l i t v i ' " , 1964) 8 .
- A. P e tro v ( " P o z o r iš te l u t aka и K r le ž in im rom anim a", 1962).
- K. P r a n ji6 ("T e h n ik a pauze kao e t i l e k i p o s tu p a k • Uz t e k s t M iro s la v a K rle ž e , Slom Prana S u p ila 1" , 1928;
"0 K rle S in u proznom r i t m u " , 1 9 6 3 )•
- M. Vaupotifc С"S iv a b o ja s m r t i• I n t e r p r e t ā c i j ā K r le S in e n o ve le , C v rïa k pod vodopadom1" , 1963;
" S o c ija ln i smisao K r le S in a d j e l a " , 1964) 8•
- 1• V idan ( " D v ije ra z n in e , B anketa и B l i t v i 1" , 1 9 6 3 )•
- R. Vu5kovifc ("Legenda о fa tu m u m rS n je . Uz K r le 2 in roman , Banket и B l i t v i 1" , 1 9 6 3 )•
- В. V u le tiò ( " 0 nekim ele m e n tim a K r le S in e l i r i k e " ,
196З).
- D. Zeceviô ( " K r l e î i n a re & e n ic a . D v lje p rim je d b e о K r le z in o j p r o z i и rom&nxma , Na ru o u p am eti.1 i *Po- v r a ta k F i l i p a L a t in o v ic z a * " , 1 9 6 5 )•
Obwohl d ie L i t e r a t u r ü b e r K rle S a s e h r u m fa n g re ic h i s t , g i b t es b is heute n u r e in e e in z ig e G e s a m td a rs te llu n g s e i ־ nes Werkes, d ie zudem d ie Essays K rle Ž a s n ic h t b e r ü c k s ic h - t i g t und m it dem z w e ite n Buch von "B a n k e tt i n B lit w ie n "
a b s c h lie ß t - a ls o K rle z a s l i t e r a r i s c h e s Werk n u r b is zum Ende d e r d r e iß ig e r Jahre u m fa ß t• Š. VuSetifc i n t e r p r e t i e r t i n diesem Buch ( " K r le ž in o k n jiS e v n o d j e l o " , S a ra je v o 1958) i n c h ro n o lo g is c h e r A b fo lg e d ie e in z e ln e n Werke K r le z a s , d ie e r a b sch lie ß e n d zu k l a s s i f i z i e r e n v e r s u c h t, indem e r s ie i n f ü n f v e rsch ie d e n e s t i l i s t i s c h e E n tw ic k lu n g s p h a e e n e in o r d n e t. D ie I n t e r p r e t a t io n e n b e fa s s e n s ic h im w e s e n t- lie h e n m it d e r i n h a l t l i c h - g e h a l t l i c h e n S e ite d e r Werke K rle z a s •
Außer dem Buch VuSetifcs e rs c h ie n e n noch e in ig e andere Bücher ü b e r K rle ž a - a lle r d in g s k e in e G e s a m td a rs te llu n g e n . D ie Essays und K r i t i k e n M. B o g d a n o v its wurden i n einem schm alen Bändchen zusammengefaßt und u n t e r dem T i t e l "0 K r l e ž i " (Beograd 1956) herausgegeben• Marko R is t iò s Buch ü b e r K rle ž a e rs c h ie n 195^ i n Zagreb ( " K r l e ï a " ) . Essays stammen von M. M a tko viò ( " M a r g in a lij a uz K r l e i i n o dramsko s t v a r a n je " . I n : Dva e s e ja . Zagreb 1950, S• 5 - 8 9 ) , B. K r e f t ("F ra g m e n ti о M iro s la v u K r l e z i " . I n : P o r t r e t i • L u b lja n a
1956, S• 2 7 -8 6 ) und E. Š inko ("F a la n g a a n t i k r i s t a i d r u g i k o m e n tā ri". Zagreb 1957)• S c h lie ß lic h i s t noch V• G lig o rife m it s e in e n i n dem Buch "U v ih o r u " (Beograd 1962) gesammel- te n S tu d ie n ü b e r L y r ik , E rz ä h lp ro s a , Dramen und Romane K rle& as zu nennen. Was d ie Romane K rleX as b e t r i f f t , so wurden s ie im V e rg le ic h zu seinem ü b rig e n Werk - v o r a lle m
im V e r h ä ltn is zu den E rzä h lu n g e n , z u r L y r ik und zum Drama z w e if e llo s v e r n a c h lä s s ig t• 7 Von den z w e iu n d s ie b z ig A u f-q Sätzen des e rs te n Sammelbandes b e s c h ä ftig e n s ic h n u r sechs m it je w e ils einem d e r Romane. V ie r davon s in d je d o ch l e - d i g l i c h Buchbesprechungen (M. Bogdanoviö b e s p r ic h t den Ro- man FL, I . K o z a rïa n in und I . G . Коѵасіб den Roman NRP und V. G lig o r ic das e r s te Buch von Z ), und e in e r i s t e in zwar a u s f ü h r lic h e r , ab e r fo rm a le Fragen kaum b e rü c k s ic h tig e n d e r Kommentar zu den e rs te n beiden Büchern von BB (E . Š in k o :
" K r v a v i m i t " ) . *in P. Dzadzifc s t e l l t in den M it te lp u n k t s e i- п е г B e tra c h tu n g den Typ des r e v o ltie r e n d e n H e ld e n , d e r in a lle n Romanen K rle ž a s i n ve rs c h ie d e n e n V a ria n te n v e r tr e t e n i s t ("P o b u n je n i S o vje k и K rle ž in o m romānu. Uz ponovno ob- j a v l j i v a n j e , Banketa и B l i t v i ' i • F i l i p a L a t in o v ic z a * ״ , 1 9 5 4 ). S e lb s t im z w e ite n Sammelband b e s c h ä ftig e n s ic h n u r v i e r d e r v ie ru n d z w a n z ig A rb e ite n m it einem d e r Romane K r le
zas. D re i davon s in d dem Roman BB gewidm et. Z. M a li& u n - te r s u c h t d ie F u n k tio n des Autor-Kom m entars und d e r Namen, und I . V idan g e h t i n s e in e r a u s fü h r lic h e n und fu n d ie r te n S tu d ie im w e s e n tlic h e n a u f d ie S t r u k t u r d ie s e s Romans e in - v o r a lle m im H in b lic k a u f d ie s t r u k t u r e l l e Bedeutung des d r i t t e n Buches von BB. Der A u fs a tz von I . Frangeš ü b e r FL b e fa ß t s ic h e b e n fa lls i n e r s t e r L in ie m it d e r S t r u k t u r
^ V g l• M. Ію пбаг ("P re d k n již e v n im d je lo m M iro s la v a K r le ž e " , S. 1 9 6 ).
