9 · 2014
Tagung | Konferencja
Umwelt im Wandel − das schwarze Dreieck wird wieder bunt
9 · Juni 2014
Vorwort | Przedmowa | Preface ... iii Tagungsprogramm | Program konferencji ... ix
Tagung | Konferencja
Umwelt im Wandel − das schwarze Dreieck wird wieder bunt
I. Immissions- und allgemeine Umweltsituation im Wandel | Aktualny stan imisji i zmian zachodzących w środowisku ... ... 1 II. Wald & Waldentwicklung | Lasy i zachodzące w nich zmiany ... 59 III. Landschaftswandel – Landwirtschaft – Landnutzungswandel | Zmiany w krajobrazie i użytkowaniu gruntów ... 81
Instructions for Autors ... xxx
The scientific journal PECKIANA publishes congress contributions and outstanding theses in predominantly English.
Guest editors are invited for editing congress contributions.
The author(s) transfer their copyrights of the manuscript to the publisher to allow, e. g., open access. A copyright transfer declaration is mailed to the authors with the confirmation of receipt of the manuscript. If such a declaration is not received, the authors should contact the publisher. The author(s) must arrange any further authorisation necessary for reproduction of figures etc. prior to submission of the manuscript. The cover letter must explicitly confirm that all named authors have agreed to publication of the work, and that the manuscript does not infringe any other person’s copyright or property rights.
The print space of the journal is 165 x 231 mm or 81 mm width for one column. The basic font is Times New Roman.
• Figures and photographs: are to be submitted in high-resolution digital form (with a minimum resulolution of 300 dpi). The prefered file formats are PSD (Photoshop) and TIFF. Please do not reduce the layers to one layer. Costs incurred by printing colour photographs or figures must be borne by the author(s).
• Diagrams and line illustrations: Should be supplied as high-resolution digital files. The print space of the journal, should be kept in mind in the preparation of tables and graphs. If you scan line drawings, select a resolution of 1200 dpi for the final figure size. Text in illustrations should be as short as possible in sans-serif type (Arial) and regular style.
• Heading: English title, short title, full name of the author(s), institution(s) (affiliation) and full address(es). In case of several authors, a corresponding author should be indicated.
• Abstract: Including a list of up to five keywords that do not appear in the title.
• Text: Sectioned (where applicable) into: 1. Introduction, 2. Materials and methods, 3. Results, 4. Discussion, 5. Acknowledgements (if desired), 6. References.
Names of genera and species are set in italics. For the first mention of species names within the text, the name should be followed by the describing author(s).
Taxonomic descriptions must accord with the applicable International Code of Zoological Nomenclature (ICZN) and the International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants. References within the text should be given as in the following examples: ‘Brown & White (2005) have shown…’, or, ‘Some authors (Brown & White 2005, Black 2006) consider that…’. For two collaborating authors, the names are to be connected with an ampersand (&), more than two authors are to be cited with the first author’s name followed by et al. No comma should be used to separate the year of publication from author names. Citations within brackets should be arranged chronologically, for example: (Brown & White 2005, White 2006, Black et al. 2007).
• Reference list citations: References are to be listed alphabetically by author(s), and within these in chronological sequence. The journal style requires citations to be formatted as in the following examples: Surname(s) and initial(s); year of publication in parentheses followed by a colon; full title in the original language (or in official transliteration) followed by a full stop, space, en-dash, space, full journal title (not in abbreviated form), volume number in bold type followed by a colon, page numbers of the cited article followed by a full stop. For journal articles: Voigtländer, K. & C. Düker (2001): Distribution and species grouping of millipedes (Myriapoda, Diplopoda) in dry biotopes in Saxony-Anhalt/Eastern Germany. – European Journal of Soil Biology 37: 123–126.
For book chapters: Kuwahara, Y. (2004): Chemical ecology of astigmatid mites. – In: Cardé, R. T. & J. G. Millar (eds): Advances in Insect Chemical Ecology. – Cambridge University Press, Cambridge: 76–109. For books/monographs: Braun, U. (1995): A monograph of Cercosporella, Ramularia, and allied genera (phytopathogenic Hyphomycetes), Vol. 1. – IHW-Verlag, Eching: 333 pp. For internet references: Kiss, L. & O. Szentiványi (2000): Infection of bean with cucumber powdery mildew, Podosphaera fusca. – New Disease Reports Volume 2 [http://www.bspp.org.uk/ndr/].
All submitted manuscripts are subject to review by two specialist referees. Mainly based on their reports the editors decide whether a manuscript will be accepted for publication. When the review procedure is completed, the review documents and the editors’ statement of (non-)acceptance will be sent to the corresponding author. If a manuscript requires major revision, final acceptance may only be decided after a revised version of the manuscript has been received and checked by the editors and/or the referees.
Authors of accepted manuscripts will receive a proof copy of their paper as a PDF. Proof corrections should be communicated as soon as possible, normally per e-mail, along with the release to print.
Authors will be supplied a PDF copy (300 dpi) for free use. The PDFs will also be freely accessible at www.senckenberg.de/peckiana.
Hardcopy reprints are available for purchase.
Submission of manuscripts should preferably be sent by email to peckiana@senckenberg.de [up to 15 MB per message].
Alternatively, correspondence and media can be sent by normal mail:
Prof. Dr. Willi Xylander, Editor-in-Chief of PECKIANA Institute: Senckenberg Museum für Naturkunde Görlitz, Germany
Chefredakteur/Editor-in-Chief
Willi Xylander
Senckenberg Museum für Naturkunde Görlitz — PF 300 154, 02806 Görlitz, Germany Email: Willi.Xylander@senckenberg.de
Verantwortlicher Redaktuer des Bandes/Editor of this volume
Volker Otte, Senckenberg Museum für Naturkunde Görlitz, Germany
Titelbild/Frontcover
Andrzej Paczos (SMNG)
Layout
Jacqueline Gitschmann, Senckenberg Museum für Naturkunde Görlitz, Germany
Herstellung/Production
Eigenverlag Senckenberg Museum für Naturkunde Görlitz
Druck/Print
Printed by Maxroi Grafics, Görlitz, Germany. Printed on environmentally friendly paper.
Vertrieb/Distribution
Senckenberg Museum für Naturkunde Görlitz — Library, PF 300 154, 02806 Görlitz, Germany Email: library-gr@senckenberg.de
Bestellhinweise/Subscription Information
Die ‘Peckiana’ ist zu beziehen über ein Bestellformular (www.senckenerberg.de/peckiana), bitte ausgefüllt per E-mail oder Post an die Bibliothek zurück senden. Für weitere Informationen über Zahlung und Versand wenden Sie sich bitte direkt an die Bibliothek oder nutzen Sie unsere Website.
To buy PECKIANA please fill out the orderform (www.senckenberg.de/peckiana) and send it back to us either per e-mail or by post (printed and signed) to our library.
For information concerning purchase and payment, please contact the responsible librarian in Görlitz or see the website.
Website
www.senckenberg.de/peckiana
© Senckenberg Museum of Natural History Görlitz · 2014
Alle Rechte vorbehalten. Die Verfasser sind für den Inhalt ihrer Abhandlungen allein Verantwortlich.
All rights reserved. The scientific content of a paper is the sole responsibility of the author(s).
Editum
Juni 2014
ISSN 1618-1735
Tagung | Konferencja
Umwelt im Wandel − das schwarze Dreieck wird wieder bunt Zmiany w środowisku – Czarny Trójkąt nabiera kolorów
April 2014 · Görlitz, Germany
Das Projekt »Umwelt im Wandel – das Schwarze Dreieck wird wieder bunt« ist ein Gemeinschaftsprojekt des Senckenberg Museums für Naturkunde Görlitz und des Karkonoski Park Narodowy (Riesengebirgsnationalpark, Jelenia Góra) und wird vom Operationellen Programm der grenzübergreifenden Zusammenarbeit Sachsen – Polen 2007–2013 gefördert.
Projekt »Zmiany w środowisku – Czarny Trójkąt nabiera kolorów« realizowany przez Muzeum Przyrodnicze im.
Senckenberga w Görlitz i Karkonoski Park Narodowy jest wspierany finansowo ze środków Programu Operacyjnego Saksonia – Polska 2007–2013.
