• Keine Ergebnisse gefunden

Entlehnungen aus dem Gotischen (nach dem 2. Jahrhundert)

3 Spezieller Hauptteil

3.2 Eigentlicher Materialteil

3.2.2 Entlehnungen aus dem Gotischen (nach dem 2. Jahrhundert)

hobezný ač. ‘reichlich’. ❖ (hojný, bohatý). Ⓔ Ač. hobezný < ursl. *gobьzъ(jь) <

*gobьgъ < got. gabigs ‘reich’. Vgl. auch ač. ↑obih ‘Überfluss’. ĖSSJa führt die got. Formen lediglich zum Vergleich an. Ⓡ aksl. gobьdzъ, abg. ksl. гобьзъ ‘reichlich, ergiebig, fruchtbar’. Ⓥ got. ga-bei ‘Reichtum’, gabigjan ‘bereichern’. Ⓑ 1 ač. Beleg entsprechend lat. abundanter in Žalt-Wittb 30,24: „a oplatíť [hospodin] hobezně činiec pýchu“. Im Slk. nicht belegt; weder in HSSJ noch in SSJ oder SSN. Ⓛ BEW I:316; ESJS 185; Kip 198–199; Matzenauer 1870:30; May 8, 46, 49; Mch 173; MEW 69; Miklosich 1867:90; Mladenov 18–19; SP VII:207; Uhlenbeck/AslPh 15:486 ↔ ĖSSJa III:186.

kotel ‘Kessel’.❖ kotol ‘id.’. Ⓔ Ač. kotel, äslk. kotol, kotôl, kotál, kotel < ursl. *kotьlъ <

got. *katils (belegt nur Gen. Plur. katilē) ‘Metallbecken, Kessel’ < lat. catīllus ‘Schüsselchen, Tellerchen’. Nur Mladenov sieht falsch direkte Entlehnung < lat. *catellum. Ⓡ allsl., z. B. aksl. kotьlъ, pl.

kocioł(ek) ‘Kessel’, osorb. kotoł ‘id.’, nsorb. kośeł ‘id.’, sln. kótel, kr./s. kòtao, ukr. котéл, r.

котёл ‘id.’. Ⓥ ahd. cheʒʒil, cheʒʒel ‘Kessel, Gefäß’; lat. catīllus ‘Schüsselchen, Tellerchen’.

Ⓑ Ca. 70 ač. Belege; der Erstbeleg entstammt DalC 31,10: „kněz'u káza u dvora <úřad> býti, kotel nad ohněm držěti“ (kotel auch belegt in DalH 31,10, doch ist der Vers dort beschädigt).

Der Erstbeleg für ‘glühender Kessel’ im übertr. Sinn als ‘Kessel mit heißem Wasser’ findet sich in PrávŠvábA 106a: „[má falešný obrazník] horké železo nésti na nahé rucě nebo u vrúcí kotel ruku až do lokte a nebo na vodu pustiti sě“. Als dt. Äquivalent in DfGloss steht kezzel. Der slk.

Erstbeleg stammt als kotal aus Boca (Botza, Bocabánya) 1573, als kotôl aus Bojnice (Weinitz, Bajmóc) 1594. Ⓛ Batušek 1968:87; BEW I:591; Brückner 1926/27:242; ESJS 349; ĖSSJa XI:217–219; H-K 182;

H-L 246; Kip 203–204; May 8, 19, 30, 64; Mch 283; MEW 135; Miklosich 1867:101; Rud 73–74; Rz 305 ↔ Mladenov 67 ▲ EisPo 79; HSSJ II:116; Jg II:145; PSJČ II:314; SSJČ I:968; SSJ I:754; SSČ 147; KSSJ 270; SSN I:847.

