·Z E I T ~
CHRIFT
DES273
INGENIEUR-NI'. 18.
OSTERREICHISCHEN
UND
ARCHITEKTEN-VEREINES.
Wien, Freitag den 4.
Mai 1906.
LVIII. J
ah rgang.
Vort rag, geha lten in der
Alle Reohte vorbehalten,
Der derzeitige Stand
der
Reproduk tionsver fa hr en.
Vullversammlung nm :!o, .länu er l~)OG von
Artu!'
w.
nee
r
Professor nn der k. k. Graphisc heu L ehr-und Versu ch san stalt in \\'i on. 'IIoe
h
v
CI"h
I'te
An
w
s
e n
d
e!
I
E
s
b
,ild,t
heut e
mein e
Aufzabe. d
'11d
erz eitirren
Sta nd
\ CI'g'l'aplllschon
H
eprl)duktiuns,
'
~rfahrcn
O'ed rilll" t
b
zu
sc
hi1
-c1?rll
,
I':rfrculi ch crweise
kann
ich
vo
r wen
er k lurell.
d
lil~
(I"
OS OI'1
'tI
'
I
I
bI
u
ru
0111se
11'r
oher
ist. dank
der
bedeut end en
Ent-WJ(~
dUJ.
JO'
,
welche
sowo
hl
die
n-chuis
c
he n 11
i
lfsmitte l
wie
u
ue h die k
ün stl eri sch e
Ausg 's
ta ltung der
Ver viclfulrigun
gs-k,eth oden ge
nomm
e
n
h
ab
'11.Denn ni
.ht.
wie
wir in
a
nd
i
re n
I
·.unst~ewerhli ch en
Zw
eigr-u I
iidc
r
bc()h~c
htell
m
üsse n.
hat
u
er
dIC
fort schreit end e
'
I'cehnik
-
sei
es
der
Ersatz
~i
cler
~()r et w~zehn
J
uliren
noch
ni',tiO'
ge
we.
eue
r H
and arb eit
(,ur
ch
die
Arb
eit von
~Iaschi nenode r d
ur ch
di
e
Her
an-~lPhun gche misc her und
ph
'
: ikali: cher Proz
sse
,
se
i
(' Sdi
e
~n,W
> en
mod
rn I'Produkti on geleO'ene weitgehend e
Ar-P
I~sted u Ilg
-
den
c
haff
ru
lcn
~
r
il
n
st
l
er
auc
h
nur
teil-;
~el se
zu yerdrilngen
verm ocht.
unz
en
t'fege ngese tzt
ist
: ie!3ctilti gun g
hild
end er
KIlnstIer
in
a
lie Il
g
ruphis~hen
~wc
'l ~en
heut e stilrke r
d
en n
je,
D
uc oc en
konnt e -
und
;
as
Ist
nur
aufs hest
zu
beO'
ruße~
~
die
Mitwirkunz
c
Un
stl el'isc:h
UII
b
eg uhtcr
Pcr8on~n
h
i
Y
e
r fah re n
aUHge~
s
l'e~la l l
'Iw
erd en ,
di
e
so
le he
Ik gahun O'
dring
end erforde rn .
)I
es
dank
•.
n wir
11(
1
er
A I
u
sar
r
eitu ng
'
oze
na u n te r
mec
I
iaru
'
-sphe l''l
1\1 11
!
I
b
71R
C 10(en, zu
uer en])urchfnhrmw
wohlllu ch
zutck
oh ulung
und
g
roßos V
erst
ändni
s. abe
r
n
i~ht
ullbedingt ein
'
Unstlcr' isch
schüpfe r ise ho. T
al mt erheischt wird
.
H
ov or
ich nun
d
ara n
g
h
e,
die
heut e wichtigs te
0
'1-tUII
/{
besitz cnd cll
V
crfalu-en
gle irlJ.'am
kurz Revue
passier en
zu lassen
icl
.
,
I
b
I
'
I
Ivcr
mc u ie, nu
c
Iso
um
cste
n
(e
r
m
ir
zc-~tle It
~n
\ ufgllbe
zu
entledige n
und
auch
das
kl
arste
u~d
11)(
'I'sll'htli ch st ,
•
tl
ild
1.kö
"
, , - , c I sam JI/{eucn zu
onlll'n -
se
i
es
nur
ZUIIII
B
'h
',.., "
"t
"e~tatt,t
ellllg
"
.e,
,
IC
I
11.pun ·te von
k
a ge
1 1 '
melllel'
, ede ut ung
hel'\'orzuh
b n,
um
m
inl'
spilt
r
en
Au
fuh-I( ungcn
da
und
dor t ni('ht
unver.
'llIn
dlich
er'eh
'ine n
zu
a;se
n,
tl
Is g
ra phi,
ehe
B
'p
roduk tion; ,'
rfu
hrcn
~i
n d
:d le
l\fe-'
lOden
zu
hetm
hten,
mit
uer en
Hilfe eine
Flueh
nur
(
er'lrt
' I !
'
f
: '
-
,IC Ilet one
1111 1'den rl
-
ve
ri
nde rt
wi
rd
daß
llU
dll'
I
IC'h
tI
h
'
I
,'
a
l' be n ko n t l'
~-
u n (
t
,
e
u
t t
I
e
n
"e gen
'"
I
"
11t
z e ode r
auch
11
C
't l
I (
,
I)
'I ! '
a s
l
'
nl t
e
len.
we ehe
IIIIhr I' Gesam -
'
,
.'
u:;
>I (
Irgellc
elll
s GeO' 'n
t
und es ode r
-
in der
IIrm von
,I
ri ft
'
\\'
b!
'
(I
,
' ,
I
-
eInes
or t
I'grt ffe'
rO'ehell, ilh nlich
om.
lIas
wu'
(
I
.
I
'
J
'I
" ,
I
'
I
'
I
"
111CI , II'CIlell,
,~e l 'lIlen
od
I'M
al cn
1' -1,1ten
1
:
Ah
'I' zugl
ich ,
IInu da
unt
cr sch ·ide t
sie
O'('wa ltiO'
V
lln
,
ll('Sell
.