The community project »Changing environment – the black triangle is colorful again« from the Senckenberg Museum for Natural History Görlitz and the Karkonoski Park Narodowy (Giant Mountain National Park, Jelenia Góra) is promoted by the Operationellen Programm Sachsen – Polen 2007–2013.
www.senckenberg.de/lichenes2014
Vorwort | Przedmowa | Preface ... iii Tagungsprogramm | Program konferencji ... ix
I. Immissions- und allgemeine Umweltsituation im Wandel | Aktualny stan imisji i zmian zachodzących w środowisku
Barbara Kwiatkowska-Szygulska, Agnieszka Mikołajczyk, Danuta Ostrycharz, Marian Dziewanowski &
Piotr Hanula
Stan środowiska na terenie polskiej części trójkąta przygranicznego na podstawie badań prowadzonych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska ... 1
Ines Flügel & Thomas Scheuschner
Einfluss von Luftschadstoffen und Klimawandel auf die Gefährdung von Ökosystemen im polnisch-sächsischen Grenzraum ... 21
Roksana Knapik & Andrzej Raj
Monitoring przyrodniczy w Karkonoskim Parku Narodowym jako narzędzie do śledzenia zmian w środowisku ... 39
Maria Kossowska, Wiesław Fałtynowicz & Monika Dimos-Zych (Abstract)
Porosty wracają w Karkonosze – wstępne wyniki 2 etapów monitoringu lichenologicznego w Karkonoskim Parku Narodowym ... 45
Volker Otte, Karin Diedrich & Ulrike Beck
Umweltmonitoring mit Flechten in der Euroregion Neiße ... 49
II. Wald & Waldentwicklung | Lasy i zachodzące w nich zmiany Władysław Danielewicz & Blanka Wiatrowska
Inwazyjne gatunki drzew i krzewów w lasach Polski ... 59
Petr Petřík
Die Bedeutung der Sukzession in den Schlagfluren für die Waldentwicklung des Jeschkenkammes (Tschechien) ... 69 + Tabelle 1 (Die Vegetationsaufnahmen von 32 Dauerflächen aus dem Untersuchtungsgebiet Jeschkenkamm) unter www.senckenberg.de/peckiana
III. Landschaftswandel – Landwirtschaft – Landnutzungswandel | Zmiany w krajobrazie i użytkowaniu gruntów
Dorota Wojnarowicz, Zygmunt Jała & Jacek Potocki (Abstract)
Zmiany użytkowania ziemi w Karkonoszach w latach 1888–2008 ... 81
Klara Tomaszewska, Małgorzata Malkiewicz & Magda Podlaska
Historia rozwoju małego torfowiska z Uroczyska Mokradła w Borach Dolnośląskich ... 83
Magda Podlaska
Probleme mit dem Filzigen Spierstrauch Spiraea tomentosa L. auf den Moorwiesen in der Nähe von Parowa ... 93
Frank Richter
Umweltwandel in der sächsischen Lausitz am Beispiel von Arnica montana und Gladiolus imbricatus ... 105
Veit Herklotz & Christiane M. Ritz
Spontane Hybridisierung von Hundsrosen (Rosa L. sect. Caninae (DC). Ser.) an einem natürlichen Vorkommen in der Oberlausitz (Sachsen, Deutschland) ... 119
Daniel Pruchniewicz & Ludwik Żołnierz (Abstract)
Wpływ użytkowania na kompozycję i różnorodność gatunkową górskich łąk świeżych ... 133
Die Euroregion Neiße wurde im Jahre 1991 gebildet.
Sie ist Heimat für 1,6 Millionen Menschen (Euroregion Neiße 2014, Abb. 1). Flächenmäßig nur um etwa ¼ kleiner als der Freistaat Sachsen, ist sie doch im Durchschnitt weniger dicht besiedelt. Das ist vor allem dem Fehlen großer Metropolen geschuldet: Das Neißeland ist ein Gebiet der kleineren Städte, der Dörfer, ein Land auch ausgedehnter Waldbereiche. Von seinem tiefsten Punkt, dem Boden des Braunkohletagebaus Nochten auf etwa 50 m ü. NN, bis zum Gipfel der Schneekoppe bei 1602 m ü. NN erstreckt es sich durch eine vielgestaltige Landschaft. Von Sandheiden der Niederungen, den Lößgefilden der Vorberge, die hier und da von Zeugen des tertiären Basaltvulkanismus durchragt werden, über malerische Sandsteinfelsen der Sächsisch-Böhmischen Schweiz und des Zittauer Gebirges steigt es auf bis zu den schneebedeckten Graten der Sudeten.
In ihrer natürlichen Vielgestaltigkeit ist die Region die Heimat einer artenreichen Pflanzen- und Tierwelt. Sie hat jedoch in einer noch nicht sehr fernen Vergangenheit schwere Belastungen tragen müssen: Kein anderer Bereich Europas war bis gegen Ende des 20. Jahrhunderts höheren Einträgen von Luftschadstoffen ausgesetzt (Abb. 2), was dem Gebiet das Etikett vom „Schwarzen Dreieck“ eingebracht hat. Bekannte, traurige Folge war das Waldsterben in den höheren Gebirgslagen (Abb. 3).
Die Euroregion Neiße wurde im Jahre 1991 gebildet.
Sie ist Heimat für 1,6 Millionen Menschen (Euroregion Neiße 2014, Abb. 1). Flächenmäßig nur um etwa ¼ kleiner als der Freistaat Sachsen, ist sie doch im Durchschnitt weniger dicht besiedelt. Das ist vor allem dem Fehlen großer Metropolen geschuldet: Das Neißeland ist ein Gebiet der kleineren Städte, der Dörfer, ein Land auch ausgedehnter Waldbereiche. Von seinem tiefsten Punkt, dem Boden des Braunkohletagebaus Nochten auf etwa 50 m ü. NN, bis zum Gipfel der Schneekoppe bei 1602 m
Vorwort
Abbildung 1. Lage und Abgrenzung der Euroregion Neiße.
Rycina 1. Położenie i granice Euroregionu Nysa.
Figure 1. Situation and delimitation of the Neisse Euroregion. (Karte | mapa | map: Martin Döhler/Ekkehart Mättig).
ü. NN erstreckt es sich durch eine vielgestaltige Landschaft. Von Sandheiden der Niederungen, den Lößgefilden der Vorberge, die hier und da von Zeugen des tertiären Basaltvulkanismus durchragt werden, über malerische Sandsteinfelsen der Sächsisch-Böhmischen Schweiz und des Zittauer Gebirges steigt es auf bis zu den schneebedeckten Graten der Sudeten.
In ihrer natürlichen Vielgestaltigkeit ist die Region die Heimat einer artenreichen Pflanzen- und Tierwelt. Sie hat jedoch in einer noch nicht sehr fernen Vergangenheit schwere Belastungen tragen müssen: Kein anderer Bereich Europas war bis gegen Ende des 20. Jahrhunderts höheren Einträgen von Luftschadstoffen ausgesetzt (Abb. 2), was dem Gebiet das Etikett vom „Schwarzen Dreieck“ eingebracht hat. Bekannte, traurige Folge war das Waldsterben in den höheren Gebirgslagen (Abb. 3). Ehe der Wald stirbt, verschwinden jedoch empfindlichere Glieder des Ökosystems. Das bunte Flechtenkleid, das von Natur aus Stämme und Äste der Bäume ziert, war bestenfalls noch den älteren Einwohnern der Region erinnerlich.
Kaum läßt sich ermessen, was mit ihm verschwunden ist.
Untersuchungen aus Schweden (Pettersson et al. 1995) haben gezeigt, daß schon die vergleichsweise mäßige Reduktion solcher Bewüchse durch die Forstwirtschaft sehr merkliche Effekte auf die wirbellose Tierwelt und dadurch indirekt auch auf weitere Tiergruppen wie überwinternde Singvögel hat. Was mag das fast völlige Verschwinden der Flechten aus unserer Region im Laufe des 20. Jahrhunderts an weiteren Folgen für die Vielfalt unserer Heimatnatur nach sich gezogen haben?
Die großen Umweltschäden sind Geschichte. Der Wald erholt sich. Die Flechten kommen wieder. Als Wissenschaftler kann man geradezu begeistert sein von der großartigen Möglichkeit, die Regeneration der Lebensgemeinschaften zu verfolgen, die sich vor unseren Augen vollzieht – auch wenn die Ausgangssituation recht traurig ist und ihre Spuren noch allenthalben zu bemerken sind.
Der Rückgang der stofflichen Belastungen rückt die übrigen menschlichen Einflüsse auf die Ökosysteme
Abbildung 2. Deposition oxydierten Schwefels in Europa im Jahre 1993 (aus Umweltbundesamt 1997).