V g l. V e rz e ic h n is d e r in d ie s e r A r b e it verw endeten Ab- kürzungen (S .
1 7
) .10
d ie s e s Romans. Von den n ic h t i n den b e id e n Sammelbänden v e r tr e te n e n A rb e ite n ü b e r das Romanwerk K rle ž a s s in d d ie m e is te n - v o r a lle m d ie aus f r ü h e r e r Z e it - Buchbespre- chungen od e r In h a ltsko m m e n ta re • So d ie A u fs ä tz e von M.
S e la k o v it und S. D ra g o je vifc (1939) ü b e r NRP; D r a g o je v it g e h t auch k u rz a u f K rle ž a s S t i l sowie a u f das d i a l e k t i - sehe P r in z ip des Romans e in . W e ite rh in s in d d ie A rb e ite n von B. Novakovifc, I . K r š ic und V. Pakifc (1 9 3 3 ) ü b e r FL zu nennen, sowie d ie von M• LonČar (1963) und R. T r if k o v iö
(
196
З) ü b e r das e rs te Buch von Z.Außer den im z w e ite n Sammelband v e r tr e te n e n v i e r A u f- s ä t z e r , d ie Лег U ntersuchung je w e ils е іп е з b o s tim n t3 n f o r - m alen Problems i n einem d e r Romane K rle z a s d ie n e n , e r s c h ie - nen i n l e t z t e r Z e it l e d i g l i c h noch f ü n f A rb e ite n d ie s e r A r t . D. B r i g i je v ifc b e fa ß t e ic h m it dem S t i l des Romans FL und sch e n kt v o r a lle m d e r b is d a h in n ic h t b e a c h te te n Syn- ta x K rle z a s besondere A ufm erksa m keit. R. Vučkovifc u n t e r -
I
s u c h t d ie S t r u k t u r von BB, C. D a lib o r ( " M its k a in t e r p r e - t a c i j a romana 1P o vra ta k F i l i p a L a t i n o v i c z a ' 1963 ,״ ) wendet d ie v i e r A rchetypen d e r L i t e r a t u r von N. F rye a u f den Ro- man FL an, A. P e tro v g e h t a u f das Puppenm otiv, a u f den E r -
z ä h le r und d ie d ia lo g is c h e S t r u k t u r d e r e rs te n d r e i Roma- ne e in , und D. ZeSeviò b e s c h ä ftig t s ic h m it e in ig e n f o r - malen Aspekten d e r b e id e n Romane FL und NRP. Von B. K la ifc stammt s c h lie ß lic h noch e in Kommentar z u r L e x ik von Z, i n dem e r Frem dw örter und heute u n g e b rä u c h lic h e und v e rg e s s e - ne B e g r if f e e in e s K a p ite ls d ie s e s Romans e r k l ä r t ("LeksiJSke b ilje š k e uz jedan K r le ž in t e k s t " , 1 9 5 3 )״
Da d ie b is h e r ig e n A rb e ite n ü b e r d ie Romane K rle 2 a s s ic h entw eder a u f e in e i n h a l t l i c h - g e h a l t l i c h e Analyse m e is t e in e s Romans b e sch rä n kte n und auch d ie i n l e t z t e r Z e it e r - schienenen A r b e ite n , d ie s ic h d e r fo rm a le n S e ite des Wer- kes K rle z a s zuwenden, f a s t durchweg n u r e i n e n fo rm a - le n Aspekt e i n e s e i n z e l n e n Romans u n te r s u -
chen, e r s c h e in t ев a n g e b ra c h t, s ä m t l i c h e Romane K rle S a e zum Gegenstand e in e r s y s te m a tis c h e n U ntersuchung zu machen. 11 I c h beschränke m ich d a b e i bewußt a u f d ie
e r z ä h l t e c h n i s c h e D a r b i e t u n g d e r R o m a n e , d a gerade s ie noch n ic h t genügend b e a c h te t wurde• E in e a l l e Romane K rle S a s e in b e zie h e n d e U ntersuchung
e r z ä h lte c h n is c h e r Fragen i s t gerade b e i einem so bewußt a rb e ite n d e n A u to r w ie K r le z a w ic h t ig , d e r s ic h v o r a lle m i n seinem Tagebuch, a b e r auch i n ve rsch ie d e n e n Essays im - mer w ie d e r m it fo rm a le n Problem en d e r D a r s te llu n g b e fa ß te . D ie Z i t a t e aus dem Werk K rle z a s wurden m ö g lic h s t w ö r t - l i e h ü b e r s e tz t. U n ü b e rs e tz t mußten a l l e je n e Z it a t e b l e i - ben, b e i denen es um d ie s p r a c h lic h e und s t i l i s t i s c h e Form d e r Aussage g e h t.
Da d e r l e t z t e Roman (Z ) noch n ic h t v o lls t ä n d ig e r s c h ie - nen i s t , w ir d im w e s e n tlic h e n n u r das b is j e t z t abge- s c h lo s s e n e e r s te Buch des Romans herangezogen•
11
Folgende Abkürzungen wurden v e rw e n d e t:
FL - P o v ra ta k F i l i p a L a tin o v ic z a12
NRP « Na rubu p a m e ti
BB ״ Banket и B l i t v i (Buch I und I I )
F * Banket и B l i t v i (Buch I I I , 1962 i n den e rs te n b e id e n Nummern d e r Z e i t s c h r i f t Forum e rs c h ie n e n )
Z « Zastave
Z, 1 - Zastave (b u ch I . e rs c h ie n e n i n : Forma, 1 , 1962, k n j . 1 )
Z, 2 « Zastave (0 u c h I . e rs c h ie n e n i n : Forum, 1 , 1962, k n j . 2 )
G « G le m b a je vi (P ro z a )
DD « Davni d a n i
ZMK ■ Z b o rn ik о U ir o s la v u K r le S i KZ - K r le X in Z b o rn ik
UR ■ U m je tn o st r i j e ž i
12 v
F ü r Z ita t e aus K rle z a s Werk g e lte n d ie S ig le n n e b s t S eitenangabe.