(
Irc'
I ul'sJlI'Un g
J
H''
I
Icn. -t
t. nur
ein Einz
'l!lI'od uk t
,.,
bl'l
g ·lJl'nde
I'
I
d
'
I
,
n
gl'ap
11:; 'len
Verfahrun O'sw
is 'n,
mU
llsen
wil'
Ul
e
1 I'!I 111CI
I''
d '
I
'
I
I
,
I.
Ie
I'e
g
a n
z
Ie
n
tIS ('le
I',.' ('
m
par
e
JC~omm OIl,('I.
Di
~
DllI'stellull g. einer lei
ob
SI poly chrom ode r
monu-11um
Ist
l' ll
'
I '
\
'
.
I' I
'
'
1
1 11.>
"
~nn
zw
eIer el
rt
S 'lll , •ilm
I ' IC
lIle
In
I'
111'
,u
UII
tOll odc l'
0,
IllJlUI 'I,
l'in'
~el,
i
n
von
,'
tr('il'hm nicl' (Iin
auHe ro l'c
I
ent
I
>ehe r B
'
re
edeutUlJ'T
[uni
pr
)
W1
'
st,
U I'!}~I'
meille
Dal'l
c"un O'pn 1I0c
h
zeiO'en werden.
Von
~
inem
I
III
I.>t
1111b i
I cl
spl'l,b' h
'n
wir
we~n
e
uu
zwar v rHchi
e-(on <'11
'
1'
t ( '/Ih
I
U
llw'r
welw,
h
'lI"rllu
0'1'u.
d
unk ,I" rllu,
sc
wurz
o(er
vrsc
I
lIe( ('n lllrblg)
'
I r
'
he' itzl'lIden
b ' b1
' 11l eh en
"zu
,1I
111 111e
n-gesetzt ist,
aber
di
ese
in
sich
ganz gl
eichml1Hig,
geRehlossen,
h
O,1I1
°ge
n, g
e
t
0I~
t
sind.
Zum Vergleich e sei beispi
cls-'~Cl
se" auf
e
me
la':ICI·te
Tuschzeichnun g, ein
Aquar
ell
ode r
e
in
Ülgemiilcl e
hin
g ewi esen .
Ein
Bild
ist
daz
ezeu
ein
I
.
'l
I
,..,.
,
e e .71 i
n
e a
r
e s
o
ue r
ll
ti t l'le h b Jl d'l,
w
enn
-
a
naloz
e
ine r
(lurch
~
ehrafruren
sc
ha tt ier te n
Bleistift - oder F
ederz
eich-nung ode r
eine r
a
uf rauhem
Papi
er
v
orfertizten
Kr
eide
-zeich?un g, endlich
einer mit Kohle auf Leinwlln71 gemachte n
_
d
ie
Hell-
und
D
unk el t öne
dadurch
zu
stnml e
komm en,
daß ents prec hend kl
ein er e ode r grüßere
dunkl
e (mit Farbe
von gleiche r Iutcn
itilt bedeck te
)
F
lächenele mente ( tri
ehe
oder "Punkle'l
)
von schmaleren
ode r breiter en
hellen
Zwi-sehenrä ume n
(in welchen
die
weiße
Papi
erun terl age oben
zur Geltun g
kommt
)
ge
tren nt werd en,
Aus
dr
ei sche ma
ti-sc
hen Zeichnungen,
die ich j
etzt
pr
ojizier e,
ist
da
s
W
esen
von
Halbton-
und linear
I'D
arst elluns
leicht zu
el,k ennen.
die
folgend en
~r
ei
Bild er zeige n T
ype;
dieser
ver schi edenen
D
arst ellung sweisen .
\Yie
wir
sehe n werd en.
lassen sich bei
den
meisten
g
rap hischen
R
eprodukti on sv erfahren
wirkliche,
dem
ge-zeigt en
che ma
entsprec hende ll
albtonbilder
nicllt
oder
nur
seh r bedin gt
gewinnen,
Vielm ehr
mllssen
wir bei
dem
grüßten
Teil e
der
V
e
rviclfaltig ung sme tbode n
die gera de
er-ört
erte
Z
ert eilun g
h
o
m
o g
e n
e
r T
ö
n
o
durch
Umwand-lun
g
in Punkt- o
de r
tri
eht ün e
vorn ehm en,
\Venn
abe r di
ese
Z
erl egurig
eine
so
fein gegli ederte
ist,
daß
da
s
unbewaffn ete
Auge
des
or ma lsichtige n
(
für
ein
kurzsich-ti
ges
Auge
wird
sie
zumeis t
erke nn ba r bl
eib en.
dem
weit-sichtige n
entspr icht
eine
v
orh ältni sm äßig
g
rob~
schon der
Empfindun
g
homogener
Ton ung
)
sie nicht wahrzunehm cn
verm ag,
so
sprec hen
wir
denn och
von
Halbt onbild ern
llc
hlechtweg, J t die
.l.Tat ur der
Zerl eO'un g eine nicht gunz
so zarte,
bez
ichn ct
man
das
BildprlJdukt als
fa I
sc
h
e g
II
a
l b t
on bi
I
d": i
n
allen
llnde ren F
ullen
gelangt
natUrli
ch
der
Nam e ,.
tri
ch bild " zur
Anwendung.
Di
e
der
\
ervielflllt igung
au
f
gra phische m Weg e
die-nen
den Reproduktion '
methode n
sind in
zwei
wesentli ch
in
ihreI' .\ rt ver sch iedene
lIauptgruppen zu teilen:
in
r
ein
ph
ot o gr aph i s ch e
und in
Dru
ckv erf ahr en.