Rycina 2. Depozycja tlenków siarki w Europie w roku 1993 (wg Umweltbundesamt 1997).
Figure 2. Deposition of oxydised sulphur in Europe in Jahre 1993 (taken from Umweltbundesamt 1997).
stärker in den Fokus des Interesses. Ihre relative Bedeutung wächst. Der Wald von heute ist nicht mehr der von vor 200 Jahren. Den früheren, oft unreguliert genutzten Mischwäldern waren Nadelholzplantagen gefolgt, die in den besonders geschädigten Gebieten durch sogenannte rauchharte Gehölze ersetzt worden sind. Heute gibt es Bestrebungen, die historisch belegten Baumarten wieder zu fördern, doch auch über Strategien zum Umgang mit prognostiziertem Klimawandel muß sich die Forstwirtschaft Gedanken machen.
In der Landwirtschaft haben sich in den letzten Jahrzehnten Umbrüche vollzogen, die in erheblichem Maße Einfluß auf die Artenvielfalt hatten. Bei gewissen allgemeinen Tendenzen ist die Situation in unserer Region doch differenziert: So ist die Kornrade – ein jahrtausendealter Kulturfolger und typischer Begleiter des Roggenanbaus – im sächsischen Gebietsteil mit seiner intensiven, großflächigen Landwirtschaft ausgestorben (Schulz 2013). In der vielgestaltigeren, kleinteilig sehr viel stärker strukturell differenzierten Kulturlandschaft im polnischen Gebietsteil ist sie noch weiter verbreitet und
in der Niederschlesischen Wojewodschaft insgesamt nur in die niedrige Gefährdungskategorie „VU“ eingestuft (Kącki 2003). Ähnliches gilt für viele Pflanzen- und Tierarten des agrarisch genutzten Offenlandes. Her- ausforderung für die nächste Zeit ist es, vor dem Hintergrund vorliegender Erkenntnisse zu Folgen des Agrarstrukturwandels für die Ökosysteme Strategien für die Gestaltung einer lebenswerten Zukunft in einer vielgestaltigen, für Einwohner und Besucher attraktiven Landschaft zu entwickeln.
Unsere Tagung bringt Beispiele für Forschungen dieser Art und befördert, so hoffen wir, die weitere Vernetzung der Beteiligten über alle Grenzen hinweg.
Przedmowa
Euroregion Nysa został utworzony w 1991 r. Na jego terenie mieszka obecnie 1,6 mln osób (Euroregion Neiße 2014, Ryc. 1). Pod względem powierzchni ustępuje on o ok. ¼ landowi Saksonia, ma też mniejszą gęstość zaludnienia. Wynika to przede wszystkim z braku dużych metropolii. Dla terenów położonych nad Nysą Łużycką charakterystyczne są małe miasteczka, wsie a także rozległe obszary leśne. Najniżej położonym miejscem jest tu dno kopalni odkrywkowej Nochten - ok. 50 m n.p.m., najwyżej, do 1602 m n.p.m., sięga wierzchołek Śnieżki. Krajobraz Euroregionu jest bardzo urozmaicony. Od piaszczystych wrzosowisk na nizinach, przez pogórza o lessowych glebach, ponad którymi tu i ówdzie wznoszą się bazaltowe kopce świadczące o trzeciorzędowym wulkanizmie, malownicze, pias- kowce Szwajcarii Saksońskiej i Gór Żytawskich powierzchnia terenu wznosi się aż po pokryte śniegiem wierzchołki Sudetów.
Naturalnie zróżnicowany krajobraz regionu jest siedliskiem obfitującego w gatunki świata roślin i zwierząt. W nie tak odległej przeszłości region musiał jednak znosić duże obciążenia. Żaden inny obszar w Europie aż do końca XX w. nie był narażony na większe zanieczyszczenie szkodliwymi substancjami (Ryc. 2).
Przypięto mu wtedy etykietkę „Czarnego Trójkąta“.
Powszechnie znanym skutkiem zanieczyszczenia środo- wiska było obumieranie lasów w wyżej położonych partiach gór (Ryc. 3). Zanim jednak las umrze, zanikają bardziej wrażliwe składniki ekosystemu. Barwna szata porostów, która w sposób naturalny zdobi pnie i gałęzie drzew, pozostała, w najlepszym przypadku, jedynie w pamięci starszych mieszkańców regionu. Trudno oszacować, co zanikło wraz z porostami. Badania prowad- zone w Szwecji (Pettersson et al. 1995) wykazały, że już stosunkowo umiarkowane zredukowanie takich narośli
Abbildung 3. Abgestorbener Wald im böhmischen Isergebirge im Jahre 1988.
Rycina 3. Obumarły las w czeskich Górach Izerskich w roku 1988.
Figure 3. Dead forest in the Bohemian part of Iser Mts in 1988. (Foto | fotka | photo: D. Otte)
przez gospodarkę leśną wywołuje bardzo znaczące skutki w świecie zwierząt bezkręgowych a przez to pośrednio także w innych grupach jak np. zimujące ptaki śpiewające.
Jakie dalsze skutki na różnorodność naszej lokalnej przyrody mógł pociągnąć za sobą prawie zupełny zanik porostów w naszym regionie w ciągu XX w.?
Wielkie zniszczenie środowiska jest już historią. Las odnawia się. Porosty powracają. Jako badacz mogę być zadowolony z niezwykłej możliwości śledzenia odradzania się zbiorowisk, jakie zachodzi na naszych oczach – nawet jeśli sytuacja początkowa była bardzo smutna a jej ślady są jeszcze wszędzie widoczne.
Zmniejszenie zanieczyszczenia środowiska powoduje większe zainteresowanie innymi oddziaływaniami człowieka na ekosystemy. Wzrasta ich względne znaczenie. Dzisiejszy las nie jest tym sprzed 200 laty. Dawne, często nieregularnie wykorzystywane lasy mieszane zostały zastąpione uprawami drzew iglastych, które na terenach szczególnie dotkniętych zostały zastąpione przez gatunki bardziej odporne na zanieczyszczenie powietrza. Dzisiaj czynione są starania, aby wspierać te gatunki drzew, o których wiemy ze źródeł historycznych, że rosły tu dawniej. Gospodarka leśna musi brać pod uwagę także strategie postępowania związane z przewidywaną zmianą klimatu. W rolnictwie w ostatnich dziesięcioleciach zaszły radykalne zmiany, który miały w znaczącej mierze wpływ na różnorodność gatunków. Uwzględniając pewne, ogólne tendencje można stwierdzić, że sytuacja w naszym regionie jest jednak zróżnicowana. Tak np. kąkol polny, który przez tysiące lat towarzyszył uprawom i był typowy dla pól obsianych żytem, wyginął w saksońskiej części Euroregionu, gdzie dominuje intensywna, wielkopowierzchniowa gospodarka rolna (Schulz 2013). W bardziej urozmaiconym, rozczłonkowanym i dużo bardziej zróżnicowanym pod względem struktury krajobrazie kulturowym polskiej części Euroregionu ciągle jeszcze on występuje a w skali województwa dolnośląskiego zakwalifikowany został ledwie do niskiej kategorii zagrożenia „VU“ (Kącki 2003). Podobnie jest z wieloma gatunkami roślin i zwierząt otwartych terenów wykorzystywanych rolniczo. Wyzwaniem na najbliższy czas jest rozwijanie strategii kształtowania atrakcyjnej dla życia przyszłości w zróżnicowanym, atrakcyjnym dla mieszkańców i turystów krajobrazie na podstawie zebranych informacji dotyczących skutków zmian strukturalnych w rolnictwie dla ekosystemów. Nasza konferencja dostarcza przykładów badań tego rodzaju i wspiera, taką mamy nadzieję, dalszy rozwój powiązań pomiędzy jej uczestnikami ponad wszelkimi granicami.
Preface
The Neisse Euroregion was established in 1991. It is the home region of 1.6 million people (Euroregion Neisse 2014, Fig. 1). Being only by about a quarter smaller than the Free State of Saxony, it is, on average, less densely populated. This is the consequence of the lack of big cities: The Neisse county is a region of smaller towns, of villages, and also a county of large forests. From its lowest point, the bottom of the Nochten lignite surface mine, up to the top of mount Schneekoppe at 1602 m asl it ranges through a multifaceted landscape. From sandy heath lands of the lowland part of the region and the loess realm locally disrupted by the witnesses of Tertiary basalt volcanism, via scenic sandstone rocks of the Saxon- Bohemian Switzerland and the Zittau Mts, its ascends up to the snow-covered mountain ridges of the Sudetes.