-kusit-kúsiť. Ⓔ Č. -kusit wie z. B. in okusit ‘kosten, versuchen’, pokusit se ‘probie-ren, etw. versuchen’, zakusit ‘erdulden, durch-, mitmachen’, zkusit ‘proben, probie‘probie-ren, kosten, versuchen’; analog slk. -kúsiť in in okúsiť, pokúsiť sa, skúsiť, zakúsiť. Ač. okusiti, pokusiti (sě), vzskusiti, (v)zkusiti, zakusiti, äslk. okúsiť, pokúsiť (sa), skúsiť, zakúsiť. Ač. äslk. < ursl. *-kusiti

< got. kausjan ‘kosten, prüfen’. Martynov nimmt für ursl. *kusiti Übernahme < urgerm. *kausjan an und reiht das Wort unter die Entlehnungen „со средней относительной надёжностью“. Ⓡ allsl., z. B. pl. kusić ‘loc-ken, reizen’, osorb. skušować† ‘versuchen’, ukr. кýшати ‘kosten, schmecken’, r. кýшать

‘essen’, sln. pokúsiti ‘kosten, versuchen’, kr./s. kȕšati ‘kosten, versuchen’. Ⓥ got. kiusan ‘prü-fen, wählen’, nhd. kiesen, engl. choose ‘id.’; gr. γεύεσθαι ‘kosten, schmecken’. Ⓑ Ca. 130 Belege für ač. okusiti entsprechend lat. gustāre. Der Erstbeleg in der Bedeutung ‘den Leib Christi kosten, Gott erkennen’ findet sich in ŽaltWittb 33,9: „okuste a vidite, kako sladký jest hospodin“; jener für ‘durch-, mitmachen’ in EvRajhr 114b (J 8,52): „smrti neokusí na věky“; je-ner für ‘kosten’ in EvSeit 45 (J 2,9): „když okusi starý svat vodu vínem učiněnú“; jener für ‘aus-probieren’ in EvOl 129 (Pr 31,18): „okusila [žena koupivší pole], i viděla, že dobré jest usilování její“. Der Erstbeleg für pokusiti stammt in der Bedeutung ‘jmdn. auf die Probe stellen’ aus ŽaltWittb 138,23: „pokus mne, hospodine, a věz sirdce mé“; jener für ‘kühn die Macht Gottes erproben’ aus ŽaltKlem 34,16: „pokusili sú [nepřátelé] mne“; jener für ‘jmdn. in Versuchung führen’ aus ŽaltKlem 67,31: „sú pokušeni střiebrem“; jener für ‘den Glauben auf seine Standfe-stigkeit hin überprüfen’ aus ŽaltKlem 80,8: „pokusil sem tebe vedlé vody protivenstvie“; jener für ‘erfahren, durch-, mitmachen’ aus EvSeit 19 (J 8,52): „kto mé kázanie chová, nepokusí smrti“; jener für ‘überprüfen, prüfen’ aus AlxBM 308: „ten na mě mečě pobrúsil a chtě, by jho mnú pokusil“; jener in der Wendung ‘Kräfte messen’ aus BiblLit 4 Rg 14,8: „poď, točíš do boje, a pokusivě sebe“; jener für ‘kosten’ aus GestaB 103b: „pokusiti dobrého pitie“; jener für ‘verhö-ren’ aus ListářRožmb 2,322 (1444): „již sme Pikartíka pokusili provazem, i nemóžem nic na něm mieti“; jener für ‘etwas versuchen’ in Verbindung mit einem nachfolgenden Infinitiv aus BiblDrážď Os 13,2: „již sú opět pokusili hřěšiti“. Der Erstbeleg für pokusiti sě findet sich in der Bedeutung ‘sich jmds. zu bemächtigen suchen’ in AlxO 64: „všěch … království dobyv, až o Pora sě pokusil“; jener für ‘sich um etw. bemühen, etw. zu bewerkstelligen suchen’ in PasMuzA 199: „Pilát … sě pokusi, moh li by Ježíšě propustiti“; jener für ‘sich an etw. versuchen’ in OtcB 142a: „sebe o klam [tj. v cvičné bitvě válečníci] sami najdřiev pokusie … Takéž já … najprvné chci sě na malém úsilí pokusiti“; jener für ‘sich getrauen’ in BiblOl 2 Rg 14,10: „přiveď jeho ke mně a viec sě nepokusí, by sě tebe dotekl“; jener für ‘einen Angriff versuchen’ in TeigeMíst 1,68 (1422): „s Tábory pokusili se [Táborští] o Prahu“. 1 ač. Beleg für vzskusiti ‘jmdn. in seinem Glauben auf die Probe stellen’ aus LetKřižA 183: „item: o tom Rokycanovi mluví k nám mnohé věci. Nechť jest vzskušen, kdyžť já k vám přijedu“. Ca. 15 Belege für ač. zakusiti entsprechend lat. praelibāre, probāre. Der Erstbeleg stammt in der Bedeutung ‘überprüfen’ aus BiblBosk Gn 42,16: „vy budete v okovách, doňadž nezakusím, pravdu li ste pověděli“; jener für ‘von etw. ko-sten’ aus ZrcSpasK 1: „Eva shřěšila zakusivši jablka zapověděného“; jener für ‘vom Wort oder Leib Gottes kosten, Gott erkennen’ aus ŠtítSvátA 52b: „jistě toť jest ten tvój nebeský chot, ješto tě [duši] tak nevštěvuje, ať by dal [chot] své pochotnosti zakusiti“. Ca. 110 Belege für ač. zkusi-ti (sě), ca. 30 Belege für ač. vzkusizkusi-ti entsprechend lat. exercitāre, tentāre u. a. Der Erstbeleg für zkusiti findet sich in der Bedeutung ‘jmds. Glauben auf die Probe erstellen’ in ŽaltWittb 16,3:

„zkusil si [Hospodine] sirdce mé“; der Erstbeleg für zkusiti ‘jmdn. auf die Probe stellen’ in ŽaltKlem 25,2: „zkus mne, hospodine, a pokus mne“; in dieser Bedeutung ist auch erstmals vzkusiti belegt, und zwar in EvRajhr 120a (Lc 14,19): „patero jho volóv, vece, kúpil sem [kupec], chci jich vzkusiti“. Der Erstbeleg für zkusiti in der Bedeutung ‘erfahren, durch-, mitmachen’

stammt aus OtcB 62a: „nebo sú toho zkusili světí otci“; jener für ‘etw. überprüfen’ aus BiblOl 3 Rg 10,7: „a neuvěřila sem [Saba] těm, ješto sú mně rozprávěli, doniž sem sama nepřišla, neoh-lédala svýma očima a zkusila sem, že mi toho polovicě nebyla pověděna“; jener für ‘jmdn. in Versuchung führen’ aus ŠtítVyš 18a: „přišlo j na to, aby tebe zkusilo pokušenie“; jener für ‘ver-suchen’ aus TrojA 39b: „zdá mi se [Priamovi] hodné …, abychom proti Řěkuom … zkusili asponě v něčem mocí našich“. Der Erstbeleg für zkusiti sě ‘jmdn. auf die Probe stellen’ findet sich in JakZjev 279b: „protož dobré jest nynie se zkusiti“. Das dt. Äquivalent in DfGloss für ač.

(v)zkusiti (sě) lautet ervaren, pruben. Der slk. Erstbeleg für okúsiť stammt in der Bedeutung

‘durch-, mitmachen’ aus BV 1652; jener für pokúsiť in der Bedeutung ‘etw. versuchen’ aus ŽK 1473; jener für pokúsiť sa in der Bedeutung ‘sich um etw. bemühen’ aus CC 1655; jener für skúsiť in der Bedeutung ‘erfahren, durch-, mitmachen’ aus CA 1647; jener für zakúsiť laut Kar-tothek des HSSJ in der Bedeutung ‘ausstehen, durchmachen’ aus IA 1708. Ⓛ BEW I:651; H-K 195; H-L 255; Kip 204–205; May 26, 33; Mch 309; MEW 149; Miklosich 1867:103; Mladenov 20–21; Rud 101; Rz 324; Uhlenbeck/AslPh 15:488 ▲ HSSJ III:287, IV:33–34, V:280–281; Jg II:231–232, III:255–256, V:489, 690;

PSJČ III:1036, IV/1:584–585, VII:990, VIII:524; SSJČ I:1041; SSJ II:555, III:202, IV:105, V:464; SSČ 244, 288, 541, 569; KSSJ 435, 507, 674, 910.

obih† ‘Überfluss’.❖ (hojnosť, nadmiera). Ⓔ Ač. obih < ursl. *gobigъ < got. *gabeigs