Als
rein
ph
oto~raplJi sehc
Proze e bezeichne n wir die,
bei
welchen
das
Endprodukt ausschließlich dadurch erhalte n wird
:
da ß
man
I i
ch
t
e
m p
I'
i n d I i
ch e
K
ö
I'p
er
dur c h
L
i
ch
t-wir kUli
g
ver und ert
und durch gee
ignete Behandlung
in
diesem
ihrem
neuen
Zustand e
dau
ernd erhult, Der Vorgang
ist
dab
ei
bek anntli ch
der,
daß
man
nach
dem
Orig
inal
e
in
deI
'
Kam
em ein Negutiv,
da
s
chwa rz und
\
V
ci/3 verkehrt
ent
h
ll1t. aufnimmt
unu
VOlldiesem
durch
Kopieren
auf
Jir-htempfinclliches
Papi er
(mit
se
ns iblen
Schichten
ver-sehenes
Glas,
Blech
u, s, w,) eine beliebig
große
Anzahl
von
Li
e
h tb i I d
er
n her
teilt.
Dank
den
,'i elseiti gen
\Vechgelb eziehun gen,
die
heute
wohl
j
edel'
Gebild ete
zur Ph
otographi e
ullterhält
sind die
Fort schritte auf di
e em G biete als bek annt
vorauszu setzen.
Die
Photographi
wird deshalb
nur insoweit
in den
Kreis
meiner
Betrachtu ngen zu
l.iehen
se
in
.
als ,
ie b('i
der
B
-274
\'.
\!IOf'.s
prec h u ng d
er
ph
ot om c ch llni 8.ch.en
D~u
c~ v ?rfahr
s
n
Er
örtcrun z
find
en
mu
ß,
d
enn
b
CI
di
esen
I
st
~nep
a
ls d
er
wi
chtig;<te~
ga
nz
und
ga
r
um
-ntbeh
rl i
ch e
l
l il
fsfakt or
nzu
-se
he n.
lli
er se
i nur n
och
e
r-wä h n t, d
a ß
w
e gen
d
er
m
-:
tUncll ic h kei t d
er
m
ei st en
r
ein
ph
ot ographi sch en
K
0
pi
1'-ve
r
I'
u
h
I'e
1Iund
w
eg en
der
t
eueren
hi
ezu g '
b ra uc h te n
~Iatcriul iellnur
e
in
ei
nz iges zur Anf
erti gung
v
on
M
ussen-au
flagen h
eran g cz og en
wird.
E
s
i
st
di
es
di
e
unt
er
d
em
r a
men
Ki 1
0m e
t
e
1'-ph
ot o gr aphi e o
de r
a
uc h
R
ota t i on SI)
,I!
ot o. gr ~ph,i e
zu
g
röße re r
B
edeutun g
~ela ugte"M
ethod e .
o
ie
WIrd
1010
1-gen
de r
\Ve
ise
an
sgeführt.
In
e
ine r
B
el
i
ch
tun
g
s-m
a
s c
hin
e
I
nu
ft
e
i ne
g
ro ße
R
oll e
li
chte m
pfindli
ch en
Br
om silb cr gelutin e-Pupi eres
int
ermittierend
a
b.
\V
uhrend
d
er
p
eri odi sch en
Ruh
ep au sen e
rfo lg t dur
ch
d
as
Auf
zl
üh
en
e
lek t r i
e
he r Lampen hint
er
d
er
N
eg ativpl atte
di
e
E
xposition ,
w
orauf
d
a s
P
api erhand
wied
er a
u fge ro ll t wird .
So
da nn
ge-l
an gt
di
e
e
x po n ie r te
R
olle
in
di
e
E n t wi
e
k
I
u n
g
s-m
a
s c
hin
e
.
In
di
eser
k
ontin
ui
erli ch
vo
n
d
er
pul
e
l
a u
f
nd
,
p
a ssiert
d
er
P
api erstran g
Entwi
cklun g s- ,
F'ixi
er-,
H
ärtun gs-,
n
terbrech
un
gs-
und \V
usc
h
b
ndcr ,
e
nd l ich
'I'r
o
.k
en vorri ch
-t
unge n,
Einige
a
uf
di
esem
\Vege g
r
w
o
n n
e
n
o
Kil
om et
er-ph
ot ographien ,
v
on
d
er
Je
u
c
n
P
h
ot
0g
r
a phi
s c
h
c
n
G
c se
i
I
s
c
h
a
f't
in
B
erlin-
t
eglit»
e
r ze ug t,
h
ab e
i
ch
hi
er
z
ur
Au
sst ellung
ge
b rac ht.
Das
V
erfahren
wird
r
ei t
ei
nige r
Z
eit
in D
eutschland ,
En
gl and
und Am
erika
mit Erf
ol g
ge-sc
hä ftl ic h
au
sg eb eutet .
E
s
i
st
viell
ei cht
a
m
Pl
atz e;
w
e n n
i
ch
hi
er
d
a g eg en
b
eifüg e;
dal
\
d
er
e
ige ntliche
c
hö pfer
d
er
Id
ee,
d
er
\Vi
encr
In
g enieur
c
h l
0t t
e
I'h
o
1
\
in
d
en
ac
h t zige r
J
ahren
d
es
ver
gan g en en
.l
ahrhunderts
d
ami t
ni
cht
nu
r n
icht
durchdring en
k
onnte,
so
nde r n
soga
r
sei
n V
er-m
üg en e
in b ü ßte. Di
e.
Ursa ch e
di
es es
Miß
g eschickes
i
st
w
ohl
d
a r in
zu
s
uc hen, d
a ß
m
an e
inerse its
sc
ine r
I~rfindun gn
icht
d
a ;;
ri
chtig e
V
eJ'stilndnis e
n tgegen b rach te u
nd a
n de re rsei ts
es
a
uc h d
am al s a
m Ab
satzg ehi ete
I'
U
r di
e
El'zeu O'ni ~sese
ines
Exp
onierautom aten
f
ehlte.
W
a s
d
en
Ch
arakt er
d
er
ph
ot ographisch en
K
op ie n
i
n
b
ezu g lI
u f di
e
Dar
st ellung
anlan
gt, se
i n
och
b
em erkt,
d
a ll
di
·
l'h
ot ographi e
e c
h t
e
Il
alhtonbild er
mit
h
omoO'ene n ,
ges
ch lossen e n Tön
en
Cl
'gib t.