Based on its natural polymorphy, the region is the home of a diverse flora and fauna. However, during a not yet very far past, it has experienced heavy damages: no other part of Europe was exposed to higher air pollution until the end of the 20th century (Fig. 2), which has lead to its bad reputation as a ‘Black Triangle’. A well- known and deplorable result was the die-back of the forests in the higher mountain belt (Fig. 3). But before the forests die, the more sensitive compartments of the ecosystems disappear. The colourful cover of lichens, which decorates the trunks and branches of the trees in undamaged forests, was, at best, remembered by the older inhabitants of the region. It is hard to estimate what might have disappeared together with it. Studies performed in Sweden (Pettersson et al. 1995) have shown that even comparatively moderate reduction of the lichen cover caused by forestry measures significantly affects the invertebrate fauna and indirectly also further animal groups as hibernating birds. What may have been the results of the nearly total disappearing of the lichens from our region concerning diversity of nature of our home region?
The major damages in our environment have become history. The forest revives. The lichens come back.
For a scientist it may be exciting to have the grandiose possibility to study the regeneration of the ecosystems - although the initial situation was rather sad and its marks still make themselves felt everywhere.
The decline of pollution redirects attention now to the further anthropogenic influences on ecosystems. Their relative importance is growing. The forest of today is not that of 200 years ago. The previous mixed forests, whose exploitation had often been not strongly regulated,
had been followed by conifer tree plantations, which meanwhile have been replaced by plantations of some tree species considered as being able to sustain the air pollution at the most pollution-affected places. Today there are attempts to promote again the tree species which were present in the past, but forestry has also to think about strategies for handling the predicted climate change. In agriculture changes have taken place during the last few decennia, which considerably have affected biodiversity. Notwithstanding some general tendencies, the situation is somewhat differentiated in our region.
E.g. the Common Corn Coccle – an ancient companion of rye-growing – has become extinct in the Saxonian part of our region with its intensive large-area agriculture (Schulz 2013). In the more multifaceted agricultural landscape of the Polish part, where modes of utilisation are more differentiated amongst smaller plots, it is more widespread and was affiliated to the lower threat category
‘VU’ in the Red List of the Lower Silesian Voivodeship (Kącki 2003). For many plant and animal species of the open, agricultural landscape the situation is similar. It is a challenge for the next time, to develop strategies for a future worth living in a multifaceted landscape attractive for its inhabitants and visitors, against the background of our knowledge concerning effects of structural change in agricultural landscapes on the ecosystems.
Our conference presents examples for research in these fields and will, hopefully, stimulate further networking amongst stakeholders surpassing all political borders.
Literatur | Literatura | References
Euroregion Neiße (2014): Euroregion neisse-nisa-nysa [www.
neisse-nisa-nysa.org (letzter Zugriff am 27. Februar 2014)].
Kącki, Z. (red.) (2003): Zagrożone gatunki flory naczynowiej Dolnego Śląska. – Endangered vascular plants of Lower Silesia, Wrocław: 245 S.
Pettersson, R. B., J. P. Ball, K.-E. Renhorn, P.-A. Esseen &
K. Sjöberg (1995): Invertebrate communities in boreal forest canopies as influenced by forestry and lichens with implications for passerine birds. – Biological Conservation 74: 57–63.
Schulz, D. (2013): Rote Liste und Artenliste Sachsens. – Farn- und Samenpflanzen, Dresden: 304 S.
Umweltbundesamt (1997): Daten zur Umwelt. – Der Zustand der Umwelt in Deutschland, Berlin: 570 S.
Görlitz im Mai 2014, Volker Otte
(Senckenberg Museum für Naturkunde Görlitz)
Teilnehmer der Tagung »Umwelt im Wandel – das schwarze Dreieck wird wieder bunt« am Dreiländereck.
Uczestnicy konferencji „Zmiany w środowisku - „Czarny Trójkąt“ nabiera kolorów“ u zbiegu trzech granic.
Participants of the Congress »Changing environment – the black triangle is colorful again« at the border triangle.
Donnerstag | czwartek | 3.4.2014
Begrüßungen und Einführung in das Tagungsthema Pozdrowienia i wprowadzenie do tematu konferencji 10.00 Prof. Dr. Willi Xylander/Direktor des Senckenberg
Museums für Naturkunde Görlitz (SMNG) dyrektor Muzeum Przyrodniczego im. Senckenberga w Görlitz (SMNG)
10.10 Frank Kupfer/Staatsminister für Umwelt und Landwirt- schaft des Freistaates Sachsen | Minister Środowiska i Rolnictwa Landu Saksonia
10.20 Włodzimierz Chlebosz/członek Zarządu Województwa Dolnośląskiego | Vorstandsmitglied der Woiwodschaft Niederschlesien
10.30 Vom »schwarzen« zum bunten Dreieck Od »Czarnego« do Kolorowego Trójkąta Dr. Volker Otte/SMNG
I. Immissions- und allgemeine Umweltsituation im Wandel Aktualny stan imisji i zmian zachodzących w środowisku 10.45 Stan środowiska na terenie polskiej części trójkąta
przygranicznego na podstawie badań prowadzonych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska Umweltsituation im polnischen Teil des Dreiländerecks aufgrund der Untersuchungen des Staatlichen Umwelt- monitorings
Danuta Ostrycharz/Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu
11.15 Einfluss von Luftschadstoffen und Klimawandel auf die Gefährdung von Ökosystemen im polnisch-sächsischen Grenzraum | Wpływ zanieczyszczeń powietrza i zmian klimatu na zagrożenie ekosystemów na pograniczu polsko- saksońskim
Susann Mehler/Sächsisches Landesamt für Umwelt, Landwirtschaft und Geologie
13.00 Monitoring przyrodniczy w KPN jako narzędzie do śledzenia zmian w środowisku
Naturmonitoring im Riesengebirgsnationalpark als ein Werkzeug zur Beobachtung der Umweltveränderungen Roksana Knapik, dr Andrzej Raj/Karkonoski Park Narodowy
13.30 Porosty wracają w Karkonosze – wstępne wyniki 2 etapów monitoringu lichenologicznego w KPN
Flechtenrückkehr ins Riesengebirge – erste Ergebnisse des 2-Etappen-Flechtenmonitorings im Nationalpark Riesengebirge
dr Maria Kossowska, prof. dr hab. Wiesław Fałtynowicz, Monika Dimos-Zych/Uniwersytet Wrocławski
14.00 Umweltmonitoring mit Flechten in der Euroregion Neiße Monitoring środowiska z zastosowaniem porostów w Euroregionie Nysa
Dr. Volker Otte, Ulrike Beck/SMNG
II. Wald & Waldentwicklung Lasy i zachodzące w nich zmiany
14.45 Zmiany w ekosystemach leśnych Karkonoskiego Parku Narodowego w ostatnich 25 latach | Änderungen in den Waldkomplexen des Riesengebirgsnationalparks in den letzten 25 Jahren
dr Andrzej Raj/Karkonoski Park Narodowy
15.15 Zmiany w środowisku leśnym na terenie Nadleśnictwa Świeradów Zdrój od katastrofy ekologicznej przed 30 laty do chwili obecnej | Änderungen in den Waldkomplexen der Oberförsterei Świeradów Zdrój seit der ökologischen Katastrophe vor 30 Jahren
Lubomir Leszczyński/Nadleśnictwo Świeradów Zdrój 15.45 Waldzustand, Umwelt- und Waldveränderungen im
sächsischen Teil der Lausitz | Stan lasów, zmiany w środowisku i w lasach saksońskiej części Górnych Łużyc Dr. Dirk-Roger Eisenhauer/Staatsbetrieb Sachsenforst, Kompetenzzentrum Wald und Forstwirtschaft
16.30 Auswirkungen des ökologischen Waldumbaus auf Vegetation und Naturschutz mit Beispielen aus Sachsen Wpływ ekologicznej przebudowy lasu na roślinność i ochronę przyrody z przykładami z Saksonii Dr. Maik Denner, Jenny Kießling/Freital
17.00 Inwazyjne gatunki drzew i krzewów w polskich lasach Invasive Baum- und Straucharten in den Wäldern Polens prof. dr hab. Władysław Danielewicz,
Blanka Wiatrowska/Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Freitag | piątek | 4.4.2014
9.30 Dynamika fragmentacji lasów w wybranych pasmach Sudetów | Dynamik der Waldfragmentierung in ausgewählten Gebirgszügen der Sudeten
dr Andrzej Dunajski, dr Tomasz Szymura/Uniwersytet Wrocławski
Tagungsprogramm | Program konferencji
10.00 Die Bedeutung der Sukzession in den Schlagfluren für die Waldentwicklung des Jeschkenkammes (Tschechien) Znaczenie sukcesji na terenach zrębów dla rozwoju lasu na Grzbiecie Jesztiedzkim (Czechy)
Dr. Petr Petřík/Botanický ústav Akademie věd České republiky, Průhonice
III. Landschaftswandel – Landwirtschaft – Landnutzungswandel Zmiany w krajobrazie i użytkowaniu gruntów
10.45 Zmiany użytkowania ziemi w regionie Karkonoszy w latach 1988-2008 | Landnutzungswandel in der Riesengebirgs- region in den Jahren 1988-2008
Dorota Wojnarowicz/Karkonoski Park Narodowy
11.15 Wpływ użytkowania na kompozycję i różnorodność gatunkową górskich łąk świeżych | Einfluß der Land- nutzung auf die Zusammensetzung und Vielfältigkeit der frischen Gebirgswiesen
dr inż. Daniel Pruchniewicz, dr hab. Ludwik Żołnierz/
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
13.00 Historia rozwoju małego torfowiska z Uroczyska Mokradła w Borach Dolnośląskich | Entwicklungsgeschichte eines kleinen Moores in Uroczysko Mokradła in Bory Dolnośląskie (Görlitzer Heide)
prof. dr hab. inż. Klara Tomaszewska*, dr inż. Magda Podlaska*, dr Małgorzata Malkiewicz**/*Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu,**Uniwersytet Wrocławski