00047441
• ד ־ a ■־ » י* •״־ י
• t f : ‘
fcc г» i. ־* £ h , r 1 1 1v *,ז ■ Í 3 «UT '־ ־
:■•׳
־. . i' Й ÎTl i י
>גצ *
•יי
*ן 4 שי
1й>«,я ; ר ' К П & Ъ 1•ЛАЮ
;׳י
*• w י »
\ 7 t **v״
• І-нГ: , ••v
% # • י ״
י t - . .י *Л *
t u t, * С .ילי •
• r ה л
H a י» *■
w י..׳ ר! f 7.
Г V*)^r :
־ 4
; 1
!י.
*
**׳
í f d :*г 'ל״־ /
1
I f :׳
X v
*
&
*׳' ^
<
п < кѵ/* *.?•* :f
״ 4 4 ; b št
• s t
Л* ם
»
. i
ז . 4 , י *
• л• »
2 t t
ז ד ז
00047441
K A P I T E L I
T E C H N I K D E R
P E R S O N E N D A R S T E L L U N G
Die E in fü h ru n g d e r Personen r i c h t e t s ic h i n e r s t e r L in ie nach d e r Bedeutung, d ie ih n e n i n d e r Handlung zukommt• Die B eschreibung des Äußeren und d ie C h a r a k te ris ie r u n g i s t j e - doch p rim ä r von d e r G ru p p e n z u g e h ö rig k e it und d a m it von i h -
r e r E in te ilu n g i n p o s it iv e (H e ld e n , A u ß e n s e ite r, Frauen und V e r t r e t e r des V o lk e s ) und n e g a tiv e F ig u re n ( V e r t r e t e r des Bürgertum s und des hohen Beamtentums, d e r W ir ts c h a ft und I n d u s t r ie , V e r t r e t e r des A d e ls und T rä g e r d e r p o l i t i - sehen M acht) a b h ä n g ig . D ie H a ltu n g des A u to rs K r le ią gegen- ü b e r den Personen s e in e r Romane e r w e is t s ic h a ls a u s s c h la g - gebend f ü r d ie v e r s c h ie d e n a r tig e D a rs te llu n g s w e is e .
1• E in fü h ru n g
D ie Methode d e r E in fü h ru n g - u n te r E in fü h ru n g s e i d ie e r s te Nennung v e rs ta n d e n - d i f f e r i e r t b e i den H elden, den H a u p t- und den Nebenpersonen. ף
Das A u ftr e te n d e r Helden v o l l z i e h t s ic h a u f Grund des f ü r s ä m tlic h e Romane c h a r a k te r is tis c h e n m e d ia s - in - r e s - B e g in n s, ohne v o rb e re ite n d e E in fü h ru n g . Eine Ausnahme von diesem Schema b ild e n l e d i g l i c h d ie b e id e n le t z t e n Romane.
BB b e g in n t m it einem P ro lo g , i n dem d e r E rz ä h le r d ie b e i- den Helden des Romans und e in ig e w e ite re H a u p tfig u re n e in - f ü h r t . Der Roman s e lb s t b e g in n t je d o c h i n d e r ü b lic h e n W eise. A lle r d in g s t r i t t h ie r n ic h t d e r e ig e n tlic h e H eld g le ich sa m w ie a u f e in e r Bühne v o r uns a u f und b e g in n t s e i - nen Monolog, sondern s e in " n e g a tiv e r " G e g e n s p ie le r. Auch i n Z t r i t t d e r Held K am ilo n ic h t ohne v o rb e re ite n d e E in - fü h ru n g a u f. E r w ird nach dem f ü r d ie Hauptpersonen b e - zeichnenden P r in z ip e in g e fü h r t: s t e t s i n e in ig e m Abstand v o r ih re m A u ftr e te n . So w ir d d e r g e h e im n is v o lle K y r ia le s e in ig e ku rze K a p it e l v o r seinem E rsch e in e n d u rc h e in e n e in z ig e n S a tz i n Frageform i n einem Monolog B a lo S a n skis e in g e fü h r t. U n m itte lb a r v o r K y r ia le s * A u ftr e te n b e s c h ä f- t i g t s ic h F i l i p i n einem s e in e r Monologe e b e n fa lls i n Form e in ig e r Fragen m it dem G e o rg ie r, d e r ih n b e u n ru h ig t. I n b e id e n F ä lle n b le ib e n d ie Fragen, d ie je w e ils gegen Ende des Monologs a u fta u c h e n , u n b e a n tw o rte t. Die u n d u rc h d rin g - lie h e Atm osphäre, d ie K y r ia le s u m g ib t, w ir d auch a n lä ß lic h s e in e r V o r s te llu n g d u rc h den E rz ä h le r s e lb s t n ic h t a u fg e - hoben, sondern b e to n t a u fr e c h te r h a lte n • An Hand d ie s e s B e is p ie le s w ir d e r s i c h t l i c h , w ie s o r g f ä l t i g K rle z a das ף D ie U n te rsch e id u n g von Helden und Hauptpersonen i s t i n -
s o fe rn a n g e b ra c h t, a ls d ie H elden, was E in fü h ru n g , Be- S chreibung und C h a ra k te ris ie ru n g b e t r i f f t , e in e geson- d e r te Behandlung d u rc h den E rz ä h le r e r fa h re n .
A u ftr e te n s e in e r Hauptpersonen v o r b e r e it e t • Das P r in z ip d e r a llm ä h lic h e n E in fü h ru n g i s t a llg e m e in ü b lic h , so daß d e r L e - s e r s t e t s e in mehr oder w e n ig e r bestim m tes B i l d von d e r b e - tr e ffe n d e n Person b e s i t z t , so b a ld s ie a k t iv am Geschehen des Romans t e iln im m t. Im Gegensatz zu den Helden werden d ie H a u p t- personen i n d e r Regel n ic h t vom E rz ä h le r e in g e fü h r t, sondern vom Helden od e r von b e r e it s anwesenden anderen Personen• Die E in fü h ru n g d e r Hauptpersonen w ird a u f d ie s e Weise ohne U n te r- brechung d e r Handlung und ohne H e r v o rtr e te n des E rz ä h le rs v o llz o g e n •
Die Neben- und R a n d fig u re n d e r Romane werden im Gegensatz zu den H a u p tfig u re n u m r it t e ] b a r v o r od e r während ih r e s Auft r e - te n s e in g e fü h r t. Da s ie m e is t n u r e inm al a u f t r e t e n , e r f o l g t d ie E in fü h ru n g i n d e r Regel zusammen m it i h r e r C h a r a k t e r is t ik und e v e n tu e ll m it e in e r B eschreibung ih r e s Äußeren. A ls we- s e n tlic h e s bierkmal i s t h ie r b e i das E in g r e ife n des E rz ä h le rs hervorzuheben, d e r d ie E in fü h ru n g entw eder i n Form des Be- r i c h t s v o r dem A u ftr e te n o d e r i n Form des Autor-Kom m entars während des A u ftr e te n s g i b t . Da d ie N e b e n fig u re n i n e r s t e r L in ie d e r k r i t i s i e r t e n S c h ic h t angehören, t r i t t d e r E rz ä h le r gerade b e i d ie s e n Personen m it seinem d ir e k te n U r t e i l h e rv o r und i s t n ic h t g e w i l l t , d ie s e Aufgabe e in e r Romanperson zu ü b e rla s s e n .