Di
e
lI
altbal'keit
d
eI'
ph
ot
o-O'
ra ph i
c
he n K
opien so
w ie ihr
e
\Viu
erstandsfll.hi lJ'keit O'e"e
n
ä
.ul~ere ~inflü
sse
i
st
j
e
nach cl
'm
b nützt
en
li
~htempfi~l(l
h
ch en
Ir
llp arate
und
d
er
'
ingesch lage ne n M
ethod e
se
h r
v
ersehieuen .
Di
e
R
eproduktion
kUn
stlC!'i s('h en
h
arakterB so
wo h l
a
ls di
e
M
a ssenreproduktion
wird
a
be r
-
w
enig st en s
h
eutc
n
och
-
g
rößten te ils
mitt
el s
d
er
D
I' Ue
k v
er
f
a
h I'
e
n
b
e-we
r kste ll ig t, w
el ch e
di
e
zw
eite
Grupp
e
d
er
V
ervielfultig un g
-m
e th od en
bild
en
.
•
i
e s
ind e
s,
di
e
un
s
h
eute
h
auptSl1chli ch
b
esch ll.ftig en
w
erden.
ie b
est eh en
d
arin
d
a ß
zu
er..
t
in
e
0 1'Uc
kl'
o
I' m
gesc
haffen wird
,
wel
ch e
in
m
anni gfaltig er
Art da s s
pä te rc Dru
ckbild e
n t hä lt.
Mit Dru
ckf ar b
d
ann
v~rsehen,
dru
ckt
m
an s
ie mitt
el s
Pre
s s '
n
a
u f P
api er
(
o
d
e
r
e
men
a
n d e re n G
e g en st and
)
d
erart;
d
aß
di
e
~'arbe a
u f
d
a s
l
etztere
üb
ertrag en
wird
.
Dadurch
e
r h alte n wir
e
i nen
Ab d
I'u
c
k
, e
in Dru
ckbild.
Die
s '
Et
appen s
ind w
ohl a
l le n
Dru
ckverfahren
g
emein sam e
ige ntu m Ii
ch ,
ni
chtsclestow eni O'er
s
in d
di
ese a
be r in
a
n de re r Hin
sicht s
t re nge
a
usP i na nde r
zu h
alt en .
Di
e
vi
el erl ei
A u
sfUhrun g slIl't en ,
di
e
hi
er
in B
et m
ht
k
omme n ,
t
eilt
m
a n
nun
a
llge m
,
in ni
cht o
h ne B
'
re 'hti
gun O'
in
Bu
chdru ck,
t
eindru ck
und Kupf
erdru ck
in
.
Abe
r irr
ig
i
st
di
e
M
einun g
vi
el er
d
a ß
di
ese
dr
ei
T
echni k'cn
sic
h
v
one
inan de r nur d
adurch
u
nt ers ch eiden ,
d
a ß
d I' Bu
ch-d
rucker
n
l3lei"- F'or me n, d
er
t
eindru cker so
l' h'
a
us
tein
un
d
de
r
Kupf
erdruck e!'
sc
h l ießlich
k
u p ferne
ve
rwe n de.
D
iese Ans
ic h t i
st fa
lsch
wi
e
d
enn
j
a a
uc h d
'I'Bu
chdru
k
er
n
iC'h t
Du
r
L
ettern
a
us
,'c
h l'ift meta ll
(
e i
n
e
r
B1
ei
-Zinn-\
nti m onlegierun g
)
, so
n dern
a
uc h F
orm en a
us d
en ve
r
..c
hie-d
e n st en ,to
ffen
(
wi
e
H
olz
Zink,
l\I
e,;s in g ,
Kupf
er;
L i
m ,
Z
ellul oi d ,
Z
e m ent u.
w.
)
b nützt,
der
S
t
indrucke
r
ni
~ht
nur
t
ein e,
sondern
auch
l
e tall pla t t n verwen
det.
en
d hc h
a
uch
d
er
Kup
ferd r ucke r
ic
h
ni
ch t
nu
r
auf
k
~lpfcrll .
Dru
ckfor m en
b
esch rank t.
T
at.
c
h l ich
ist
d
as
I
at i
-iul.
a
us
welc
he m d
i
F
OI'm b ..
t
eh t,
nu
r
. ow e
i
t
vo
n
ne (l ellt ll n ~.a
ls
es
°
zew
ir
e
n A
u ford e r un z e n nac
h komm n m
uß.
U
Il1
.
d
ie
fü
r
d
ie ver.
chier
lenen
Druckart en
une
rl
"
lie he n
Pr
nll
8:,e n
zu
sc
haffen .
.
D
a
'
d
i
Dru
c kve rfahre n
d
iffere n zier
end
e
~I
om
mt istvie
l mehr d
ari n
0'01
gen
,
wie
di
e
Dru
ckform
m
it
H
uc k:;i(·ht
auf
d
a .
l
'i"eau
d
er
d
n
.p
ter
e
n
A
bdr u ck
e
r-0'
e
b
en
d
en
F
0 I'm
t e
i l
e
b
c
h
uffcn
i
st
,
Di
eser
n
n
t
and
bi
lde t d
en
c
ha ru k te ri t
isch en
n
te rs chied.
w
~I
.
1' d
r
;ll~
b
estimm end a
uf d
en za
nzc n Arb
ei t. ve
rgang
elllwl
r k t
un
ih
n so
v
erschi ed en
rtf0'
lJ"·
tn lt
t. d
a l! zu
meis t
I'
U
r
die
A
u,,;-f
ührunz
d
er
inz
el nen°
Dor uc ka r t
'
n
.in
e
igenes
b '
s (lIldcrs
z
es
s
h ult
e
P
ersonal
n
ot we nd ie
i·
t.