13.30 Problemy z tawułą kutnerowatą Spiraea tomentosa L.
na łąkach pobagiennych koło Parowej | Probleme mit dem Filzigen Spierstrauch Spiraea tomentosa L. auf den Moor- wiesen in der Nähe von Parowa
dr inż. Magda Podlaska/Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
14.15 Artenschutzprojekt zu Arnika und Gladiolus in der Lausitz Projekt ochrony gatunkowej arniki i mieczyka na Łużycach Dr. Frank Richter/Technische Universität Dresden
14.45 Hundsrosen – Gehölze unserer Kulturlandschaft Dzika róża – krzew współczesnych krajobrazów kulturowych
Veit Herklotz/SMNG
15.15 Porosty prawnie chronione w Polsce w krajobrazie Górnych Łużyc | In Polen geschützte Flechtenarten in der Landschaft der Oberlausitz
dr Katarzyna Szczepańska/Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Samstag | sobota | 5.4.2014
9.00 – 15.00 Exkursion in das »Schwarze Dreieck«
Wycieczka do »Czarnego Trójkąta«
Stan środowiska na terenie polskiej części trójkąta przygranicznego na podstawie badań prowadzonych w ramach Państwowego
Monitoringu Środowiska
Barbara Kwiatkowska-Szygulska, Agnieszka Mikołajczyk, Danuta Ostrycharz*, Marian Dziewanowski & Piotr Hanula
Wydział Monitoringu Środowiska od Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, ul. Paprotna 14, 51-117 Wrocław, Polska
* Corresponding author, e-mail: ostrycharz@wroclaw.pios.gov.pl
Received 3 March 2014 | Accepted 16 May 2014
Published online at www.senckenberg.de/peckiana 30 June 2014 | Printed version 30 June 2014
Streszczenie
W artykule przedstawiono informacje nt. stanu środowiska w rejonie trójkąta przygranicznego oraz pokazano system pomia- rów prowadzonych przez WIOŚ w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska. Na podstawie danych monitoringowych sporządzono ocenę jakości powietrza, ze szczególnym uwzględnieniem obserwowanych trendów zmian. Wskazano wpływ emisji zanieczyszczeń z Elektrowni Turów na jakość powietrza w polskiej części analizowanego obszaru. Omówiono także zagadnienia dotyczące gospodarki wodno-ściekowej oraz systemy monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych wraz z oceną jakości tych komponentów środowiska.
Zusammenfassung
Umweltzustandsbericht aus dem polnischen Teil des Dreiländerecks, basierend auf den Untersuchungen, die im Rahmen des Staatlichen Umweltmonitorings durchgeführt wurden
Vorgstellt werden Informationen zum Thema des Umweltzustandes im Dreiländereck. Ebenso wird das Messystem erklärt, mit Hilfe dessen das Woiwodschaftsinspektorat für Umweltschutz im Rahmen des Staatlichen Umweltmonitorings Untersuchungen durchgeführt hat. Auf der Grundlage der Monitoringdaten wurde die Luftgüte unter besonderer Berücksichtigung der beobachteten Veränderungstrends bewertet. Aufgezeigt wird der Einfluss der durch das Kraftwerk Turów emittierten Verunreinigungen auf die Luftgüte im polnischen Teil des Untersuchungsgebietes. Besprochen werden auch die Trink- und Abwasserwirschaft betreffenden Fragestellungen sowie das Monitoringsystem für Oberflächengewässer und Grundwasser zusammen mit der qualitativen Bewertung dieser Umweltkomponenten.
Abstract
Present Environment State in the Polish Part of the Border Triangle on the Basis of Investigations Carried out within the State Monitoring System
In this paper, the information concerning environment state in the border triangle was presented as well as the measurement system carried out by the District Inspectorate for Environment Protection in the frame of the State Monitoring System. On the basis of monitoring data, the air quality assessment was prepared, with special concern of the observed tendencies of changes.
The impact of pollutant emission from „Turów” Power Plant was analysed too. In the paper, the main problems of water and waste water management were described as well as surface and groundwater monitoring system with the quality assessment of this environment elements.
Keywords State Environment Monitoring System | environment quality standards | air quality | water quality | emission of pollutants
Używane skróty | Abkürzung | Abbreviation WIOŚ/WIEP – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska/Woivodship Inspectorate for Environemnt Protection, GUS/CSO – Główny Urząd Statystyczny/Central Statistical Office, IMGW/
IMWM – Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej/Institute of Meteorology and Water Management, POP – Program Ochrony Powietrza.
1. Geneza programu „Czarny Trójkąt“
Obecny styk trzech państw – Czech, Niemiec i Polski – obejmuje tereny dwóch dużych pasm górskich: Sudetów i Gór Kruszcowych. Ze względu na znaczną ilość
surowców mineralnych tereny te były eksploatowane już od XV w. Pod koniec XIX i na początku XX wieku oprócz prowadzonej w różnych miejscach działalności górniczej nastąpił rozwój przemysłu ciężkiego i towarzyszący mu wzrost zaludnienia. Wiek XX odcisnął się dodatkowo eksploatacją złóż węgla brunatnego i powstaniem dużych elektrowni.
Przemysł ten – z natury surowcowo- i energochłonny – zaczął coraz bardziej oddziaływać na środowisko, nie tylko lokalne w otoczeniu samych zakładów, ale także w skali regionu, obejmując znaczny obszar terenów położonych z dala od źródeł emisji. Przykładem jest degradacja lasów w Karkonoszach i Górach Izerskich.
Degradacja środowiska stała się na tyle głęboka i dotkliwa, że walka z nią musiała wykroczyć poza lokalne działania państw i od 1991 r. nabrała charakteru międzynarodowej współpracy pod nazwą „Czarnego Trójkąta“. Działania te poparła również Komisja
Rycina 1. Presje środowiskowe w polskiej części trójkąta przygranicznego (źródło: Geobaza IMGW).
Abbildung 1. Umweltbelastung im polnischen Teil des Dreiländerecks (Quelle: Geobaza IMGW).
Figure 1. Environmental pressures in Polish part of the border triangle (source Geobaza IMGW).
Europejska udzielając poprzez Program Regionalny PHARE finansowego wsparcia. Poza konkretnymi przedsięwzięciami dotyczącymi działań zmierzających do ograniczenia emisji zanieczyszczeń powstał również wspólny system monitoringu powietrza.
2. Charakterystyka polskiej części regionu trójkąta przygranicznego
Polska część trójkąta przygranicznego administracyjnie w całości leży w granicach województwa dolnośląskiego.
Zajmuje obszar 9749 km2, co stanowi 48 % obszaru województwa. Na jego terenie
mieszka (dane za rok 2012) 1.258,5 tys. mieszkańców, z czego 67,7 % w miastach. Jest więc to region silnie zurbanizowany o znacznej ilości za- kładów przemysłowych (Rycina 1).