Am d e u tlic h s te n kommt d ie s u b je k tiv e Anw esenheit des E r - Zä h le rs b e i d e r E in fü h ru n g d e r Nebenpersonen i n NRP zum A usdruck. Es e rw e is t s ic h gerade h i e r a ls besonderer V o r-
t e i l , daß d ie s e r Roman i n d e r Ich -F o rm a b g e fa ß t i s t und das H e rv o rtre te n des E rz ä h le rs n ic h t a ls Einm ischung empfun- den w ir d , da e r s e lb s t e in B e s ta n d te il d e r F i k t i o n i s t . F ü r NRP g i l t fo lg e n d e s Schema, das i n n ic h t ganz so ko n se -
q u e n te r Weise auch f ü r d ie ü b rig e n Romane bestimmend i s t ; 1 . E in fü h ru n g und C h a ra k te ris ie ru n g d u rc h den E rz ä h le r ; 2 . kurze Szene z u r I l l u s t r i e r u n g und B e s tä tig u n g d e r Wor- te des E rz ä h le rs ; e v e n tu e ll f o l g t nach d e r Szene e in e F o r t - setzung d e r eingangs abgegebenen C h a r a k t e r is t ik . A ls V a r i-
a n te zu diesem Schema w ir d von e in e r z w e ite n A r t d e r E in - fü h ru n g Gebrauch gem acht, d ie je d o c h w e n ig e r h ä u fig i s t : 1 . u n v o r b e r e ite te s A u f t r e t e n d e r b e tre ffe n d e n P erson, d ie , ohne e in g e f ü h r t zu w erden, zu sprechen b e g in n t; 2 . n a g e n t- lic h e V o r s te llu n g und m e is t k u rz e C h a ra k te ris ie ru n g d u rc h den E r z ä h le r , d e r d ie Rede d e r Person u n t e r b r ic h t ( f a s t immer nach den e r s te n W o rte n ); 3• F o rts e tz u n g d e r Rede.
E in ty p is c h e s B e is p ie l aus NRP• Der Ic h - E r z ä h le r t r i f f t i n d e r S ix t in a m it einem s e in e r M itb ü rg e r zusammen*
- Oh, S ie s in d e s , D o kto r? Was machen denn S ie da? /D e r I c h - E r z ä h le r a n tw o r te t; d a r a u fh in w ie - d e r s e in L l i t b ü r g e r : / - Ach s o l G ro ß a rtig . . . S ie schw elgen sozusagen i n d e r Kunst? Und w ie lange s in d S ie schon i n Rom? B le ib e n S ie i n Rom? Wer h ä tte das gedacht? Was f ü r e in m e rkw ü rd ig e r Zu- f a l l • • • / H i e r s c h a lt e t s ic h d e r E rz ä h le r e in , um den G e s p rä c h s p a rtn e r v o r z u s t e lle n . / Es war H e rr Golombek m it s e in e r F ra u . Der G e n e ra ld ire k - t o r e in e r K ä s e fa b r ik , d ie den e x t r a f e t t e n S chw ei- z e r S p e z ia l-E m m e n ta le r " E l v i r a 11 e rz e u g t, d e r e x - t r a f e t t e H e rr K a r l Golombek m it s e in e r e x t r a f e t - te n G a t t in E l v i r a , e in e r geborenen von Goumbek.
/A n s c h lie ß e n d w ir d Golombeks Rede f o r t g e s e t z t . / (NRP, 272)
E in g u te s B e is p ie l f ü r e in e besonders g e s c h ic k te A r t d e r E in fü h ru n g f i n d e t s ic h i n K rle z a s le tz te m Roman.
E in e neue P erson w ir d , ohne d ie d ir e k t e Rede E m e riS kis zu u n te rb re c h e n , von diesem e in g e f ü h r t . E m e ric k i s i t z t m it seinem Sohn Kami lo i n einem B u d a p e ste r R e s ta u ra n t und i s t i n e in G espräch m it ihm v e r w ic k e lt , a ls s e in a l t e r Freund Arpad e i n t r i t t , den e r schon lange Z e it n ic h t mehr gesehen h a t . E r s t nachdem A rpad d u rc h Em eriSlci e in g e fü h r t und in s e in e r äußeren E rs c h e in u n g b e s c h rie b e n worden i s t , u n t e r - b r i c h t d e r E r z ä h le r d ie bze n e , um den Neuankömmling k u rz zu c h a r a k t e r is ie r e n . Der Übergang von d e r d ir e k t e n Rede Э п е г іс к із zum Kommentar des E rz ä h le rs und w ie d e r z u rü c k z u r abgebrochenen Rede d e r Personen g e h t m itte n im S atz v o r s ic h und i s t l e d i g l i c h d u rc h e in Komma g e k e n n z e ic h n e t.
( . . . ) das Meer i s t u n s e r g r ö ß te r R e ich tu m , ab e r auch unsere o ffe n e Wunde, G o tt v e r z e ih , oh,
träume ic h , A rpad, Servus a m ice, b i s t du es w ir k - l i e h , und das a u sg e re ch n e t h i e r b e i Ma&aš, was f ü r e in Z u f a l l , grüß d ic h A l t e r , nach so v ie le n Ja h re n , la ß mich nachdenken ( . . . ) ic h sehe, e in E le g a n t t r i t t e in , ic h sehe, p rim a v i s t a e in F e c h te r von Rasse, den Bewegungen, dem ■blick und d e r weißen K ra w a tte nach zu s c h lie ß e n - noch
immer d ie weiße K ra w a tte - immer noch i n b e n e i- d e n sw e rte r Form, f r e i l i c h , es i s t A rp a d , m ein a l t e r A rpad, grüß d ic h K o lle g e , ach du h a s t ja k e in e Ahnung w ie g lü c k lic h ic h b in , und so kü ß - te n s ie s ic h r i t t e r l i c h a u f b e id e Wangen, "W enger, H o rv á th , dva b r a t a n k i, co do s z a b ly , co do c z a s z i" , zwei E r la u c h te , zw ei g u te a l t e F re u n d e , zw ei Se- kundanten aus d e r Z e i t , i n d e r man d ie A n g elegen- h e ite n noch a u f r i t t e r l i c h e Weise l ö s t e , m it Sä- b e ln und m it G lä s e rn , D r. Arpad L u k á c s -K n o b e l, Obergespan des K o m ita ts BaS-Bodro8ka. e in m a d ja - r i s i e r t e r Schwabe aus BaSka P a la n ka ( • • • ) .