I
n
d
ie,
'I'Il
i n: icht
k
enn en
~
vi r
a
l
0dr
ei
H
auptdruckart en
und
zw
ar
11
0
h d
I'U
c
~.
F'1
ll.
'hdru
ck
li
nd
T
i efdru c k,
d
r
eu
\Y
"
n
ic
h
l~lIt
lI
ilfe sc
he mat ische r D
ar
·
t
e
ll u n
g e n je
tz t I
urz
e
rläu t
s
r n wIll.
D
ie wi
s
h t
ig s
t
e
ru
pp
vo
n V
er ielf
l
t ig u ng sm
rh
od en
i
st
di
e
d
I'II
(J •h d
I'
Uc
k
v
I'f
u
h
I'e
n
.
B
ei
i
h nen
;!,e
lge n
di
e
Dru
ckfor m en
di
e
dr
uck
1\(1
s
n Ste
ll
n
d
e rart
u
ber
d
en
ni
ch tdru ck end en e
r h
üh
t.
d
a ß e
in
mi
t
F
arb '
v
I'e
he n('
W
alze , in
d
er
Eb
me(I I'
h
o
h
steh
nd
n
T
e ile "'efü
h r t. nur
di
ese
b
erühren
und
d
enurem uß a
uch
nU
I'
(
lies
inf
iIrb en
ka
nn
.
Pr
ßt man
d nn
mit
nu
r
ei
n
I'glatt n Pillt
e o
de r
eines so
lchen Z
yli nd
r
.
(
d
ie
mi
e
in
r
w
eni g
,
la
.
r
iech
an
B
ekl eidun s
°
au szestuttet
°
werde
n
m
üs
n
)
ein
Bl
att
P
api er
.
l
cn
a
u f di
e
F'
o rm , so
k
om m t
s
na
tü r lic h
u
uc h nu
I'mit ( k
e
rhöhten
t
e
llen
in
K
o ntak t
lin
d
ernp
f
ng
t
dcn
. bdru\
.
D
er
\
Torg an g ist ein
m
e c1wn isch
'0illfac
h
1'
,
d
a
1
1
U
lC
11
oc
k
-d
r uck p
rozes:,e
-
h
i zu zn
h l
'11d
er
L
t tel' n b u ('
h d r
UC
•d
cr
lI
olz 'c
h nitt
sowie
d
ie
Aut
o t Yl'i
u
nd
nd
1'<'.
I
\
T
I'
h
\'l'11I1
0h
t
z
v
CI'f
a
h
r
n.
"a
I
v a
110P I
a
t
I•r
1 • I' I1
und
an
de r
:
m
e hr -
d
ie ll
m
l'U.e
h
.
t n
h
wif' k
Ibllre
n
1IJ1(d
ah er
di
l
ei ..
tun~f
Uhig t
n
i
nd.
b
\V
nn wil
'
di
D
ar 't
1Iun
g s wei ' vun
Il
ochuruek en
e
-t
ra cht en . so
i
st
8
w
oh l ei
n leuchten d.
d ß
b
e im
II
uchdr~llt.l:
i
n
e
in
c
m
A
rh
-itsvorlJ' nge
k
i n e
h
ten Il
al b to llb
l
~
II
Zll
l'
r zi l
en s
in d .
1
n
ll
d
i
F
orm
f
ür
.
olc
l
ll'
m
üßte
d
o~
Iei
n '
g
la tte
O
b rA
nch e
a
n
a
ll'n
T
on
t
,
lIcn
au
fwl' isl'JI,
In
w
el ch
'l1lF
all t'
di
e mi
t
gle
irh milßi" d
i
'
k er
F
a r b seh ieht e
h
e-d
e ckt
\V
alz e
a
uc h
n
b
e
l'lll
eine
"'
I
i(
·h
F r
bm cng c
a
b-b
I
.
1
'1
I
" ·
b
"
1
"eO'lI
n7-g
e
n
wUrt '; WII' r11t
n IIso ellle
I'
I: Pl
SWl' l~ t"r
h wa rze 1
·'l n·h '
. Dur
ch g '
I'ing
1
'i
f
e r leg ' n
inz ,
Ine r P
ar:
t
~en
k
ö~nton
,
~ir
h
im
[J
o
hdr
uck
g
leich~nllßig clllnn
~I;~
l
'
a
rb
e
lll ht
e n
ni
cht
rh It
11.olH
le r n
e
mu
ßt
'
'0o
ft m kt
i
ne
8p
arate
Pl
at t
mit d I'
n
tspreclH'nd
n F
arh e
g
drll
c
.
w
erde n. als wi
r T
ün
im
B
il (1
b
itze n.
E
:
i.
t d
uh e r
nut-1
·
'
d
ß
'
Z I
I
}
I
'
1'"
0.-
tlltl-w
en(
10'.a
I
n
...er oO'
unO'
ce
r
r . I 0,'"
n
n
o
n
.
I
find
e.
.
\
bc
r wir
in
d h u
t
,0i
m
tu nd , auch fU
r d
e n
11
oe
1-drl
l<'k e
i ne
so
~
i
n
Z 1'
1 "'
u nO' in
fa
ls ' h' lI
al btün (' vo
r 7-
U-n hm
en.
d
a ß
.-
ie
d m A
ll':'
'
i
c
h
nic
ht
II
z u:;
I
ll'
l
ufdrlln g
t
.
;
nge ke h rt
i
nd
di
"c
F
orm e n
d
I'l'
i e
f
cl
I'U
c
k
.
"
ef"
fa
h r
n
h
c~whafren:
d
ie
(lr
u
k
end n
t
11 n ..in
d
,
'c
rtl
e
t.
w
nhr '
n d di
e
h
o(·h..
t
eh ud
n n
icht zum
Abdru
ck
/{e
la u"r
l.'l'i
efdru
·kf
ormen
m
n... n zue
r
..t
m
it
[)I
' U k
fllrbe
u
be r l ( n
w
erd t'n
(
d ll r ' h V
ert '
il'n d
I'F
urh
m
it
T
ampon s.