Produkcja sprzedana przemysłu stano- wiła w 2011 r. 24,5 % produkcji całego województwa.
Jednocześnie są to tereny o wyjątkowych walorach przyrodniczych i kulturowych. Lasy zajmują prawie 40 % powierzchni (przy średniej dla województwa 29,6 %). Znajdują się tu 2 parki narodowe, 6 parków krajobrazowych oraz liczne obszary włączone do sieci Natura 2000 oraz rezerwaty przyrody.
3. Państwowy
Monitoring Środowiska
Państwowy Monitoring Środowiska (PMŚ) został utworzony ustawą z dnia 20 lipca 1991 r. (Dz.U. 2002.112.982 z późn. zm.) o Inspekcji Ochrony Środowiska w celu zapewnienia wiarygodnych informacji o stanie środowiska Polski. Dziesięć lat póź- niej ustawa Prawo ochrony środo- wiska z dnia 27 kwietnia 2001 r.
(Dz.U.2001.62.627 z późn. zm.) wzmocniła dodatkowo rangę PMŚ definiując system jako obejmujący nie tylko diagnozę stanu środowiska, lecz również jego prognozę w powiązaniu z analizą presji.
PMŚ realizowany jest na podstawie wieloletnich programów państwowego monitoringu środowiska opracowanych przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (GIOŚ) i zatwierdzanych przez Ministra Środowiska, a także wojewódzkich programów monitoringu środowiska opracowanych i realizowanych przez wojewódzkich inspektorów ochrony środowiska i zatwierdzanych przez GIOŚ. Obecnie na terenie województwa dolnośląskiego obowiązuje: „Program Państwowego Monitoringu Środowiska województwa dolnośląskiego na lata 2013–2015“ (dostępny na stronie:
http://www.wroclaw.pios.gov.pl/pliki/programy/2013/
WPMS_2013-2015.pdf).
W artykule omówiono wyniki badań prowadzonych
Rycina 2. Emisja zanieczyszczeń pyłowych i gazowych (bez dwutlenku węgla) z terenu województwa dolnośląskiego w latach 1991–2012 (źródło: GUS).
Abbildung 2. Emission von Staub- und Gasverunreinigungen (ohne CO2) aus dem Gebiet der Woidwodschaft Dolnośląsk im Zeitraum 1991–2012 (Quelle:
Zentrales Amt für Statistik).
Figure 2. Emission of dust and gaseous pollutants (without CO2) from the Lower Silesia District from 1991 till 2012 y (source: Central Statistical Office).
Rycina 3. Emisja SO2, NOx, CO i CO2 z terenu województwa dolnośląskiego w latach 2000–2012 (źródło: GUS).
Abbildung 3. Emission von SO2, NOx, CO und CO2 aus der Woidwodschaft Dolnośląsk im Zeitraum 2000–2012 (Quelle: Zentrales Amt für Statistik).
Figure 3. Emission of SO2, NOx, CO and CO2 from the Lower Silesia District in 2000–2012 (source: Central Statistical Office).
przez WIOŚ we Wrocławiu z zakresu monitoringu jakości powietrza i wód ze szczególnym uwzględnieniem rejonu polskiej części trójkąta przygranicznego.
4. Emisja zanieczyszczeń do
powietrza w polskiej części trójkąta przygranicznego
Oddziaływanie zanieczyszczeń powietrza na środowisko jest zagadnieniem szczególnie ważnym ze względu na ogólną powszechność tego zjawiska, ilość emitowanych zanieczyszczeń, rozległy zasięg oddziaływania oraz bezpośredni wpływ na ekosystemy i zdrowie ludzi.
Wzrost gospodarczy i przemiany demograficzne to czynniki sprawcze, które w sposób pośredni wpływają na stan środowiska.
Szacuje się, że zakłady objęte statystyką GUS stanowią ponad 90 % emisji ze wszystkich
źródeł przemysłowych i energetyki zawodowej. Największy udział w emisji zanieczyszczeń gazowych i pyłowych z zakładów znajdujących się w ewidencji GUS stanowią procesy spalania paliw, które są przyczyną ok.
90 % emisji gazów (SO2 i NO2) i ok.
70 % pyłów (Rycina 2). Pod względem emisji zanieczyszczeń do powietrza Dolny Śląsk znajduje się corocznie na jednym z czołowych miejsc w kraju.
Po znaczących redukcjach emisji wszystkich zanieczyszczeń do powietrza w latach dziewięć- dziesiątych XX wieku (redukcja pyłów o ok. 95 % i gazów (bez CO2) o ok. 76 % w stosunku do roku 1993), po roku 2000 utrzymała się jedynie spadkowa tendencja emisji dwutlenku siarki (Rycina 3). Emisje
pozostałych głównych zanieczyszczeń w tym NOx, NH3, niemetanowych lotnych związków organicznych (NMLZO) oraz pyłu pozostają na zbliżonym poziomie, ulegając nieznacznym wahaniom w poszczególnych latach.
Zależności pomiędzy jakością powietrza, a emisjami zanieczyszczeń są często bardzo skomplikowane, co w efekcie powoduje, że znaczące redukcje emisji pierwotnych nie zawsze korespondują z obserwowanymi stężeniami zanieczyszczeń w powietrzu i opadach atmosferycznych. Istotny wpływ na jakość powietrza ma transgraniczny napływ zanieczyszczeń z obszaru Polski i państw sąsiednich.
Główne źródła zanieczyszczenia powietrza mające wpływ na jego jakość w regionie trójkąta przygranicz- nego to:
• elektrownie i elektrociepłownie,
• zakłady przemysłowe,
• sektor komunalno-bytowy (lokalne kotłownie, ogrzewanie indywidualne),
• ruch samochodowy.
Decydujący udział w całkowitej emisji zanieczyszczeń powietrza z polskiej części trójkąta przygranicznego oraz emisji wojewódzkiej ma Elektrownia Turów w Bogatyni wchodząca w skład PGE Górnictwo i Energetyka Konwencjonalna S.A. (Rycina 4).
Obecnie pracuje w niej sześć bloków energetycznych z kotłami fluidalnymi w oparciu o węgiel brunatny, dostarczany przenośnikami taśmowymi z KWB Turów.
Bloki nr 1–6 współspalają również biomasę leśną i rolną. W wyniku współspalania biomasy Elektrownia zmniejszyła ilość emitowanego do atmosfery
dwutlenku węgla oraz uzyskuje certyfikaty pochodzenia energii elektrycznej z Odnawialnych Źródeł Energii.
Z wszystkimi kotłami współpracują wysokosprawne elektrofiltry o skuteczności odpylania powyżej 99,8 %.
Optymalizacja doprowadzenia powietrza do komór spalania oraz technologia fluidalnego spalania paliwa gwarantują redukcje tlenków azotu poniżej dopuszczalnych norm. Aby wyeliminować emisje niezorganizowane, doprowadzenie węgla oraz odprowadzenie popiołu odbywa się obudowanymi taśmociągami, a transport sorbentu do odsiarczania – metodą pneumatyczną.
Należy pokreślić, że w celu poprawy jakości powietrza w ww. rejonie istotne działania proekologiczne podejmowano
Rycina 4. Tendencje zmian emisji SO2 i pyłów z Elektrowni Turów w latach 1990–2013 (źródło: WIOŚ).
Abbildung 4. Veränderungstrends der SO2- und Staub-Emissionen aus dem Kraftwerk Turów im Zeitraum 1990–2013 (Quelle: Woiwodschaftsinspektorat für Umweltschutz – WIfU).
Figure 4. Changes trends in SO2 and dusts emission from Turów Power Plant in 1990–2013 (source: WIEP).
nie tylko w Elektrowni Turów. Zmodernizowano również elektrociepłownie we wszystkich większych miastach regionu (Bolesławiec, Jelenia Góra, Zgorzelec i inne).
W sektorze przemysłowym przeprowadzono szereg zmian technologicznych i technicznych zmierzających do ograniczenia emisji zanieczyszczeń oraz energochłonności instalacji, a także optymalizacji procesów spalania.
W sektorze komunalnym wykonano inwestycje mające na celu likwidację i modernizację nieefektywnych kotłowni, podłączenie nowych obiektów do istniejącej sieci cieplnej, budowę nowych obiektów energetyki cieplnej, uruchamianie nowych sieci grzewczych, a także wymianę odcinków sieci cieplnej na rury preizolowane. Istotne efekty przynoszą ponadto działania polegające na zmianie sposobu opalania z węglowego na gazowe, olejowe, czy biopaliwo, stosowane w obiektach uzdrowiskowych i obiektach użyteczności publicznej. Na uwagę zasługują też m.in. inwestycje:
• budowa układu oczyszczania gazu koksowniczego z amoniaku i siarkowodoru w Wałbrzyskich Zakładach Koksowniczych „Victoria“ S.A.
