Podstawowym aktem prawnym regulującym zasady określania jakości wód w krajach Unii Europejskiej – w oparciu o całościowe rozpoznanie ekosystemów i scharakteryzowanie ich stanu za pomocą parametrów fizykochemicznych, biologicznych, hydromorfo- logicznych oraz zanieczyszczeń specyficznych – jest Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. (Dz. Urz. WE 327 z 22.12.2000) ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (tzw. Ramowa Dyrektywa Wodna – RDW). Jej wdrożenie ma przyczynić się do przywrócenia zasobom wodnym dobrej jakości, co w konsekwencji winno doprowadzić do zabezpieczenia zaopatrzenia w wodę w ilości i o jakości niezbędnej do zrównoważonego gospodarowania zasobami wodnymi.
Zgodnie z ustawą Prawo wodne (Dz.U.2001.115.1229 z późn. zm.) badania i oceny stanu wód powierzchniowych prowadzi się w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska. W zakresie elementów fizykochemicznych, chemicznych i biologicznych obowiązek wykonywania badań wód powierzchniowych spoczywa na wojewódzkim inspektorze ochrony środowiska.
Zgodnie z przepisami RDW planowanie gospodarowaniem wodami odbywa się w podziale na obszary dorzeczy. Dla każdego obszaru dorzecza opracowuje się plan gospodarowania wodami (PGW). Dla dorzecza Odry plan taki został opracowany, zatwierdzony i opublikowany w Monitorze Polskim (M.P. 2011.40.451).
Wg RDW plany gospodarowania wodami są narzędziem planistycznym, które ma usprawnić proces osiągania celów środowiskowych. Stanowić one będą fundament podejmowania decyzji mających wpływ na stan zasobów wodnych oraz zasady gospodarowania wodami w przyszłości. PGW będą miały wpływ nie tylko na kształtowanie gospodarki wodnej, ale także na inne sektory gospodarki, w tym: przemysł, rolnictwo, leśnictwo, gospodarkę komunalną, transport, rybołówstwo czy turystykę. Jednym z elementów planu jest monitoring wód powierzchniowych wpisany w system PMŚ. Monitoring ten zaplanowany został w ramach tego samego cyklu co plan gospodarowania wodami, tj. na lata 2010–2015. W latach 2010–2012
została zrealizowana pierwsza część programu badań, obejmująca monitoring diagnostyczny i jeden cykl monitoringu operacyjnego.
Podstawowym elementem, do którego odnoszą się badania monitoringowe wód i oceny jest jednolita część wód powierzchniowych (JCWP). Na obszarze Dolnego Śląska wyznaczonych zostało 426 JCWP. Na podstawie analizy presji przyjęto, że dla 107 jednolitych części wód istnieje ryzyko nieosiągnięcia celów Ramowej Dyrektywy Wodnej.
W latach 2010–2012 we wszystkich sieciach monitoringowych (w tym również w ramach porozumień międzynarodowych) badania prowadzone były na 161 jednolitych częściach wód powierzchniowych. Na obszarze trójkąta przygranicznego badaniami objętych zostało 78 JCWP.
Do najważniejszych rzek regionu należą:
• Nysa Łużycka wypływa z południowo-zachodnich stoków Gór Izerskich, z rezerwatu przyrody na terenie Czech. Rzeka zbiera wody z obszaru 4297 km2 i odprowadza do Odry w 542,4 km jej lewego brzegu na terenie województwa lubuskiego. Długość rzeki wynosi 251,6 km. Górny odcinek o długości 53,8 km i powierzchni zlewni 375,3 km2 znajduje się na terenie Czech. Od km 197,8 Nysa Łużycka jest rzeką graniczną Polski i Niemiec. Głównymi dopływami po stronie polskiej są: Miedzianka, Witka, Czerwona Woda, Jędrzychowicki Potok, a po stronie niemieckiej:
Mandau i Pließnitz.
• Bóbr – jeden z największych dopływów Odry – wypływa ze stoków Grzbietu Lasockiego położonego w czeskich Karkonoszach. Całkowita długość rzeki wynosi 271,6 km, z czego poza granicami Polski znajduje się odcinek ok. 2 km.