Ball
t
o
de r mi
F
ilz
Uber zog
'11 11e
la. t
i
'
e
h
n
W
nlzcn
).
D w
u e
il
,,-f
ernt
m
lln
d
en
he
rs(' h uß
dun'h
g 'e
ig ll
,
tl'.
.,
\\
i
se~lell
.
D
a h i
bl
e iht
di
e
F
arb
nu
r
i
n
d n \
rti
f
unO'
118
Jtf
'H·wll
h re nd d
ie
im ur
.
prlln gli
h
en
b
1'11
h nniv
c
u
'
rh
.
l.t~~
!!eh
lieb
11'n
P
latt e n . t·
ll
n
m h
r o
d
I'weni"e
r
blllnkge
w lSC J
.,t"
I
aU,
r-w
erd n.
Pr
,llt
m
illi
o
dll n ll
in
.
p
h I'
w
i
h
e
U~ 1l S
I tt
,.
f
nh iO'es
P
llp i 'r
blatt
m
it '" Ilüg nde
r
ew 1It
u
f dI
e
r
c
o
\ irrl di
I
"
r
b
11(Io
n V
ert ieflllw en
h
'r/l
ll:g h
ob en .
t
l
l
i
tt
e
l
..
d r
'
l'iefd rur kv r
f:lhr n
~h
It
IIIIIId
i
k
Ur~'I:
I
'ri . e
h
Wrt
vollst 'n
Druckbild
'I'w
ic h
. i
h n m ')t
~
Oll
I!JOfi.
ZEIT~CHRIFT DE
27f>
ve
r d ie n te n,
g
le ic h
a
ugen m
ür de risch w
ie
j
ed em äs
the tische n
G
efühl
h
ohn spreeh cnd,
,wurd
en
in
uns
0laubli
ch er
F
ülle
a
uf
d
en
}\1
al'k t geb
rach t,
un
d
i
n
d
er
B
uch au sst attunz _
g
Ieic hg Ult ig
o
b b
eim e
rnste n, n
üchtern en
Bu
ch e,
b
ei O
de m
d
er sc
hö ne n L
it eratur o
de r b
eim
pr
otzigen
Prachtw
erk
-h
errschte
f
ürch ter-lich
di
e
ch
a bl on e.
D
a s
h
at s
ic h d
enn
d
och
v
on
G rund
a
uf
geä
nder t. D
ank
d
em
harm
oni sch en
Zu
samm enwirken
e
ine r
s
ta tt lic hen Z
ahl ge
n ia le r Kün
stl er
und h
ervorrag end er
F
achl eute
v
erfug en
wir h
eute
wi
ed er
ü
ber
c
hr ift
en ,
di
e
un
seren
m
od ernen
h
y gienisch en
An-f
ord erung cn e
be nso
e
n tsp rechen wi
e
d
en
k
ünstl eri sch en
und
t
echni sch en.
I
ch nen
ne nur d
ie
e
h r ifte n v
on
E
ck
m
an
n
,
B
ehr en s,
Ilupp undK
öni g
v
on
d
en
vi
elen .
'Yirh
ab en
a
be r au
ch
z
el ernt.
di
e
B
ücher
ihr
em
Inh
alt
und ihr
em
Zw
eck
e
n ts p reche n d
z
u
be
ha n de ln, u
nd
di
e
V
erfertiger s
ind
b
em üht
S
ch r ift
und P
api er,
Bu
ch schmu ck
und Illu
stration ,
Farb
e
und Einb
and
in w
ohltu end e
I
be
r
e
in
s
ti m m u ng zu brin
gen
und
~IemBu
ch e e
in
i
n d iv id ue lles: p
ers önli ch es
G
eprä g e
z
u
v
erl eihen,
D
amit
h
ab en
wir
a
n di
e:. Ge
pfloge n he ite n un
serer
Alt
-v
ord eren a
ngek nü pft, an di
e
Ub
crlieferungen a
us d
er
Z
eit,
da d
er
Bu
chdruck
als
UIT
O<Tat
f
ür
die damal
s so
h
och-e
n t wic ke lte
c
h r
e
i b k un
s
tin
se
ine n Erz
eu g ni ssen a
uc h
di
e
d
or
a
llmählich
au
sg erciften
c
hü nhe itsgesetze v
ern ehm
-li
ch
s
p rechen
la
ssen
mußt
e.
D
och
so
ll d
amit
k
cinesw eg s
b
eh auptet
w
erd en,
d
a ß ge
ra de di
e
in
a
r
C
h
a
r
s
i
e
r
e
n d
er
Ri
chtung s
ic h b
cw egend en
B
estrebun g en e
inzelne r KUn
·t l
e
r
und Offizin
ell
di
e
b
est en ,
di
e a
lle in ri
chtigen
se
ie n. Au
ch
so
ll
n
ic h t
ge
leugne t w
erden ,
d
aß
A
uswü ch sese
lbs t t
oll st er
Art
a
uf di
esem
G
ebi et e
zu v
erzei ch n en se
ien. Aber
se
lbs t
dies
e
gr
ot eskcn
e
ite ns p r Unge h
atten e
in p
ositives
Erg
ebni s.
i
e
r
eizten
d
en
Wid
erspruch
d
er
bi
s
d
ahin g
le ic hgti lt igc n
gr
oßen
M
en g e
und w
eckten
d
adurch
d
eren a
ll zu l
an g e
ge-sc
h l um me r tes Int
ere se
für
e
in l
eider s
eh r v
em uchl ässi gtes
Kultur
g ebi et.
Zu m
ein em
B
ed a uern
w
ar- es
mir ni
ch t
m
öglich,
Ihn
en
die
se
Errun
g cn schaften
im Bu
ch-
und
c
h r ift wese n
dur
ch e
ine umfa
ssend e
Au
sstellung
v
on
\\r
e
r ke n
s
in n fa lli
....
v
or
Aug
en
zu fuhr
en.