(2012 r.),
• modernizacja systemu ciepłowniczego Zgorzelca, w tym instalacji odpylania w ciepłowni przy ul. Groszowej, zrealizowana przez Zgorzeleckie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej w Zgorzelcu Sp. z o.o.
W celu zmniejszania uciążliwości środowiskowych związanych z transportem drogowym w wielu gminach prowadzono prace polegające m.in. na przebudowie i remontach odcinków dróg, przebudowie miejsc szczególnie niebezpiecznych dla ruchu oraz budowie obwodnic (np. obwodnica Nowej Rudy, Szczawna Zdroju).
W rejonie przygranicznym zlokalizowanych jest wiele kopalń surowców skalnych. Charakteryzują się one znaczną emisją niezorganizowaną zanieczyszczeń pyłowych i dużą uciążliwością dla okolicznych mieszkańców. Zakłady te również podejmują działania na rzecz ograniczenia emisji zanieczyszczeń. Pozytywnymi przykładami są działania podejmowane przez np.
Kopalnię Gabra „Słupiec“, Kopalnię Melafiru „Grzędy“
czy Kopalnię Melafiru „Rybnica Leśna“.
5. Jakość powietrza w województwie dolnośląskim
Stan jakości powietrza zależy głównie od wielkości i przestrzennego rozkładu emisji ze źródeł stacjonarnych i mobilnych, jak również przepływów transgranicznych i przemian fizyko-chemicznych zachodzących w atmosferze. Procesy te mają wpływ zarówno na
kształtowanie się tzw. tła zanieczyszczeń będącego wynikiem ustalania się stanu równowagi dynamicznej w dalszej odległości od źródeł emisji, jak również na zasięg występowania podwyższonych stężeń w rejonie bezpośredniego oddziaływania źródeł.
Obowiązek wykonywania pomiarów i oceny jakości powietrza w ramach PMŚ wynika z art. 89-94 ustawy – Prawo ochrony środowiska transponującej do prawa polskiego wymagania dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/50/WE z dnia 21 maja 2008 roku w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy (Dz. Urz. UE L 152 z 11.06.2008, str.1) oraz dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2004/107/
WE z dnia 15 grudnia 2004 r. w sprawie arsenu, kadmu, niklu, rtęci i wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w otaczającym powietrzu (Dz. Urz. UE L 23 z 26.01.2005, str.3).
Ocena poziomów substancji w powietrzu w woje- wództwie dolnośląskim wykonywana jest na podstawie pomiarów prowadzonych w wojewódzkiej sieci monitoringu powietrza, w skład której wchodzą:
automatyczne stacje pomiarów jakości powietrza, stacje manualne (oznaczenia wykonywane w laboratoriach), stacje mobilne oraz punkty pomiaru zanieczyszczenia powietrza metodą pasywną. Uzupełnieniem sieci WIOŚ są stacje zakładowe, między innymi Elektrowni Turów (Rycina 5).
Stacje i punkty pomiarowe zlokalizowane są głównie na terenach miejskich Dolnego Śląska, a także w rejonach oddziaływania największych zakładów – PGE Górnictwo i Energetyka Konwencjonalna S.A. Oddział Elektrownia Turów w Bogatyni i zakładów KGHM „Polska Miedź“
S.A. Wyniki z tych stacji odnoszone są do tzw. kryteriów ochrony zdrowia ludzi.
Na terenach pozamiejskich, z dala od źródeł emisji zanieczyszczeń zlokalizowane są ekosystemowe stacje pomiarowe, mierzące poziom zanieczyszczenia powietrza w odniesieniu do kryterium ochrony roślin. Wyniki wszystkich pomiarów gromadzone są w wojewódzkiej bazie danych o jakości powietrza JPOAT, znajdującej się w Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska we Wrocławiu.
Ze względu na niekorzystne oddziaływania zanieczyszczeń powietrza na zdrowie ludzi i kondycję ekosystemów corocznie dokonywana jest ocena jakości powietrza pod kątem jego zanieczyszczenia:
dwutlenkiem siarki, dwutlenkiem azotu, tlenkiem węgla, benzenem, ozonem, pyłem zawieszonym PM10 i PM2,5 oraz zanieczyszczeniami oznaczanymi w pyle PM10:
ołowiem, arsenem, kadmem, niklem i benzo(a)pirenem.
Oceny dokonuje się w strefach. Strefę stanowi:
aglomeracja o liczbie mieszkańców większej niż 250 tysięcy; miasto o liczbie mieszkańców powyżej 100
Rycina 5. Sieć monitoringu jakości powietrza na Dolnym Śląsku w 2013 roku – stacje stałe (źródło: WIOŚ).
Abbildung 5. Netz des Luftgütemonitorings in Niederschlesien im Jahr 2013 (dauerhafte Messstationen) (Quelle: WIfU).
Figure 5. Air quality monitoring network in Lower Silesia in 2013 – permanent stations (source: WIEP).
tysięcy; pozostały obszar województwa, niewchodzący w skład miast powyżej 100 tysięcy mieszkańców oraz aglomeracji.
Województwo dolnośląskie podzielone zostało na 4 strefy: aglomerację wrocławską, miasto Legnicę, miasto Wałbrzych i strefę dolnośląską. Trójkąt przygraniczny jest częścią strefy dolnośląskiej.
Monitoring jakości powietrza prowadzony w latach 2005–2013 wykazał, że na przeważającym obszarze trójkąta przygranicznego występują niskie stężenia dwutlenku siarki, tlenku węgla i metali ciężkich.
Podwyższone wartości stężeń notuje się dla dwutlenku azotu w rejonie dróg o dużym natężeniu ruchu.
Redukcja ilości zanieczyszczeń wprowadzanych do powietrza znalazła odzwierciedlenie w wynikach pomiarów imisji, szczególnie na terenach pozamiejskich, w stacjach prowadzących monitoring pod kątem określenia oddziaływania dużych zakładów przemysłowych (Elektrownia Turów), jak i w stacjach ekosystemowych (Czerniawa, Osieczów, Śnieżka), z których wyniki wykorzystuje się w ocenie jakości powietrza pod kątem ochrony roślin. Przykładowo emisja z Elektrowni Turów w latach 1990–1999 zmalała o ok.
77 %, co znalazło odzwierciedlenie w stężeniach SO2 mierzonych na stacjach – w Czerniawie obniżenie o ok.
81 %, w Jasnej Górze – o ok. 90 %, czy w Bogatyni – o ok. 85 % odpowiednio do poziomu 9–19 µg/m3 (Rycina 6). Dalsza redukcja emisji w kolejnych latach spowodowała obniżenie się stężeń SO2 o odpowied- nio – 85 % w Czerniawie, 97 % w Jasnej Górze i 95 % w Bogatyni w stosunku do roku wyjściowego 1990 (Rycina 7, 8, 9).
Obecnie jednym z najbardziej istotnych problemów jest wysoki poziom zanieczyszczenia powietrza pyłem zawieszonym PM10. Okresy podwyższonych stężeń pyłu rejestruje większość stacji pomiarowych zlokalizowanych na terenach miejskich, gdzie szczególnie odczuwalna jest emisja z obiektów zaliczanych do sektora komunalno-bytowego: lokalnych kotłowni i palenisk domowych, w znacznym stopniu opalanych węglem i wyposażonych w niskie emitory. W 2013 r. zanotowano przekroczenia dopuszczalnego poziomu średniorocznego na stanowiskach pomiarowych: w Jeleniej Górze i Nowej Rudzie oraz przekroczenia dopuszczalnej liczby przekroczeń normy średniodobowej między innymi w Jeleniej Górze, Nowej Rudzie, Zgorzelcu, Kłodzku, Szczawnie Zdroju. Największą częstość przekroczeń normatywnego poziomu średniodobowego stwierdzono w kotlinach górskich (Nowa Ruda, Jelenia Góra, Szczawno Zdrój) (Rycina 12, 13).
Czynnikiem wpływającym na występowanie okresów podwyższonych stężeń zanieczyszczeń w powietrzu są m.in. warunki meteorologiczne. Spadek temperatury powietrza wymusza intensyfikację procesów ogrzewania, co równoznaczne jest ze zwiększeniem ilości paliw, a tym samym wzrostem emisji produktów spalania do atmosfery. Stąd najwyższe poziomy zanieczyszczenia notowane są w okresie grzewczym, szczególnie widoczne w przypadku SO2, pyłów czy benzo(a)pirenu.