( Z, 1 ,
476
)D ie g e s c h ic k te Verschm elzung von Handlung und E in fü h ru n g e in e r Person v e r la n g t t r o t z a lle m e in e E in s c h a ltu n g des E rz ä h le rs , um e in e ku rze d ir e k t e C h a r a k t e r is t ik Arpads e in z u fü g e n , b e v o r d ie s e r e in e b e zeichnende E pisode aus seinem Leben e r z ä h lt , d e r a u s s c h lie ß lic h c h a r a k t e r is ie - rende Bedeutung zukommt•
I n K rle ž a s le tz te m Roman w ir d d ie T e c h n ik d e r d r a m a ti- sehen E in fü h ru n g mehrmals i n i h r e r ko n se q u e n te s te n Form g e - b ra u c h t: d ie Personen fü h re n s ic h s e lb s t e in , d e r E r z ä h le r m is c h t s ic h n ic h t e in . A lle r d in g s werden a u f d ie s e Weise während e in e r Szene s t e t s n u r R a n d fig u re n e in g e f ü h r t , d ie
ф
n ic h t d e r k r i t i s i e r t e n S c h ic h t angehören• I n a l l d ie s e n
F ä lle n i s t zu b e a ch te n , daß d ie P e rs p e k tiv e des Z u h ö re rs oder Zuschauers s tre n g gew ahrt b l e i b t . W ir e r fa h r e n den Namen d e r sprechenden Person e r s t dann, wenn d ie s e s ic h s e lb s t v o r s t e l l t .
- Meine H e rre n , S ie sp rechen ü b e r das Buch d i e - ses K r e tin s N e u illy - F a u r e , n ic h t w ahr - wandte s ic h e in Mann vom N a c h b a rtis c h , d e r a u g e n s c h e in - l i e h das Gespräch des D ic h te r e P a t r iz iu e B a l t i k m it dem neuangekommenen b lit w is c h e n E m ig ra n te n b e la u s c h t h a t t e , an N ie ls e n . S ic h tb a r e r r e g t
d u rc h d ie s e n Namen, erhob s ic h d e r Unbekannte ohne besondere A u ffo rd e ru n g von seinem T is c h , w a rf d ie Z e itu n g h in , d ie e r b is zu diesem Mo- ment i n den Händen g e h a lte n h a tte ,u n d t r a t an ih r e n T is c h . - D r . M a z u rk in is - s t e l l t e e r s ic h v o r , indem e r N ie ls e n d ie Hand r e ic h t e ( . . . ) . (BB, 372 f . )
I s t d e r E rz ä h le r h ie r noch i n den Szenenanweisungen s p ü r- b a r , so h a t e r s ic h i n folgendem B e is p ie l v ö l l i g zu rü ckg e -
zogen:
- Ic h b in P ro fe s s o r T r a i l o v i t , meine H e rre n K o l- le g e n , g e s ta tte n S ie , daß ic h m ich Ihnen v o r s t e l - l e , ic h b in P ro fe s s o r Simeon T r a ilo v if c , e in Serbe aus Budapest ( • • • ) •
( Z, 2, 478)
Zusammenfassend i s t f e s t z u s t e lle n , daß d ie E in fü h ru n g d e r Helden im a llg e m e in e n d u rc h den E rz ä h le r s e lb s t v o rg e - nommen w ir d , da s ie g e w ö h n lich a ls e rs te a u f t r e t e n . E in - fü h ru n g und A u ftr e te n f a l l e n dementsprechend f a s t u n m it t e l- b a r zusammen. D ie E in fü h ru n g d e r Hauptpersonen dagegen ge- s c h ie h t m e is t ohne Einm ischung des E rz ä h le rs und d a m it in V erbindung m it d e r Handlung. Das A u ftr e te n d ie s e r Personen i s t im a llg e m e in e n a u f lange S ic h t v o r b e r e it e t . B e i d e r E in fü h ru n g d e r Neben- und R a n d fig u re n t r e f f e n w ir d ie s e A r t d e r E in fü h ru n g n u r s e lte n an, und zwar n u r b e i P e rs o - nen von e p is o d is c h e r Bedeutung, denen entw eder k e in e oder n u r e in e se h r g e rin g e g e s e lls c h a f t s k r it is c h e F u n k tio n z u - kommt. Die ü b lic h e E in fü h ru n g d ie s e r Personen w ir d u n m it- t e lb a r v o r od e r während ih r e s A u ftre te n s d u rc h den E rzä h - 1 e r v o llz o g e n , d e r d i r e k t und u n m iß v e rs tä n d lic h m it k r i t i - schem U r t e i l und ir o n is c h g e fä rb te m Ton h e r v o r t r i t t .