Bóbr zbiera wody w Czechach z powierzchni 46,3 km2 oraz w Polsce z obszaru 5829,8 km2. Uchodzi do Odry w km 516,2 jej lewego brzegu na terenie województwa lubuskiego. Górna zlewnia Bobru obejmuje poprzez lewobrzeżne dopływy – Łomnicę z Jedlicą oraz Kamienną z Wrzosówką i Podgórną – prawie całe polskie Karkonosze.
• Kwisa jest lewostronnym dopływem Bobru. Jej źródła znajdują się w Górach Izerskich. Długość rzeki wynosi 126,8 km, powierzchnia zlewni na terenie Polski 994,9 km2. Górny jej bieg zamykają dwa zbiorniki Złotniki i Leśna. Głównymi dopływami Kwisy są: Czarny Potok, Miłoszowski Potok, Siekierka (lewostronne) i prawostronna Oldza oraz Olszówka.
• Nysa Kłodzka jest największą rzeką Kotliny Kłodzkiej wypływającą w południowo-zachodniej części Masywu Śnieżnika o długości 181,7 km. Jest
Rycina 16. Ogólny pobór wody w polskiej części trójkąta przygranicznego w latach 2002–2012 (źródło: GUS).
Abbildung 16. Allgemeiner Wasserverbrauch im polnischen Teil des Dreiländerecks im Zeitraum 2002–2012 (Quelle: ZAS).
Figure 16. Water general consumption in the Polish part of border triangle in 2002–2012 (source: CSO).
Rycina 17. Odprowadzanie ścieków w polskiej części trójkąta przygranicznego w latach 2002–2012 (źródło: GUS).
Abbildung 17. Im Zeitraum 2002–2012 im polnischen Teil des Dreiländerecks abgeleitete Abwässer (Quelle: ZAS).
Figure 17. Waste waters discharge in the Polish part of border triangle in 2002–2012 (source: CSO).
Rycina 15. Ładunki zanieczyszczeń odprowadzanych z terenu polskiej części trójkąta przygranicznego w 2011 r. (źródło: GUS).
Abildung 15. Im Jahr 2011 aus dem polnischen Teil des Dreiländerecks abgeleitete Verunreinigungsfrachten (Quelle: ZAS).
Figure 15. Pollution loads discharged from the Polish part of border triangle in 2011 (source: CSO).
lewobrzeżnym dopływem Odry, do której uchodzi w km 181,3 na terenie województwa opolskiego.
Rzeka zasila kilka zbiorników zaporowych, takich jak Topola, Kozielno, Otmuchów i Nysa. Jej główne dopływy na terenie województwa dolnośląskiego to: Bystrzyca Kłodzka, Biała Lądecka, Bystrzyca Dusznicka, Ścinawka i Budzówka.
• Bystrzyca bierze początek powyżej Głuszycy, w okolicach Gór Suchych i Sowich. Jako lewobrzeżny dopływ uchodzi do Odry w km 266,5. Całkowita długość rzeki wynosi 95,2 km, powierzchnia zlewni – 1767,8 km2. Rzeka odwadnia duży obszar Sudetów Środkowych oraz Masywu Ślęzy. Bystrzyca zasila dwa zbiorniki zaporowe:
w Lubachowie oraz w Mietkowie. Najważniejsze jej dopływy to Strzegomka wraz z wpadającą do niej Pełcznicą, Piława i Czarna Woda.
• Przez omawiany teren przepływają również dwie rzeki graniczne – Klikawa i Orlica – należące do zlewni Łaby (zlewisko Morza Północnego).
8. Jakość wód powierzchniowych w regionie trójkąta przygranicznego
Oceny stanu wód dokonuje się przeprowadzając klasyfikacje dla stanu ekologicznego, stanu chemicznego oraz spełniania warunków określonych dla obszarów chronionych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stany jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości substancji priorytetowych (Dz.U.2011.257.145) wg schematu przedstawionego na Rycina 18.
Rycina 18. Schemat oceny stanu wód powierzchniowych.
Abbildung 18. Schema zur Bewertung des Zustandes der Oberflächengewässer.
Figure 18. Diagram of surface water status assessment.
Ocenę jakości wód powierzchniowych dokonano na podstawie wyników badań monitoringowych prowadzonych w latach 2010-2012. Badania prowadzone były w 96 punktach pomiarowo-kontrolnych zlokalizowanych na 78 jednolitych częściach wód.