K
ein
vi
el
ge
ri nge res
Int
eresse a
ls
di
ese
R
eforme n
k
ün stl erisch er
Ar
t
h
ei c
he n di
e
in d
en
l
etzten ze
h n J
ahr
in
nam
entlich
in d
en
Z
eitun g sdru ckerei en
f
ast a
lle ro r te n
ei
n-g
eführten
e
t
1.m
a s c
h
i
n
e u
,
i
e,
d
eren
un
endlich ac
h
wie-ri
g es
K
on struktion sprobl em
z
u
l
ösen
so
vi
el e
b
eg abte
Er-lind
er
v
ordem
v
erg eblich anges
t re bt h
atten , s
te he n un
s
h
eute
sog
a r in vi
e
l f
ü
I t i
ge
r Art. m
ehr o
de r w
eni g er
v
ollkomm en ,
z
u G
eb ote .
E
s s
in d dur
chweg
'
wund
crbare
M
cch anism en ,
di
e
a
llc
d
as
Staun
en
d
er
:
i\Iit w
e
l t
in Anspruch
n
ehm en
dUrf
en ,
I
cg en s
ie d
och
Z
cu gnis a
b fUr di
e a
llel' b
ezwin g end e
m
ens chli ch e
G
ei st esk raft.
D
er
'Y
ert
d
er
e
tzmasc h i ne n li
egt
haupt
Sllchli ch
in
d
er
h
öh eren
Arb
eitsl eistun g,
im \\'
cg
fa ll
d
er so
ns t n
otwendig en se
h r b
ed cutend en
c
h r iftvor rä te und
in d
em U
msta n de
d
a ß
b
ei
illr
er
V
erwendun g s
te ts
ne
uI':
ni
cht a
us
a
b'yen Utzte n L
cttern g
ef Ugte F
ormon
r
esulti ereJl .
Auf un
o
e
rcm K
ontinente s
in d e
s
zun
ltch st
dr
ci
l\I
a
-sc
h ine n
w
el ch e -
d
erzeit
w
eni g st ens
n
och -
u
m häufi
g .
t
cn
im
Gebr
au ch e
s
ind :
l\Iergentllal
er s
"
L i no ty pe";
c
u d d
er s
l\f
0n
0I i n
e"
und R
0ge
l' - B r i
g
h
t s "
T
Y
p
0-g
l'a p h" , All
e
dr
ei
s
ind
~
eil e.n gi.e ßm a s chin e.n.
E
s
w
erden
nämli
ch
b
ei
ihn
en
m
cht
wi
e
beun H
and satze e
m zelne
B u
c
h . tab
n
zusu
m mengefUgt.
so
ndc rn d
el'en
G
eg en
f
orm en ,
l\J
at
I'i
1.e
n
,
dur
ch
d
a s
An
'c
h lagen v
on
Ta
st en
a
.usge lüst:
e
ine r
ammclv
orri chtung
zugefUhrt
und d
ort
lIn
elll und
er-<Te
r eih t. Di
ese
Matri
zen
h
ab cn e
ine
e
h r v
er c
h iede ne G
est alt.
B
ci
d
er
l\f
on oline s
in d
es
a
chterlei
M
et allstltbe,
di
e a
uf
e
i ne i'
S
chm al seite
di
e
A lw
en"
fUr zwölf Buch
staben O
llor Zl'i
ch en
" 0
tr
ag en
,
w
llhl' end a
uf d
er
nd
eren
c
b1l1al:eite zw
ölf
k
orre
.
-sp
ondierende
Ein
schnitte s
ic h b
efinden ,
in w
el ch e
Arl'
et
lCr-l
ei st en
ein
grei
f
en
k
önnen ,
um das ri
chtige
Bu
ch stabl'n a
ug
c
in
di
e
R
cih e z
u
brin
g
n.
B
ei
d
er
M
on olin e "
und
d
em
,,
'J'y p
ogl'llph
L.is
t
fu
I'j
ed en
Buch
staben
,
in
be
sonderer
h
er,
da
ß
di
d
a s
Bild
e
rgeben den Pu
nkt
und
t
rie he ni
cht
I
.)I~ß
un
<Tlei?h g
ro lle
F'I
~chenelemente.
-
z
.
B
.
b
eim
Y"u pf
er-s
t
Ie
he,
bei
d
er
H
au
I
e
r
u n
<T -~ID
U,
son
der n
a
uc h
e
ine
~
'ersehierlen
di
cke
F
arbsch icht !)es
itze n ,
'
~
'
eil
di
e
V
ert iefun z en
jena
ch
d
er
V
al eur s
ic h v
erschied en
in
'
di
Pl
att e e
rstI'e eke n .
Dadur
ch
k
an n
di
e
nte
r laze
d
a
noc
h
dur
ch schimm ern
\~ilhr
end
s
ie d
ort
v
ölli g
\
'erd~ckt
i
·t.
Inf
olg ed es e
n
la
sse~
s
ic h n
eb en
d
en
s
ch we rs ten . f
arb esatt en
'c
h wll rzen au
ßer-u
rde l!t lic h z
art:e
T
öne e
rz ie le n,
was
b
en z
u d
er
m
al erisch en ,
pl
:lstl sch en
'VII'kun
g
d
er
Ti
efdrucke
d
as
m
ei st e
b
oitr
ä
ct.
DlC
ser
V
orzu g
k
ommt
in
beson
ders
s
innfil ll iger
\
V
e
i
sc
b
ei
d
em
m
od crn en
Il
ulbton -Tiofdru ckverfahran.
d
er
1
1
e
l i
0-g r
a
V
U I'0,zum Au
sdru ck e.
L
eid er
i
st a
be r d
er g
a nze Ti
ef-dru
.ckprozeß
e
i n
so
um
stä ndl ich er
und
k
ost
pi
eli g er
0 ,d
a
1
,
1
se
mc Anw
cnduug
b
eiweitem
ni
ch t i
n
d
em
Au
sm a ße s
ta t
t-hab
en
kann
,
wi
e
es
di
e
e
hönhe it
se
ine r
Erz
eugnisse
wUu
sch on sw ert e
rsch ie ne n li
elle.