‘reich’. Vgl. auch ač. ↑hobezný ‘reichlich’. Ⓡ —. Ⓥ got. gabei ‘Reichtum’, gabigjan ‘berei-chern’. Ⓑ 3 ač. Belege entsprechend lat. abundantia in ŽaltKap 32,17: „ale v uobizě své moci nebude uzdraven [kůň]“. Der erste Beleg für die adverbielle Verwendung als obihem ‘reich-lich, reich’ stammt aus ŽaltKlem 30,24: „pravdy potřěbuje hospodin a otplatí obihem čiňúcím pychost“. Im Slk. nicht belegt; weder in HSSJ noch in SSJ oder SSN. Ⓛ BEW I:316; ESJS 185;

ĖSSJa VI:185; Kip 198–199; Matzenauer 1870:30; May 8, 46, 49; Mch 173; MEW 69; Miklosich 1867:90; Mlade-nov 18–19; SP VII:205; Uhlenbeck/AslPh 15:486 ▲ Jg II:768; PSJČ III:689; SSJČ II:242.

osel ‘Esel’.❖ osol ‘id.’. Ⓔ Ač. äslk. osel < ursl. *osьlъ < got. asilus bzw. (w)germ.

*asila-. Martynov geht für ursl. *osьlъ von Übernahme < urgerm. asilu aus, reiht das Wort jedoch unter die Ent-lehnungen „с минимальной относительной надёжностью“.Mladenov denkt falsch an direkte Entlehnung < lat.

asellus. Ⓡ allsl., z. B. aksl. osьlъ, pl. osioł, osorb. nsorb. wosoł, sln. ôsel, kr./s. òsao, ukr. осéл, r. осёл. Ⓥ ahd. ësil, ësel; lit. ãsilas, lett. ẽzelis, èzelis; lat. asinus, asellus; gr. oνος; arm. ēš.

Ⓑ Ca. 150 ač. Belege; der Erstbeleg findet sich in EvSeit 146b [= ed. 36] (Lc 14,5): „čí vás … vuol neb osel upadne v duol“. Der Erstbeleg für ač. osel ‘Wildesel’ stammt aus BiblDrážď Sir 13,23: „lov lvový jest osel na púšči“ (divoký osel ~Lit; Ellipse eines Attributs);

jener für die pej. Verwendung als Schimpfwort aus OtcB 155a: „tehdy sě rozhněvav sám na sě, … a řka: Já tě, osle, připravím“. Der slk. Erstbeleg findet sich als osel in RL 1561. Ⓛ Brückner 1926/27: 383; ESJS 603; H-K 257; H-L 323; Kip 208; May 8, 20, 33; Mch 418; MEW 228; Miklosich 1867:115; Rud 103; Rz 433 ↔ Martynov 1963:98–99 ↔ Mladenov 93 ▲ HSSJ III:381–382; Jg II:975–976; PSJČ III:1152; SSJČ II:428; SSJ II:604–605; SSČ 251; KSSJ 448; SSN II:648.

sklo ‘Glas’.❖ sklo ‘id.’. Ⓔ Ač. sklo, stklo, äslk. sklo, cklo < ursl. *stьklo < got. stikls ‘Be-cher, Kelch’. Rud denkt als Ausgangsform an wgerm. *stikla-. Mladenov ist bezüglich der Entlehnrich-tung unentschieden, Jagić sieht falsch got. < sl. Ⓡ allsl., z. B. pl. szkło, osorb. nsorb. škla, osorb. škleń-ca, nsorb. šklaniškleń-ca, sln. stêklo, kr./s. stàklo, r. стеклó, ukr. скло. Ⓥ ahd. stechel ‘spitz’, stechal

‘Kelch’; aisl. stikill ‘Spitze (eines Trinkhornes)’. Ⓑ Ca. 50 ač. Belege für s(t)klo mit Erstbeleg für ač. stklo ‘Glas’ aus LegKat 976: „v nichžto [oknech] miesto stkla sě stkviechu drahých kamenu-ov činkamenu-ové“; jener für ‘Glasgefäß, Vase’ aus ComestC 169a: „i zatvoři [Šalamoun] to mládě v stkle“. In dieser Bedeutung ist auch erstmals sklo belegt, und zwar in BawEzop 1594: „čáp jie, liška nemóžieše, krmě by ve skle se stkvieci“. Zu diesen beiden Bedeutungen stehen als dt.