W 19 punktach prowadzony był monitoring diagnostyczny, w pozostałych monitoring operacyjny.
Po raz pierwszy wykonane zostały badania biologiczne w pełnym zakresie wskaźników. Wyniki oceny w ujęciu statystycznym przedstawia rycina 19.
Bardzo dobry stan ekologiczny odnotowano w 4 jednolitych częściach wód (4,9 % badanych JCWP).
Są to najczęściej wody położone w wyższych partiach Sudetów, których zlewnie pozbawione są znaczących presji antropogenicznych: Bystrzyca Dusznicka od źródła do Kamiennego Potoku, Budzówka od źródła do Jadkowej, Łomnica i Jedlica w górnym biegu.
Dobry stan ekologiczny naturalnych JCWP oraz dobry i powyżej dobrego potencjał ekologiczny sztucznych i silnie zmienionych JCWP wystąpił na 13 JCWP (16,2 %). W tej grupie również przeważają rzeki (oraz zlokalizowane na nich zbiorniki zaporowe) płynące przez obszary górskie, w tym górne odcinki Nysy Kłodzkiej i Białej Lądeckiej, Orlica, Młynówka, a także rzeki karkonoskie – Kamienna, Mała Kamienna, Wrzosówka.
Największą grupę stanowią jednolite części wód, dla których określono umiarkowany stan/potencjał ekologiczny – 45 JCWP (53,7 %). Obrazuje to zarówno skalę zagrożenia, jak i potencjalne możliwości osiągnięcia dobrego stanu wód. Dla wielu jednolitych części wód na ocenę wpłynął tylko jeden parametr – najczęściej biologiczny (w tym ichtiofauna, której stan najczęściej jest wynikiem zmian morfologicznych cieku).
Słaby stan ekologiczny wystąpił na 10 badanych JCWP (12,2 %). Najczęściej słabemu stanowi elementów biologicznych towarzyszyły również przekroczenia
Rycina 19. Klasyfikacja stanu/potencjału ekologicznego jednolitych części wód polskiej części trójkąta przygranicznego badanych w latach 2010–2012 (bez uwzględnienia dodatkowych wymagań dla obszarów chronionych) (źródło: WIOŚ).
Abbildung 19. Klassifikation des ökologischen Zustandes/
Potentials der Wasserkörper im polnischen Teil des Dreiländerecks im Zeitraum 2010–2012 (ohne Berücksichtigung zusätzlicher Forderungen für Schutzgebiete) (Quelle: WIfU).
Figure 19. Ecological status/potential classification of water bodies for the Polish part of border triangle investigated in 2010–2012 (without protection areas conditions) (source: WIEP).
Rycina 20. Wpływ poszczególnych elementów oceny na stan wód (źródło: WIOŚ).
Abbildung 20. Einfluss einzelner Bewertungselemente auf den Gewässerzustand (Quelle: WIfU).
Figure 20. Impact of assessment elements on the river state (source: WIEP).
wskaźników fizykochemicznych, głównie biogenów.
Stan ten utrzymuje się od lat na rzekach, szczególnie mniejszych, będących odbiornikiem ścieków komunalnych, gdzie odprowadzane ścieki są oczyszczone zgodnie z obowiązującymi przepisami, jednakże ich ładunek przekracza możliwości samooczyszczania się rzeki, szczególnie w okresach niskich stanów wód.
Zjawisko eutrofizacji wywołane odprowadzaniem ścieków komunalnych występuje w ponad połowie badanych JCWP. Na ocenę stanu wód największy wpływ miało niespełnienie warunków dla obszarów chronionych (w tym zagrożonych eutrofizacja ze źródeł komunalnych) oraz parametry biologiczne (Rycina 20).
Przeprowadzona ocena jest pierwszą realizowaną w takim zakresie od początku wdrożenia monitoringu
Rzeka Nysa Łużycka jest ciekiem przepływającym przez obszar przygraniczny, który jest najbardziej narażony na oddziaływania ze źródeł przemysłowych i komunalnych, w tym również części czeskiej i niemieckiej. Prowadzony przez wiele lat wspólny monitoring stanu jakości wód tej rzeki pozwala obecnie uchwycić główne tendencje zmian, jakie zachodziły w stanie jakości w ostatnich 15 latach.