2 . B eschreibung
Das E rs c h e in u n g s b ild s ä m tlic h e r Helden K rle z a s b l e i b t se lts a m unbestim m t und verschwommen. N ie e r h a lte n w ir e in e nähere B eschreibung ih r e s Äußeren, obwohl w ir im Laufe des
Geschehens zu in t im e r K e n n tn is i h r e r v e rb o rg e n s te n Gedan- ken und G efühle gelangen. So z a h lr e ic h d ie ty p is ie r e n d e n Bezeichnungen w ie " I n t e l l e k t u e l l e r " , "N e u ra s th e n ik e r" o d e r
"R o m a n tik e r" s in d , so s p ä r lic h b le ib e n d ie Angaben, d ie i h r Äußeres b e t r e f f e n . D ie Helden d e r Romane s in d v ö l l i g u n p la s tis c h e E rscheinungen, d ie f a s t a u s s c h lie ß lic h von
i h r e r m enschlichen H a ltu n g und i h r e r Gedankenwelt bestim m t w erden. Zwei Gründe sch e in e n m ir f ü r d ie s e n S a c h v e rh a lt
ausschlaggebend zu s e in . K r le í a macht s e in e Helden a u f g r o - ßen S tre c k e n d e r Romane zum T rä g e r d e r P e rs p e k tiv e . Der A u to r ve rm e id e t es aus diesem Grunde ko n se q u e n te rw e ise , s ie von außen zu sehen und e in e B eschreibung i h r e r E r- sch e in u n g zu geben. Da K rle Ž a s ic h i n den d r e i Er-Roma- nen je d o ch keineswegs n u r a u f d ie P e rs p e k tiv e d e r Helden b e s c h rä n k t, wäre e in e s o lc h e B eschreibung durchaus mög-
l i e h . Der h a u p ts ä c h lic h e Grund f ü r das u n a n sch a u lich e Äußere d e r Helden l i e g t d a h e r i n d e r von K rle Ž a ange- s tr e b te n T y p is ie ru n g . D ie E x is te n z e in e s ty p is c h e n H e l- den w ir d a u f d ie s e Weise g e f e s t ig t . G e is tig und wesens- mäßig gehören d ie s e k ö rp e rlo s e n Helden a l l e e in e r Fam i- l i e an, i h r Äußeres u n te r s c h e id e t s ie n ic h t v o n e in a n d e r, da es k e in e R o lle s p i e l t . Abgesehen von K am ilo s in d s ie s o - g a r u n g e fä h r g le ic h e n A l t e r s . W e ite rh in üben a l l e außer F i - l i p d ie s e lb e n B erufe aus od e r b e tä tig e n s ic h a u f denselben G e b ie te n des ö f f e n t lic h e n Lebens. 2 B e tra c h te n w ir d ie w e n i- gen S t e lle n , wo das Äußere d e r Helden b e s c h rie b e n w ir d , so s t e l l e n w ir f e s t , daß w ir kaum je k o n k re te , C h a r a k t e r is t ik sehe E in z e lh e ite n e r fa h re n . Die Angaben in d iv id u a lis ie r e n d ie G e s ta lt n ic h t , sondern beziehen s ic h l e d i g l i c h a u f den a u g e n b lic k lic h e n s e e lis c h e n Z ustand, i n dem e ie s ic h b e f in - d e t. H inzu kommt, daß d ie s e wenigen H inw eise b e i s ä m tlic h e n H elden im P r in z ip d ie s e lb e n b le ib e n . Ih r e G e s ic h te r s in d
Der D o k to r aus NRP i s t A d vo ka t, N ie ls e n i s t P u b liz is t und D o kto r d e r R echte, K am ilo s t u d ie r t e e b e n fa lls R e ch tsw isse n sch a fte n und b e t ä t i g t s ic h p u b l i z i s t i s c h .
2
b le ic h und müde und d ie Augen von S c h a tte n umgeben• I n f a s t a lle n F ä lle n w ir d das Äußere d e r H elden i n d e r f ü r den Ro- man d e r In n e n w e ltd a r s te llu n g c h a r a k t e r is t is c h e n Weise b e -
s c h rie b e n . So e r b l i c k t s ic h F i l i p i n einem S p ie g e l des Ca- fê s von E a p to l; d e r D o k to r aus NRP s ie h t s ic h sow ohl im S p ie g e l a ls auch im F e n s te r e in e s Z u g a b te ils •
D ie s e lb e Tendenz z u r U n a n s c h a u lic h k e it i s t b e i d e r D a r- S te llu n g d e r m e iste n p o s it iv e n Personen d e r Romane K rle z a s zu bem erken•^ D ie A u ß e n s e ite r d e r G e s e lls c h a ft und d ie V e r- t r e t e r des V olkes werden entw eder g a r n ic h t o d e r kaum b e - s c h rie b e n . Auch h ie r s c h e in t m ir wiederum d ie T y p is ie ru n g d a fü r v e r a n t w o r t lic h zu s e in , daß i h r Äußeres k e in e R o lle s p i e l t . I n s ä m tlic h e n F ä lle n w ird d e r T y p e n c h a ra k te r d e r v e rs c h ie d e n e n F ig u re n d i r e k t ausgesprochen• Der K u ts c h e r Joza Podravec s te h t s t e llv e r t r e t e n d f ü r "z w e ih u n d e rt M i l - lio n e n " e b e n so lch e r K u ts c h e r und V a le n t e r s c h e in t a ls d ie id e a le V e rkö rp e ru n g s ä m tlic h e r p o s i t i v e r E ig e n s c h a fte n des e in fa c h e n V o lke s• (F L , 6 3 , 6ל ; NRP, 200 f f . )
B e s c h re ib t K rle Ž a das Äußere e in e r F ig u r a u s f ü h r lic h e r , d ie n ic h t d e r k r i t i s i e r t e n S c h ic h t von Personen a n g e h ö rt, so m u ', wenn d e r äußeren E rsch e in u n g e in e bestim m te F u n k-
4
t i o n zukommt. Aber auch i n d ie s e n F ä lle n s in d es n u r w e n i- g e , ganz bestim m te Züge, d ie h e r a u s g e g r iffe n w erden. So w ir d d e r g e h e im n is v o lle K y r ia le s , d e r F i l i p a ls d ie V e r- kö rp e ru n g des t e u f lis c h e n P r in z ip s e r s c h e in t , a u f s o lc h e Weise b e s c h rie b e n , daß d ie s e r E in d ru c k b e s t ä t i g t und a u f- r e c h te r h a lte n w ir d . E r i s t d u n k e lh ä u tig und f i n s t e r , s e in G e s ic h t i s t v e rs c h lo s s e n und abw eisend, s e in e Haare 6 in d ü p p ig g e lo c k t und von d u n k le r F a rb e , s e in e aschgrauen Augen s in d tr ü b e und b lu t u n t e r la u f e n und s e in e la n g e n , schm alen Hände fe u c h t und k a l t .
^ E in e Ausnahme b i l d e t d e r Roman Z, i n dem d ie Personen ganz a llg e m e in a u s fü h r lic h e r b e s c h rie b e n werden a ls i n den ü b rig e n Romanen.
F ü r d ie F ra u e n g e s ta lte n K rle ž a s - m it Ausnahme K a rin s - g i l t d a s s e lb e w ie f ü r K y r ia le s . Auch von ih n e n e r h a lte n w i r e in B i ld d e r äußeren E rs c h e in u n g , obwohl s ie zu d e r a ls p o - s i t i v b e z e ic h n e te n Personengruppe gehören. I h r Äußeres i s t d e s h a lb von B edeutung, w e il s ie i n e r s t e r L in ie a u f Grund d ie s e r E rs c h e in u n g e in e n so f a t a le n E in flu ß a u f d ie Männer
i h r e r Umgebung ausüben. Das K ö r p e r lic h e , d ie S in n lic h k e it , s t e h t b e i f a s t a lle n d ie s e n Frauen im V o rd e rg ru n d . I h r We- sen i s t von z w e itr a n g ig e r Bedeutung. Auch h ie r w ir d das B ild d e r äußeren E rs c h e in u n g z u r T y p is ie ru n g herangezogen.
