Aan de hand van een aantal citaten uit lezersreacties op vier min of meer willekeu-rig gekozen Nederlandse en Vlaamse boeken probeer ik te tonen hoe direct en gevarieerd Russische lezers kunnen reageren. Volgens de spelregels van de meeste websites moet de lezer aan elk boek eerst een waardering (van één tot vijf sterren) en dan uitleg geven.
De oudste van de besproken auteurs, Couperus, met Van oude mensen, de din-gen, die voorbijgaan, krijgt meteen vijf sterren en het leesverslag heeft een merk-waardige titel: ‘Een actuele roman’:
Ik koos dit boek intuïtief omdat ik de titel mooi vond. […] Ik las het boek heel snel, binnen twee dagen. De vertaling is goed en leest heel vlot. Hoe-wel er zo veel personages zijn, kon ik ze allemaal makkelijk onthouden.
Het verhaal ontwikkelt zich zonder haast, op dezelfde wijze als oude men-sen lopen, en toch is het heel spannend. Het boek is vooral nuttig voor de-genen die bang zijn voor hun oude dag. De auteur geeft een recept: de angst verdwijnt als je leven zin heeft, als je een geliefde bezigheid hebt…
dan heb je geen tijd om je te vervelen en om je allerlei stomme dingen in het hoofd te halen. […] De schrijver geeft een schilderachtig beeld van het leven van een grote familie. Voor een auteur uit de negentiende eeuw propageert hij heel baanbrekende dingen. Dat een huwelijk vooral ketens betekent, bijvoorbeeld. Als je van iemand houdt, moet je hem/haar vrij-heid schenken, pas dan kunnen jullie allebei gelukkig zijn. Als je liefhebt, hoef je niet te trouwen. Een man kan en mag ook teer en gevoelig zijn.
Kortom, de auteur behandelt een heleboel problemen die met seksualiteit te maken hebben, opdat de lezer met nieuwe ogen naar vertrouwde pro-blemen kan kijken. Omdat het boek vandaag nog steeds actueel klinkt, be-sef je dat de mensen sinds de negentiende eeuw weinig zijn veranderd. Je krijgt een bijzondere nasmaak van deze roman van Couperus. Je blijft er nog lang over nadenken. En dat is belangrijk (Kuperus).
De bloemlezing uit de werken van Hugo Claus (Claus, 1991) krijgt van zijn lezer maar vier sterren omdat de Vlaamse auteur zo moeilijk schrijft:
Dit is de moeilijkste auteur die ik ooit in mijn leven heb gelezen. Ik bedoel zijn proza. De eerste roman in de bundel, De verwondering, kan je als lezer de nek breken. Zelfs Joyce en de Franse ‘nouveau roman’ zijn een stuk makkelijker. Qua aantal pagina’s is het geen lange tekst, maar je leest hem heel langzaam omdat het zo moeilijk is uit te maken wat er eigenlijk aan het gebeuren is en met wie het op een bepaald ogenblik gebeurt. De tijd en de personages zijn permanent aan het veranderen. Na De verwondering zijn Claus’ toneelstukken in dezelfde bundel een echte verademing! (Klaus)
Over sommige boeken, bijvoorbeeld over Iep! door Joke van Leeuwen, dat in de serie ‘Het beste nieuwe boek’ van de Moskouse uitgeverij Samokat is verschenen (Van Leeuwen, 2010), vindt men leesverslagen die diametraal tegenover elkaar staande meningen verkondigen (alle te vinden op dezelfde website: Leuven). Een citaat uit een verslag met vijf sterren:
Het is een metaforisch sprookje dat perfect is om in familiekring of in een leesclub te worden gelezen, een ideaal boek om met je kind over te praten.
Om een langzaam en rustig gesprek te voeren. Het boek behandelt veel onderwerpen die heel belangrijk zijn maar waarover je niet zo makkelijk begint: hoe je een bijzonder kind moet opvoeden, hoe je moet zorgen voor je dierbaren, hoe je je verloren zelfvertrouwen terug kan vinden, wat het betekent − een pleegkind, hoe je van je geliefde kind afscheid moet nemen en hem op tijd ‘tot ziens’ zeggen. En ook over angsten van kinderen en eenzaamheid en geloof in wonderen […] Kortom, een gelaagd metaforisch sprookje voor kinderen (8+) en volwassenen.