Na obszarze zlewni rzeki Nysy Łużyckiej dominuje umiarkowany stan ekologiczny. W dwóch przypadkach – zgodnego z zasadami RDW. Ze względu na zastosowane
nowe metody oceny parametrów biologicznych i stosunkowo krótki, zaledwie kilkuletni okres ich oznaczania nie ma możliwości odniesienia się do wyników historycznych i oceny trendów zmian. Porównania takie można przeprowadzić jedynie w odniesieniu do zmian parametrów fizykochemicznych. Poniżej przedstawiono zmiany zachodzące w wybranych rzekach regionu w ostatnich kilku latach.
Rycina 22. Przebieg zmian wybranych wskaźników zanieczyszczenia w rzece Bóbr w latach 2007, 2008, 2010, 2012 (źródło: WIOŚ).
Abbildung 22. Verlauf der Veränderungen ausgewählter Verunreinigungsparameter im Bober in den Jahren 2007, 2008, 2010, 2012 (Quelle: WIfU).
Figure 22. Changes tendencies in selected pollution parameters in the Bóbr River in years 2007, 2008, 2010, 2012 (source: WIEP).
Rycina 21. Przebieg zmian wybranych wskaźników zanieczyszczenia w rzece Nysie Łużyckiej w latach 2001–2013 (źródło: WIOŚ).
Abbildung 21. Verlauf der Veränderungen ausgewählter Verunreinigungsparameter in der Lausitzer Neisse im Zeitraum 2001–2013 (Quelle: WIfU).
Figure 21. Changes tendencies in selected pollution parameters in the Nysa Łużycka River in 2001–2013 (source: WIEP).
na rzece Miedziance i na Nysie Łużyckiej w JCWP
„Nysa Łużycka od Mandau do Miedzianki“ odnotowano słaby stan ekologiczny, o czym zadecydowały wyniki fitobentosu. Wskaźnik okrzemkowy dla tych JCWP mieścił się w IV klasie. Należy jednocześnie odnotować, że wspomagające ocenę parametry fizykochemiczne i hydromorfologiczne nie miały wpływu na ostateczny wynik oceny. Wartości miarodajne wszystkich badanych
parametrów we wszystkich punktach nie przekroczyły wartości granicznych dla stanu dobrego.
Jak wynika z przedstawionych wykresów dla każdego z analizowanych parametrów zaobserwowano pozytywny trend obniżania się wartości w ciągu ostatnich 12 lat. Istotne zmniejszenie poziomu zanieczyszczeń obserwowane jest od roku 2008, od kiedy wartości stężeń związków biogennych nie przekraczają granicy dla stanu bardzo dobrego. Odnotować należy również fakt, że stężenia w przekroju Pieńsk-Deschka są dla wszystkich analizowanych parametrów i we wszystkich latach niższe niż w trójkącie granicznym, co oznacza, że na 62-kilometrowym odcinku rzeki granicznej województwa dolnośląskiego nie zachodzi pogorszenie się jakości wód Nysy Łużyckiej (Rycina 21).
Na wody rzek w zlewni Bobru oddziaływają głównie zanieczyszczenia pochodzenia komunalnego. Przebieg zmian wybranych wskaźników zanieczyszczenia wzdłuż biegu rzeki wskazuje na bardzo wyrównany poziom zanieczyszczeń, nie przekraczający wartości granicznych dla stanu dobrego. Wzrost większości wskaźników na odcinku między punktami w km 215,4 i 161,8 spowodowany jest oddziaływaniem aglomeracji jeleniogórskiej i zbiornika w Pilchowicach (Rycina 22).
Rzeka Nysa Kłodzka znajduje się na skraju obszaru uznanego za będący pod wpływem zanieczyszczeń z trójkąta przygranicznego. Przedstawione na wykresie trendy zmian wybranych wskaźników zanieczyszczenia wskazują również na bardzo ustabilizowany poziom zanieczyszczeń, tylko w niektórych przypadkach przekraczający wartości graniczne dla stanu bardzo dobrego. Niewielki wzrost stężeń obserwowany w km 124,1 wywołany jest oddziaływaniem oczyszczalni w Kłodzku (Rycina 23).