D iese ty p is c h e F r a u e n g e s ta lt i s t w e iß h ä u tig , h a t ü p p ig e , d u fte r.d e H?.are, schöne, a u s d ru c k s v o lle Augen und е іп э l o i c h t rauhe Stimme. Wenige g le ic h b le ib e n d e Merkmale, d ie immer w ie d e r herausgehoben w erden, v e rh in d e rn auch h ie r d ie Ge- s t a lt u n g e in e r e in m a lig e n und unverw echselbaren P e r s ö n lic h - k e i t .
D ie B e sch re ib u n g des Äußeren w ir d in d e r Regel m it d e r Handlung v e r k n ü p ft und g e s c h ie h t m e is t im Rahmen e in e s Ge- dankenm onologs, indem d ie b e tr e ffe n d e P erson, f a s t immer d e r H e ld , s e in Gegenüber b e t r a c h t e t , während d ie s e s s p r ic h t o d e r s ic h bew egt. 4 H ä u fig e r in n e r t s ic h d e r Held a b e r auch an das Aussehen e in e r F ig u r ,ü b e r d ie e r nachdenkt• A u f d ie - se Weise w ir d zum B e is p ie l das Äußere Annas i n immer neuen A nsätzen b e s c h rie b e n . S ie i s t während des ganzen e r s te n Bu- ches von Z n ie d i r e k t anwesend, s ie b e h e rrs c h t je d o c h K am i- lo s Gedankenwelt i n u n g e w ö h n lic h e r W eise.
D ie w e itg e h e n d s z e n is c h e D a rs te llu n g s w e is e d e r b e id e n le t z t e n Romane, in s b e s o n d e re von BB, le g t d ie s e m it dram a- tis c h e n M i t t e l n g e s t a lt e t e E in fü h ru n g und B eschreibung d e r Personen nahe. Obwohl f ü r d ie d ra m a tisch e T echnik das Zu- r ü c k tr e t e n des E rz ä h le rs c h a r a k t e r is t is c h i s t , e r g r e i f t d e r E r z ä h le r d e r Romane K rle z a s je d o ch auch h ie r h ä u fig
Sowohl A la d a r , e in Schulkam erad K a m ilo s , a ls auch F rä u - l e i n Tommaseo werden i n Z a u f d ie s e Weise b e s c h rie b e n . ( Z , 1 , 481 f . ; Z, 2 , 723)
4
d ie G e le g e n h e it, d ìe B e sch re ib u n g e in e r E rs c h e in u n g m it einem - m e is t n e g a tiv e n * U r t e i l o d e r m it einem e b e n s o l- chen V e r g le ic h zu v e rb in d e n • E ntw eder g e h t das U r t e i l vom E r z ä h le r aus o d e r a b e r vom H e ld e n , d e r i n diesem F a lle s t e l l v e r t r e t e n d f ü r den E r z ä h le r s t e h t • E rs te re s i s t in folgendem B e is p ie l d e r F a l l • B urgw aldsens Äußeres w ird e r s t i n dem Moment b e s c h rie b e n , a ls e r B a ru ta n s k i e n tg e - gengeht und d ie s e r G e le g e n h e it h a t , es zu bem erken• Der E r - z ä h le r v e r r ä t s ic h je d o c h d u rc h e in e n e in d e u tig n e g a tiv e n , w ertenden V e r g le ic h .
B a ru ta n s k i g in g a u f B urgw aldsen z u , d e r aus d e r T ie fe des la n g e n K o r r id o r s vom A p p a rto - ment B a ru ta n s k is herkam . S c h la n k und e r g r a u t, a ls schwarze S ilh o u e t t e , das M i n i s t e r p o r t e f e u i l - le u n t e r dem Arm, von v o lle n d e t e r A r t i g k e i t , v o rg e b e u g t w ie e in L a k a i o d e r e in g u t e rz ö g e - пе г B u t le r , d e r einem hohen Gast Wein e in - s c h e n k t.
(B ß ,5 2 3 )
D ie ganze V e ra c h tu n g , d ie K r le z a v o r den V e r t r e t e r n d e r G e s e lls c h a ft e m p fin d e t, kommt i n d e r S c h ild e ru n g i h r e r E r - sch e in u n g zum A u sd ru ck. B e i d e r D a r s te llu n g a l l d ie s e r P e r- sonen s p i e l t d ie B e s c h re ib u n g des Äußeren e in e w ic h tig e R o lle . ^ Das n e g a tiv e Wesen d ie s e r F ig u re n o f f e n b a r t s ic h i n ih re m Ä ußeren, das m e is t abstoßend und h ä ß lic h o d e r a b e r von ü b e r b e to n te r S o i g n ie r t h e it i s t .
I n d e r d e t a i l l i e r t e n B e sch re ib u n g d e r G arderobe des a l - te n L ie p a c h g e h t d e r E r z ä h le r ir o n is c h a u f d ie ü b e r t r ie b e - ne Bedeutung e in , d ie d ie s e K la s s e von a ltm o d is c h e n A d e li- gen v ö l l i g unbedeutenden D ingen z u m iß t.
Noch a ls ju n g e r Gentlem an und W iener D o k to r d e r a c h tz ig e r Ja h re h a t t e e r s e h r v i e l W ert
a u f s e in e G arderobe g e le g t . S e in C h e s t e r f ie ld , d ie Revers m it B ie s e n e in g e fa ß t, f i e l von den
^ D ie A u s f ü h r lic h k e it , m it d e r d ie s e m e is t e p is o d is c h e n F ig u re n b e s c h rie b e n w erden, s t e h t i n keinem V e r h ä lt n is
zu i h r e r B edeutung. Es g e h t K r le z a i n a l l d ie s e n F ä lle n l e d i g l i c h um d ie ü b e r s p it z t e D a r s te llu n g b e s tim m te r F i - g u re n von t y p is c h e r G e s ta lt und ty p is c h e m Wesen.
d r e i L in ie n d e r T a i l l e s e h r s c h la n k h e ra b : k a - r i e r t e Hosen, s p it z e W ild le d e rs c h u h e , Z y lin d e r , l a u t e r e r s t k la s s ig e W iener A r b e it aus den Han- den d e r b e s te n S c h n e id e r,d a s a lle s hob ( i n d i s - k r e t e r W eise) d ie s e n ju n g e n A r is t o k r a t e n h e rv o r a ls e in e n Menschen, d e r S in n f ü r e in e n b e to n te n , a b e r u n a u f f ä llig e n Zug i n s e in e r K le id u n g h a tte ( . . . ) . Wenn e r so f a s t t ä g l i c h s e in e F re u n d in , F ra u L a t in o v ic z - V a le n t i ( F i l i p s M u tte r ) b e su ch -
t e , im h e llg r a u e n Sakko, m it h e lle n C rem efarbe- nen Gamaschen, E b e n h o lz s to c k , w e iß e r K ra w a tte und a u ß e r o r d e n tlic h g lä n ze n d e n Kragen und Man- s c h e tte n , dann sah e r aus w ie e in e graue Puppe aus einem s e lts a m e n a lt e r t ü m lic h e n Album.