Äquivalente in DfGloss saffirus, glasz. Der Erstbeleg für sklo ‘Spiegel’ findet sich in ŠtítAlžb 459a: „s jedné strany bieše holé sklo a z druhé znamenie múk božích“; jener für stklo ‘Bruchglas, Scherben’ in JakZjev 70a: „toto moře sklenné [= kající život] ještě některým zde neskonává se … kdežto se trápením stierají těžce jako stklem ztlučeným“. Der slk. Erstbeleg stammt als sklo aus Trenčín (Trentschin, Trencsén) 1597. Ⓛ Brückner 1926/27:549; ESJS 898–899; H-K 333; H-L 405; Kip 209–211; May 19, 36, 64; Mch 546; MEW 328; Nek 8; Rz 575; Zag 48 ↔ Rud 133 ↔ Mladenov 113–114

↔ Jagić/AslPh 23:536 ▲ HSSJ V:266–267; Jg IV:107; PSJČ V:284; SSJČ III:349; SSJ IV:92; SSČ 389; KSSJ 669.

velbloud ‘Kamel’.❖ veľblúd† bspr. ‘id.’. Ⓔ Ač. velblúd wie aksl. velьb(l)ǫdъ < ursl.

*velьbǫdъ < *vъlbǫdъ < got. ulbandus f. ‘Kamel’ mit vetym. Angleichung an sl. velь- ‘groß-’

und blǫditi ‘herumirren’. Nach May < wgerm. *olbanda- ‘Kamel’. Ⓡ allsl., z. B. pl. wielbłąd, osorb.

wjelbłud, sln. velblód, r. ukr. верблю́д. Ⓥ ahd. olbenta, olbant[a] ‘Kamel’; gr. ελέφας ‘Elefant’.

Ⓑ Ca. 70 ač. Belege für velblúd entsprechend lat. camēlus, elephās. Der Erstbeleg findet sich in der Bedeutung ‘Elefant’ in AlxB 76: „a ten [Aristoman] seděl na velblúdě“; jener für

‘Kamel’ in BiblDrážď Mt 19,24: „snáze jest velblúdu projíti skrzě dieru jěhelnú“. In der

Karto-thek des HSSJ liegen ca. 85 slk. Belege für slk. veľblúd vor; der Erstbeleg stammt aus Horné Záturčie (Felsőzaturcsány) 1609. Als PN ist das Wort bereits 1575 in Ihľany (Ihlány) belegt.

EisCh 402; H-K 411; H-L 463; Kip 213; Mch 682; MEW 380; Miklosich 1867:135; Rud 175; Rz 704; Uhlen-beck/AslPh 15:492; Vasmer/ZSlPh 10:95 ↔ May 15, 18, 31, 41, 54 ▲ HSSJ VI:327; Jg V:57–58; PSJČ VI:866;

SSJČ IV:41; SSJ V:49; SSČ 486.

3.2.2.1 Umstrittene, jedoch eventuell mögliche Lehnwörter aus dem Gotischen ceta ‘Geldstück’,cetka ‘Flitter’. ❖ (čačka, libačka, taľafatka). Ⓔ Ač. cětka ‘(mond-förmiges) Blechstück als Schmuck, Flitter’ wie aksl. cęta < ursl. *cęta unklarer Herkunft. Wahr-scheinlich Entlehnung < lat. rom. Form eventuell über Nebenform zu got. kintus ‘kleine Münze’. Die Etymologie des Wortes erscheint jedenfalls zu wenig klar, um mit Sicherheit von got. Vermittlung sprechen zu können. EisPo, H-K, May sehen jedenfalls Entlehnung < got. kintus < lat. quintus ‘Fünfer, kleine Münze’. Ⓡ pl. cętka ‘Tüpfel, Sprenkel; Flitter’, ukr. цятка ‘Tüpfel, Fleck; Perlmutterstückchen; Ornament’, r. цáта ‘Heili-genschein auf Ikonen’, älteres kr./s. cȅta ‘kleine Münze’ (14.–16. Jh.). Ⓥ —. Ⓑ 6 ač. Belege für cětka; der Erstbeleg findet sich in LegUmučŠtítK 21: „ana [uzda] zlatými cetkami zproložena i gemmami“. Im Slk. nicht belegt. Ⓛ ESJS 95; ĖSSJa III:194; H-L 107; Kip 109–110; Mch 84; Rz 105; SP II:65–66 ↔ EisPo 38–39; H-K 85; May 21, 49, 61 ▲ HSSJ I:178; Jg I:229; PSJČ I:249; SSJČ I:208; SSČ 42.