Przeciwnie dla ozonu: maksymalne stężenia notuje się w okresie letnim – podczas upalnych dni (przekroczenia wartości docelowej w odniesieniu do kryterium ochrony zdrowia ludzi oraz przekroczenia współczynnika AOT 40 wyznaczanego ze względu na ochronę roślin) (Rycina
Rycina 6. Trendy zmian stężeń średniorocznych dwutlenku siarki na tle zmian emisji dwutlenku siarki z Elektrowni Turów w latach 1990–2012 (źródło: WIOŚ).
Abbildung 6. Veränderungstrends der Schwefeldioxidkonzentration im Jahresdurchschnitt vor dem Hintergrund der veränderten Schwefeldioxidemission durch das Kraftwerk Turów im Zeitraum 1990–2012 (Quelle: Woiwodschaftsinspektorat für Umweltschutz).
Figure 6. Changes trends in SO2 mean yearly concentrations vs. changes of SO2 emission from Turów Power Plant in 1990–2012 (source: WIEP).
10, 11). Ozon jest silnym utleniaczem fotochemicznym, który może mieć istotny wpływ na zdrowie ludzi.
Ponadto podwyższone stężenia ozonu niszczą roślinność oraz powodują przyspieszoną korozję materiałów.
Oceny jakości powietrza oraz klasyfikacje stref Dolnego Śląska wskazują obszary, na których przekraczane są normy jakości powietrza i konieczne jest podjęcie odpowiednich działań naprawczych.
W 2014 roku uchwalono programy ochrony powietrza (POP) dla następujących stref [Uchwała Nr XLVI/1544/14 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 12 lutego
2014 r. w sprawie uchwalenia POP dla województwa dolnośląskiego (Dz.Urz.Woj.Doln. z dnia 25.02.2014 r.
Poz. 985)]:
1. aglomeracja wrocławska z uwagi na przekroczenia poziomów dopuszczalnych i docelowych substancji: dwutlenku azotu, pyłu zawieszonego PM10 i PM2.5, benzo(a)pirenu, ozonu,
2. miasto Legnica z uwagi na przekroczenia poziomów dopuszczalnych i docelowych substancji: pyłu zwieszonego PM10 i PM2.5, benzo(a)pirenu i arsenu,
Rycina 7. Trendy zmian stężeń średniorocznych dwutlenku siarki w latach 2005–2013 (źródło: WIOŚ).
Abbildung 7. Veränderungstrends der Schwefeldioxidkonzentration im Jahresdurchschnitt im Zeitraum 2005–2013 (Quelle: WIfU).
Figure 7. Trends of changes in SO2 mean early concentrations in 2005–2013 (źródło: WIEP)
Rycina 8. Trendy zmian stężeń średniorocznych NO2 w latach 2005–2013 (źródło: WIOŚ).
Abbildung 8. Veränderungstrends der NO2-Konzentration im Jahresdurchschnitt im Zeitraum 2005–2013 (Quelle: WIfU).
Figure 8. Trends of changes in NO2 mean yearly concentration in 2005–2013 (source: WIEP).
3. miasto Wałbrzych z uwagi na przekroczenia poziomów dopuszczalnych i docelowych substancji: pyłu zawieszonego PM10 i benzo(a) pirenu,
4. województwo dolnośląskie z uwagi na przekroczenia poziomów dopuszczalnych i doce- lowych substancji: pyłu zawieszonego PM10, benzo(a)pirenu i ozonu.
Realizacja programów ochrony powietrza, za opracowanie których odpowiedzialny jest zarząd województwa, a ich realizację – samorządy, ma istotne znaczenie dla jakości powietrza w skali regionalnej i lokalnej. Większość zadań wskazanych w POP ma na celu ograniczenie emisji ze źródeł komunikacyjnych oraz tzw. „niskiej emisji“ z sektora komunalno-mieszkaniowego.
Rycina 11. Trendy zmian stężeń ozonu (współczynnik AOT 40) w Czerniawie latach 2008–2012 (źródło: WIOŚ).
Abbildung 11. Veränderungstrends der Ozonkonzentration (AOT 40 Koeffizient) in Czerniawa im Zeitraum 2008–2012 (Quelle: WIfU).
Figure 11. Trends of changes in ozone concentrations (AOT 40 coefficient) in Czerniawa in 2008–2012 (source: WIEP).
Rycina 10. Trendy zmian stężeń średniorocznych ozonu w latach 2005–2013 (źródło: WIOŚ).
Abbildung 10. Veränderungstrends der Konzentration von Ozon im Jahresdurchschnitt im Zeitraum 2005–2013 (Quelle: WIfU).
Figure 10. Changes trends in ozone concentrations in 2005–2013 (source: WIEP).
Rycina 9. Trendy zmian stężeń średniorocznych NOX w latach 2005–2013 (źródło: WIOŚ).
Abbildung 9. Veränderungstrends der NOx-Konzentration im Jahresdurchschnitt von 2005–2013 (Quelle: WIfU).
Figure 9. Trends of changes in NOX mean yearly concentration in 2005–2013 (source: WIEP).
Rycina 12. Trendy zmian stężeń średniorocznych pyłu zawieszonego PM10 w latach 1997–2013 (źródło: WIOŚ).
Abbildung 12. Veränderungstrends der Konzentration von Feinstaub PM 10 im Jahresdurchschnitt im Zeitraum 1997–2013 (Quelle: WIfU).
Figure 12. Trends of changes in PM10 concentrations in 1997–2013 (source: WIEP).
Rycina 13. Rozkład stężeń pyłu zawieszonego PM10 w województwie dolnośląskim w 2012 r. (źródło: WIOŚ).
Abbildung 13. Zusammensetzung des Feinstaubes PM10 in der Woiwodschaft Niederschlesien im Jahr 2012 (Quelle: WIfU).
Figure 13. Distrtibution of PM10 concentrations in Lower Silesia Voivodship in 2012 r. (source: WIEP).
Efekt realizowanych w ramach POP działań naprawczych powinien być osiągnięty do 2020 r., jednak obecnie prowadzone badania jakości powietrza nie wykazują istotnych, zauważalnych pozytywnych zmian – w dalszym ciągu rejestrowane są wysokie poziomy pyłu zawieszonego PM10 i benzo(a)pirenu wielu rejonach województwa. Główna przyczyna braku reakcji na POP to niewystarczająca ich realizacja wynikająca zazwyczaj ze złej kondycji finansowej gmin oraz niska świadomość ekologiczna społeczeństwa.
6. Gospodarka wodno-ściekowa regionu – istotne źródła
zanieczyszczeń
Jako znaczące źródła zanieczyszczeń wód powierzchniowych obszaru polskiej części trójkąta przygranicznego uznano zrzuty z punktowych źródeł
zanieczyszczeń, pobory wód powierzchniowych i pod- ziemnych. Fakt znacznego zurbanizowania obszaru ma również znaczenie dla gospodarki wodno-ściekowej.
Charakteryzuje się on stosunkowo wysokim stopniem zwodociągowania (ok. 85 %) ludności i skanalizowania (ok. 70 % ludności) miejscowości regionu (Rycina 14).
W regionie funkcjonuje 145 oczyszczalni ścieków, z czego 31 to oczyszczalnie przemysłowe, a 114 to oczyszczalnie komunalne. Wśród nich w 34 oczyszczalniach stosowane są procesy podwyższonego usuwania związków biogennych.
Zużycie wody w regionie jest w miarę równomierne i związane z liczbą mieszkańców. Wysokie zużycie wody w powiecie zgorzeleckim wynika z jej poboru przez Elektrownię Turów. Większość miast ma swoje oczyszczalnie ścieków bądź też ścieki kierowane są do innych oczyszczalni położonych w bliskim sąsiedztwie.
Ładunek odprowadzanych zanieczyszczeń również powiązany jest z liczbą mieszkańców (Rycina 15).
Zarówno pobór wody przez poszczególne sektory
Rycina 14. Pobór wody w polskiej części trójkąta przygranicznego w 2011 r. (źródło: GUS).
Abbildung 14. Wasserverbrauch im polnischen Teil des Dreiländerecks im Jahr 2011 (Quelle: Zentrales Amt für Statistik).
Figure 14. Water consumption in the Polish part of border triangle in 2011 (source: CSO).