(F L , 101 f . )
Den Typ L ie p a ch s f in d e n w i r sow ohl i n G a ls auch i n Z w ie d e r: e r i s t d ie V e rk ö rp e ru n g des k o n s e r v a tiv e n A d e lig e n , d e r i n e in e r e r s t a r r t e n W e lt von überkommenen Id e a le n l e b t , d e r i n n e r l i c h h o h le , s t u t z e r h a f t e E le g a n t, dem d ie P fle g e s e in e r äußeren E rs c h e in u n g und d ie Z u g e h ö rig k e it zu e in e r a d e lig e n F a m ilie ü b e r a l l e s g e h t. Ä u ß e r lic h g le ic h e n s ie s ic h a l l e : d ie o b lig a t o r is c h e weiße K ra w a tte , h e lle Hand- schuhe, d ie B r i l l a n t n a d e l i n d e r K ra w a tte , weiße M anschet- te n , d e r E lfe n b e in s to c k und e v e n t u e ll noch e in w o h lg e p fle g - t e s , g e p u d e rte s und g e fä r b te s B ä rtc h e n , v e r v o lls t ä n d ig e n das B ild des p se u d o e le g a n te n B o n v iv a n ts .^ Der Banalbeamte Iv a n K riz o v e c g l e i c h t ä u ß e r lic h (und i n n e r l i c h ) dem a lt e n E m e ric k i; b e id e r e p r ä s e n tie r e n s ie d e n s e lb e n , K r le z a v e r - haß ten und immer w ie d e r von ihm a n g e g r iffe n e n Typ des im S inne d e r ö s te r r e ic h - u n g a r is c h e n P o l i t i k w irk e n d e n hohen Beamten, m it dem e r v o r a lle m i n G a b re c h n e t und d e r i n seinem v o r e r s t le t z t e n großen Roman wiederum a u fta u c h t. Die äußere E rsch e in u n g des hohen B a n a lp o lit ik e r s E m e ric k i i s t d e r adäquate A usdruck s e in e s b e s c h rä n k te n , e i n f ä l t i g e n , ü b e rh e b lic h e n Wesens. D ie T y p is ie r u n g und e in s e it ig e Ü b e r- tr e ib u n g s e in e r E rs c h e in u n g la s s e n ih n z u r K a r ik a t u r w e r- den. Der s ie b z e h n jä h r ig e M its c h ü le r K a m ilo s , A la d á r, v e r -
6 Vgl. G, 35, 224
00047441 _ л
- 30 -
g l e i c h t E m e ric k i m it d e r berühm ten p o lit is c h e n K a r ik a t u r Daum iers, dem R a ta p o il.
( . . . ) d e in A l t e r i s t so e in g e r u p f t e r Hahn, e in P ro v in z -E le g a n t ( . . . ) d e in A l t e r g l e i c h t R a ta p o il, e r t r ä g t dasselbe B ä rtc h e n und d e n se lb e n g e z w ir- b e ite n S c h n u rrb a rt w ie R a ta p o il ( . . . ) .
( Z, 1 , 481)
D ie s e r h ie r zum e rs te n m a l erwähnte S c h n u rrb a rt E m e ric k is w ird b e i je d e r neuen B eschreibung s e in e s Äußeren d u rc h K a- m ilo immer w ie d e r erw ähnt und zum stehenden Kennzeichen d ie s e r etwas lä c h e r lic h e n G e s ta lt.
B ezeichnenderw eise bemüht s ic h K rle z a n ic h t n u r i n d e r D a rs te llu n g d ie s e r G e s ta lte n um d ie S c h a ffu n g e in e s Z e r r - b ild e s . Aus dem B e d ü rfn is h e ra u s , s e in A n lie g e n m ö g lic h s t d e u t lic h und u n m iß v e rs tä n d lic h v o rz u b rin g e n , lä ß t e r d ie Helden d e r Romane immer w ie d e r d i r e k t a u ssp re ch e n , daß
d ie s e o d e r je n e F ig u r e in e K a r ik a tu r s e i. So w ie d e r h o lt und b e s t ä t ig t K am ilo i n einem Gedankenmonolog a n lä ß lic h d e r H e im fa h rt m it seinem V a te r nach dem B e g rä b n is d e r M u tte r d ie a u s fü h r lic h e n und u n z w e id e u tig e n W orte A la d a r s .^ Von dem a lt e n P ro fe s s o r E r d é ly i, den K am ilo a ls f a n ta s tis c h e Mumie b e z e ic h n e t, s a g t e r , e r s e i e in e za h n lo se und k u r z -
о
s ic h t ig e K a r ik a t u r .
K u r z s ic h t ig k e it , Z a h n lo s ig k e it und außerdem noch K a h l- h e it sch e in e n f ü r K rle z a d e r I n b e g r i f f des L ä c h e rlic h e n und des Abstoßenden zu s e in . So i s t L ie p a ch s S chw ester k a h lk ö p - f i g ; s i e t r ä g t a lle r d in g s e in e Perücke (ebenso w ie F i l i p s M u tte r ) . Außerdem i s t s ie u n g e w ö h n lich mager und g ro ß . D ie e in z ig e n k a r ik ie r t e n G e s ta lte n aus BB s in d b e z e ic h n e n d e r- w eise s c h w e rh ö rig und k a h lk ö p fig (S .
17
O f . ) • I n NRP w ir d A m alia A q u a c u rti-S a rv a s -D a ljs k a a ls a l t e , za h n lo se und schw achsinnige Vogelscheuche b e z e ic h n e t und d ie M itb ü rg e r7 z, 1, 805 r .
8 Z, 2 ,