císař ‘Kaiser’. ❖ cisár ‘id.’. Ⓔ Ač. ciesař [-ie-, -í-], tiesař [-ie-, -í-], césař, äslk. ciesár, císar, čisár wie aksl. cěsar'ь umstrittener Herkunft (vgl. auch Vykypěl). BEW, Brückner, Kip, May, Meillet, MEW, Miklosich, Rud, Rz, Uhlenbeck u. a. vermuten Übernahme < got. kaisar < lat.

Caesar. H-L, Jireček, Mch, Mladenov, Nek, Skok u. a. denken hingegen an direkte Entlehnung

< vlat. caesarius < lat. Caesar. H-K sehen falsch Entlehnung < ahd. keisar, keisur, aus dem jedoch nur osorb.

kejžor stammt (vgl. auch mhd. keiser ‘id.’). Ⓡ pl. cesarz, sln. cêsar, r. кéсарь ‘(römischer) Kaiser, Monarch’, ukr. цíсарь ‘id.’. Ⓥ nhd. Kaiser, ags. casere; ung. császár. Ⓑ Ca. 400 ač. Belege für ciesař [-ie-, -í-], tiesař [-ie-, -í-], césař mit Erstbeleg für ciesař EvSeit 4 (Lc 2,1) in: „vynide přikázanie od ciesaře Augusta, aby popsán byl všitek svět“; für císař in EvVíd 120 (Mt 16,13):

„přišel Ježíš do kraje císařova Filipova“; für tiesař in EvOl 146 (Lc 2,1): „vyjide vyřčení od tiesařě Augusta, aby popsán byl vešken svět“; für tísař in OrlojA 45b: „tísařové…kterak nes-mírnú radostí tvář vašě oblita jest“; für césař in CestMandA 158b: „v tom městě bydlí césař řěčský“. Daneben ist auch noch die übertr. Bedeutung ‘Himmelskaiser, Gott’ belegt, und zwar in der Form césař in VýklŠal 2a: „césař a král všeho tvoru, chtě mieti dědice, urodil sobě syna“.

Der slk. Erstbeleg für cisár geht als Appellativum auf das Jahr 1564, als PN auf das Jahr 1254 zurück; das zugehörige Adj. cisársky ist bereits 1479 in ŽK belegt. Ⓛ ESJS 93 ↔ BEW I:127; Brückner 1926/27:59; Kip 194–195; May 23, 33, 49, 54, 64; Meillet 1902/05:110, 184; MEW 28–29; Miklo-sich 1867:81; Rud 17; Rz 106–107; Uhlenbeck/AslPh 15:484, Vykypěl 2004:88–92↔ H-L 108; Jireček/AslPh 31:450; Mch 87; Mladenov 138; Nek 29; Skok/Zeitschrift für romanische Philologie 46:394 ff. ↔ H-K 86 ▲ HSSJ I:189, 190; Jg I:237; PSJČ I:257; SSJČ I:214; SSJ I:172–173; SSČ 43; KSSJ 88; SSSJ I:434; SSN I:215.

lichva2 ‘Wucher’.❖ lichva2 äslk. ‘id.’. Ⓔ Ač. äslk. lichva2 < ursl. *lichva umstrittener Herkunft. Die Mehrheit der Etymologen gibt der Theorie einer Übernahme < germ. Form den Vorzug, z. B. got. *leihva ‘Darlehen’ zu leihvan ‘leihen’ (vgl. got. giba zu giban).Martynov vermutet ähnlich Entlehnung von ursl. *lichva < urgerm. *līhwō (*līhwan), reiht das Wort aber unter die Übernahmen „с минимальной относительной надёжностью“. Matzenauer, Mch, Mladenov u. a. denken hingegen an heimischen Ursprung des Wortes < ursl. *lichъ ‘über das Maß hinausgehend’, was auch Rz für möglich ansieht. Für die meisten Etymologen besteht kein Zshg.