De volgende lezer heeft hetzelfde boek drie sterren gegeven:
Mensen met vleugels tolereer ik over het algemeen wel, want je kan in het heelal van alles tegenkomen. En ik hou van kinderboeken en ook van uit-geverij Samokat. Maar met dit boek ben ik erin gelopen. De boodschap van het verhaal is duidelijk en de bedoeling is mooi: tolerantie, de opvoe-ding van een ‘bijzonder kind’, de onmogelijkheid om degene vast te hou-den die niet vast te houhou-den is. Dat is allemaal oké. Maar ondanks de inte-ressante opzet vond ik het boek op de een of andere manier afstotend en het ligt, geloof ik, aan de hoofdpersoon die Viegeltje heet. Ik heb niets te-gen gevleugelde wezens […] maar alleen al de beschrijving van Viegeltje gaf me het gevoel dat dit hybride wezen pijnlijk onnatuurlijk is. Dit gevoel
Afb. 3. Russische vertaling van J. van Leeuwen, Iep (2010)
veranderde niet bij het lezen. Zelfs de gedachte dat het een soort parabel is en dat je het figuurlijk moet begrijpen, hielp mij niet.
Nog een andere lezer geeft Iep! maar anderhalve ster en schrijft een heel negatieve recensie. Zoiets zou nooit door een Nederlandse moeder geschreven kunnen wor-den, denk ik, maar is wel typisch voor Russische moeders:
Weer verschijnt er een kinderboek dat helemaal niet geschikt is voor kin-deren. Ik kan absoluut niet begrijpen waarom men zo enthousiast is. […]
Ik heb al een aantal boeken van uitgeverij Samokat gelezen, en hoe meer ik ze lees hoe beter ik begrijp dat mijn kinderen ze niet moeten lezen. De epi-sode in het toilet en het gesprek tussen moeder en een andere vrouw over de natuurlijke behoeften zegt heel veel. Ik vond het gewoon weerzinwek-kend, hoewel ik volwassen ben. Hoe kan een kind zoiets lezen? Waarom staat het in een kinderboek? Ik ben er zeker van dat kinderen dit soort ‘re-deneringen’ niet mogen lezen. De andere kant van de zaak is waarom schrijvers zoiets schrijven en waaraan de redacteurs denken als ze zo’n tekst laten publiceren. Tja… Kortom, ik raad de ouders aan om elk boek eerst zelf te lezen voor dat ze het aan hun kind geven. Want anders komen dit soort ‘redeneringen’ de kinderen onder ogen en ontstaan er veel te veel overbodige vragen.
De episode in het toilet waarop deze moeder zo verontwaardigd reageert, is eigen-lijk tragikomisch, want terwijl de vrouw aan het praten is, verliest Tine haar doch-tertje dat wegvliegt:
‘Ga maar plassen,’ zei Tine. Ze zette Viegeltje op de wc-pot en ging zelf in het halletje voor de wc-deur staan. De deur mocht niet op slot.
Er kwam een andere vrouw binnen.
‘Wacht u ook?’ vroeg de vrouw.
‘Min of meer wel,’ zei Tine.
‘Ja want weet u,’ zei de vrouw, ‘ik ga altijd naar de wc voordat ik echt moet, want als je echt moet dan kun je niet wachten en meestal moet je wachten. Dus dan wacht ik liever tot ik echt moet. Denkt u niet? Of hebt u daar een ander idee over?’
‘Ik denk er nooit zo bij,’ zei Tine. […] (Van Leeuwen, 2007, p. 43).
‘Wat is het evengoed een gedoe, he. Een keer per dag moet er van boven wat in, en een paar keer per dag moet er van onderen wat uit. En toch
hou-den we nog heel veel tijd over voor andere dingen, vindt u niet? Heel wat dieren zijn met niks anders bezig dan dat’ (Van Leeuwen, 2007, p. 43-44).
Anders dan Iep! van Joke van Leeuwen krijgt het dichtbundeltje van Hans en Monique Hagen Jij bent de liefste (Hagen, 2011) van alle lezers vijf sterren en zijn alle verslagen bijzonder enthousiast. Een voorbeeld:
Ik ontdekte dit fantastisch mooie boekje van de Nederlandse kinderschrij-vers Hans en Monique Hagen Jij bent de liefste heel toevallig toen ik in een internetboekwinkel naar iets leuks voor mijn dochter zocht. Ik vond het zo mooi dat ik meteen een paar exemplaren bestelde.