mit č. dial. lichva1 ‘Geflügel, Kleinvieh’, slk. lichva1 ‘Hornvieh’. Lediglich Ondruš, der die Bedeutung ‘Vieh’ für älter und ‘Wucher’ für sekundär hält, verknüpft die beiden Lexeme. Ⓡ allsl., z. B. aksl. lichva, pl. osorb. lich-wa ‘Wucher’, sln. lîhva ‘id.’, kr./s. lȉhva ‘id.’, ukr. ли́хва ‘id.’, r. ли́хва ‘Gewinn, Überschuss, Wucher’, bg. ли́хва ‘Wucher’. Ⓥ ahd. līhan, līhhan ‘leihen, verleihen’, ahd. ags. far-līhan ‘ver-leihen’, aisl. ljā ‘id.’, afries. līa ‘‘ver-leihen’, engl. loan ‘id.’. Ⓑ Ca. 120 ač. Belege; der Erstbeleg für ač. lichva ‘Verleihen gegen Zins’ findet sich in ŽaltWittb 14,5: „jenž dobytka svého nedal [člověk] na lichvu a daróv na nevinných nebral“; jener in der pej. Bedeutung ‘Wucherzins’ in ŽaltWittb 54,12: „i nezhynula z ulic jeho [města] lichva a lest“; die Erstbelege für einige

Wen-dungen stammen aus BiblOl Pr 19,17: „na lichvu dává hospodinu, ktož sě nad chudým smilu-je“, Aug 68a: „[Hospodine] nejsa chud veselíš sě ziskem, nejsa lakom lichvy dobýváš“ und Půh 2,79 (1407): „on musil sám [Petr Bzecar] ty peníze židóm zaplatiti a lichvu zpraviti“. Das dt. Äquivalent in DfGloss lautet wucher. Der slk. Erstbeleg für lichva2 ‘Wucher’ findet sich in PG 1656. Ⓛ BEW I:717; Brückner 1926/27:298; EisCh 402; ESJS 422; ĖSSJa XV:97–99; H-K 206; H-L 268;

Jagić/AslPh 23:536; Kip 206–207; Martynov 1963:93–96; May 22, 44, 61; MEW 105; Miklosich 1867:105; Rud 86;

Rz 343; Uhlenbeck/AslPh 15:486 ↔ Matzenauer 1870:56; Mch 333; Mladenov 74 ↔ Ondruš 1969:17–23 ▲ Eichner+Reinhart/WSlJb 43:299; Jg II:327–328; PSJČ II:590; SSJČ I:1112; SSČ 165.

víno ‘Wein’.❖ víno‘id.’. Ⓔ Ač. äslk. víno < ursl. *vino über got. wein oder ahd. wīn < lat.

vīnum. Brückner, MEW, Skok sehen direkte Entlehnung < lat. vīnum, nicht zuletzt stammt die Weinbauterminologie der Balkanslawen großteils aus dem Romanischen. Für die germani-sche (gotigermani-sche) Vermittlung spricht hingegen das Vorhandensein von ursl. *vinogordъ > č. slk.

↑vinohrad. Wie schon Kip anmerkt, ist die Frage lautlich nicht zu entscheiden, da rein lautlich gesehen selbst Urverwandtschaft der lat., sl. und germ. Formen < IE *u̯ei- möglich wäre. Ⓡ allsl. aksl. vino, pl. osorb. wino, sln. kr./s. víno, r. ukr. bg. винó. Ⓥ ahd. wīn, guīn, huīn, as. ags. wīn m., an. vin; lat. vīnum; gr.

οινος; alb. venë, verë; arm. gini; heth. u̯ui̯-ana-; grusinisch γvino; arab. wain, assyr. inu, hebr.

jajin. Ⓑ Ca. 350 ač. Belege. Der Erstbeleg für ač. víno ‘Wein(getränk)’ findet sich in LyrDuch 77 (Modlitba Kunhutina [Gebet der Kunigunde], um 1300 [Hsk. aus dem 2. Jz. des 14. Jh., UK VII G 17d]): „tu své divy ty zjevuješ … chléb v své tělo proměňuješ, z vína svú krev učiňuješ“;

jener in der Bedeutung ‘wilder Wein’ in RostlOl 392: „cycorea psie víno“; jener in der Bedeutung

‘Wein(rebe)’ in AlxV 372: „v ten čas tací dni biechu, v nichž všě osenie ktviechu: žito, víno, dřievie, tráva“; jener in der Bedeutung ‘Wein(traube)’ in EvPraž 7a (Mt 21,34): „přijide čas vína bránie“; jener in der Bedeutung ‘getrocknete Weintraube, Rosine’ in ComestC 319a: „jablka rozličná neb víno řěčské“. Der metaphorische Erstbeleg für ač. víno ‘Größe, Mächtigkeit einer Sache’ stammt aus ŠtítSvátA 107b: „rozmysl sě každý, potřebné li jest k vínu nebeské věčné radosti to, což činí [člověk]“; jener für ‘Weingarten’ aus ArchČ 6,25 (1412): „z toho buď dáno purkrabi … se třmi pluhy, rybníky, vínami a clem v Milenu“; jener für ‘Weinbrand’ aus LetKřižA 320: „a paliči piva aby neřiekali, ženné víno, ale pivo pálené“. Für die ersten fünf Bedeutungen sind jede Menge dt. Äquivalente in DfGloss belegt, nämlich bitterweyn, lauter wein, gut wyn, weyn, gesoten weyn, rot win, wilt wynstock, fursten win, starck wein, gemenckt wein, snode win, win (ab)lesen, weyn hawen. In der Kartothek des HSSJ liegen ca. 600 Belege für víno vor;

der Erstbeleg stammt aus ŽK 1451. Ⓛ Dř 33, 97; H-K 417; H-L 467; Kip 169, 224–225; May 22, 42, 64;

Mch 690; Rud 177; Rz 712 ↔ Brückner 1926/27:622; MEW 392; Skok/ZSlPh 2:393 ▲ HSSJ VI:381–382; Jg V:105–106; PSJČ VI:998; SSJČ IV:89; SSJ V:101–102; SSČ 492; KSSJ 835.

vinohrad ‘Weingarten’.❖ vinohrad ‘id.’. Ⓔ Ač. äslk. vinohrad, aksl. vinogradъ < ursl.

*vinogordъ < got. weinagards ‘Weinberg’ bzw. ahd. wīn(e)gart(o), wingarto ‘Wingert, Wein-garten, Weinberg’. Mladenov denkt an einheimische Bildung des Wortes < ursl. *vino ‘Wein’ + *gordъ ‘um-zäunte Siedlung’ > č. slk. ↑hrad ‘Burg’. Ⓡ allsl., z. B. pl. winograd ‘Weingarten’, ukr. виногрáд ‘Wein;

Weinberg’, r. виногрáд ‘Wein(rebe)’, sln. vinógrad ‘Weingarten’, kr./s. vìnogrād ‘Weinberg’. Ⓥ ahd. wīngart, wīn(e)garto, wingarto ‘Wingert, Weingarten, -berg’, engl. vineyard ‘Weingarten’.

Ⓑ Ca. 40 Belege für ač. vinohrad; der Erstbeleg stammt aus EvRajhr 123a (Lc 13,6): „jmějieše jeden [člověk] štěpovati [dřevo fíkové] v vinohradě svém“. In der Kartothek des HSSJ liegen ca.

280 Belege für slk. vinohrad vor; der Erstbeleg stammt aus Trnava (Tyrnau, Nagyszombat) 1536. Ⓛ H-K 417; H-L 467; Kip 224–226; May 17, 46; Mch 690; Rud 177; Rz 712; Uhlenbeck/AslPh 15:492 ↔ Mladenov 51 ▲ HSSJ VI:382–383; Jg V:106; PSJČ VI:998; SSJČ IV:89; SSJ V:102; SSČ 492; KSSJ 835.