Het is niet zo maar een bundel met telkens nieuwe personages in elk ge-dicht. Nee, het is een soort verhaal over een klein meisje en in feite over het innerlijke kind dat binnen onszelf, volwassen mensen, blijft voortle-ven: over haar dromen, haar wensen, haar gevoelens, haar vragen…
Ik vind alles mooi aan dit boekje: zijn kleine formaat, de gedichten die vol gezelligheid en warme liefde zijn […], de illustraties van Marit Tornqvist.
De bundel begint met een liefdesverklaring. Als je naar het plaatje op de omslag kijkt, dan hoor je als het ware hoe het meisje dat haar geliefde haasje omhelst, tegen hem fluistert:
ik zoek een woord een heel nieuw woord een woord dat niemand kent ik zoek een woord
dat zeggen wil dat jij de liefste bent
[…]. Het boekje heeft maar 32 pagina’s en iedere pagina is zo bijzonder warm! Ik hou er erg veel van en kan het iedereen aanraden. Het kan een heel erg mooi cadeautje zijn voor je naasten en dierbaren! (Hagen, 2011)
Voor een Nederlands boek is zo’n eensgezindheid van Russische lezers absoluut uitzonderlijk want in de nuchtere Nederlandse kinderliteratuur staan altijd dingen die de over het algemeen romantische Russische moeders niet kunnen accepteren.
Toen ik me afvroeg waarom het in het geval van Jij bent de liefste anders is, besefte ik dat het aan mij als vertaalster kan liggen. Want één gedicht hebben mijn co-vertaler Michail Jasnov en ik na grondig overleg een beetje gerussificeerd:
‘Zilver en goud’
Oma is lachen oma is rimpels oma is lief en oma is oud
haar haren zijn van zilver en haar tanden zijn van goud.
Michail en ik meenden dat die gouden tanden wel in een griezelverhaal zouden pas-sen maar niet in een kindergedicht over oma. Daarom hebben we ‘tanden van goud’ door ‘een hart van goud’ vervangen. Dat zou men ‘vervalsen’ kunnen noe-men, maar Russische vertalers horen zelf op z’n minst voor de helft bij de Russische cultuur.
Tot slot nog een reactie van een lezer op Deel I van de Geschiedenis van de Nederlandse literatuur. Van ‘Reynaert de Vos’ tot ‘Godenslaap’ die van hem vier en een halve ster heeft gekregen (Rejnarda):
Bij het woord ‘Nederland’ of ‘Lage Landen’ heeft een doorsnee-Rus met-een associaties met de schilderkunst. Iedermet-een kent de namen Rembrandt, Van Gogh, Breughel. Maar men kan nauwelijks een schrijver of een dich-ter uit Nederland of Vlaanderen noemen. […] Helaas worden de Neder-landse en Vlaamse literatuur heel erg weinig vertaald. Terwijl er heel veel te lezen valt. Het eerste deel van de Geschiedenis van de Nederlandse litera-tuur omvat de periode vanaf de Middeleeuwen tot de Eerste Wereldoor-log. Het heeft zes grote afdelingen. Elke afdeling bestaat uit een algemeen overzicht van de literatuur van een bepaald tijdvak en een aantal ‘portret-ten’, d.w.z. hoofdstukken over het leven en werk van de belangrijkste au-teurs van het tijdvak. [...] Iets wat ik bijzonder belangrijk vind, zijn de ver-talingen van de gedichten, verhalen of toneelstukken van elke auteur aan het eind van het hoofdstuk die als voorbeeld dienen van zijn werk. De ver-taling staat naast de Nederlandse of Vlaamse brontekst. Alles is heel vlot en levendig geschreven, met veel kennis van zaken. Ik heb het boek met veel plezier gelezen en er veel van opgestoken. Ook de ‘Vragen en op-drachten’ na elk hoofdstuk zijn heel leuk en vaak humoristisch. […] Ze sti-muleren je tot zelfstandig verder onderzoek waarbij je je hersens moet in-spannen en veel dingen op internet kunt opzoeken. […] Praktisch alle schrijvers over wie ik heb gelezen, lijken mij de moeite waard. […] Gebrek aan Russische vertalingen is vandaag de dag het grootste probleem van de Nederlandse literatuur, denk ik, voor de Russischtalige massalezer. Om
het op te lossen moeten we dus zelf als Mohammed naar de berg gaan, dat wil zeggen de Nederlandse en de Vlaamse taal tegemoet.