Di
eser
m
st a nd
wird
s
pä te r
n
och
n
äh
er
b
el eu chtet
w
erd en.
,
.Unt
e
l'
d
en
dr
ei
Iluuptdru
ckarten
di
e
int
eres santest e,
w
eil
Im W
esen
k
ompliziertest e,
i t
a
be r d
er
Fla
chdru ck.
I;
enn
hi
er
dru
cken
wir v
on
e
ine r
pr
a
k
ti
s
c h
we
d
er
E"hiihu u g
e
u n
o ch
V
l'I,ti efun <Ten a
u f'w
e
i
s e
n d
o
n
I
'
0'o
r ll1 : di
c
dru
ckend e n
t
cll en
li
ez en a
lso im Niv
eau
d
er
nichtdru
ckend en.
D
ie
M
lIgli ehkeit,
v
on
e
ine r
so
lc h
e
n
fa
st
glatt
en
Fl
Uch
nur b
estimmte
T
eil e -
es se
i
g
le ic h b
em erkt,
d
a ll
die
se
saga
I'
ä
uße rst
za
rte
Bild
el em ent e
d
arst ell en
kiinn
en -
zum A hdru
ck
zu
br
in g en
wird au
sschli eßli ch
d~II'
ch
di
e
F ,tt und Wa
sser i
n ne wohn
i
n de Ei
g entUmli chkeit,
S
I
c
h
<Te ge
n
se
i t i
ga
b
1.u
~ t
0ß e n
.
gesc
haffen. E
s
m
üssen
dah
el'
di
e
dru
ck end en
t
eil en
fUI' di
e
f
ett e
Druckf
arb e (s
ie
b
estl'!,t
in d
er
H
aup ts a ch e a
us
e
ine m in
L
ein ölfirni ß
o
de r
d
?I'gl ei ch
'11f
ei n
v
ert
e
i
lt
en
P
igm ent
)
e
m pfa nglie h g
em a cht,
di
e
Uh
ri
g en
F
ormpartion
da
z ee en
e ew
nsseri ....
0f
eu cht e
r h a lte n
w
('nl en ,
Dur
ch
di
ese
1To
twe n d ig ke it i
-
t
a
lle r di ngs d
er
Fl
ach
-dl'lI·1\:
gege
nü be r d
cm
H
ochdruck
i
n
b
ezu z a
uf di
e
R
a sch
-h
eit
in d
er
Dur
chführ-un e
se
h r im
'llc
hteile~
'Vird Huf
e
ine r
d
el'art
b
esch aff me
n F
orm
e
ine
m
it Dru
ckfarbe
b
edeckte
\
~
Ta
lz
e
a
bge ro llt,
so
n
ehm en
nur di
e
f
et temp fnn glich en
t
eilen
du
·
I
l
'a r b
'
an
w
ährend
di
n
n de l'pn
s
ie
a
bs toß e n und r
ein
hl
?ihcn.
D
ah er
k
önn en
di
e
w
ä
sserig
f
eu ch t e
rha ltenen F
orm-t lI
,e , o
? wu h l
s
ie mit d
em
nun
a
ufgep roß ton P
ap ierblatt
in
gl
ei ch
innie
o
B ruh ru
IWk
omm en
wi
e
di
e ü
b r izen Parti
en ,
k
ei
u e- 0I
'
in
en
Abdru
ck a
u f ih m hint
erla
·
en.
D
ie u
lg r a p h i
c
h
e
n
,
It h
0g
r
ap
his
c
h
e
n
uml
z
i n k
u g
I'a
phi
c
h
c
n Fl
a
ch-d
l'lIckv
l'l'filhren
la
sson
nur
di
c Ge
win n u ng
vo
n
t I' i
c
h
-r
l'pr odukti on en
und
f
al s ch en
H
ul bt onbild crn
zu
w
llhrend
dpr Li,
Ir
t d
"U('k
,
w
enn
a
uc h k
eine e
ch te n
Il
al
bWn
e, so
d
och so
lc hc v
on
L'i
~('r
d
Cl'art
f
cin en
Z
erle<Tung
'
b
0'
rg l t
,
daß di
cse
d
'
m
unb
ewaffnet e n
AU
<Te
ni
cht
m
ehr
~l
e
rkl
i 'h i
st.
All
1
,'
lu
c
h d r u
c
k v
o
r f
a
h r
e
n b
e
it
zen
d
en
wi
chtigen
I
'
l)I'Z~g,
dull Dl'u
ckform en
l
ei cht u
n d
ra
sch
und
mit v
er-1~
IlI~nltlmltllig ~e
rin(y
n
r
ost en
h
er
t
eilbar s
in d,
wa
s
b
ei
1('111
n A ufill
gl'n
und
'
Yl'oße n
1
~'orll1aten
ihr
e
Anw
endun
<Tzlln
llch !lt e
m p fie h lt ;
f
en~er
s
in d "
il'l
d
er
lith
o<Traphische~
lind algruphi
seh '
n
f
eth od eu
d
em
bild
cnd e n
K
u
ns t lc r
s
ehr
w
e
l'tvoll
,
w
eil R
ie ihm
,
wi
e
ni
cht
bald
a
nde re V
erfahren,
g
ro ll
'
n
I'
p ie ll'llu m in d
er
Art d
es "
h
affen s <Te
w ibr
en.
'
~
I
I
ch
w nd
c
mi
ch
nun d
pr
B
esprechung
d
er e
in ze lne n
~
c
thude n zu lind b
eginn '
mit d
em
B u
e
h d
I' Uc
k
e,
w
el chem
.Ja
,
al
s.
d
('111
in
e
rste r Lini
z
u r R p
rodukt iou
,'
on
\V
ort
k
lld
Bild
.
b
erufen
n V
erfahre n,
d
ic g
l'öß te B d
eutung
Zll-O
ln lllt..
IJim'
!lc
i V
OI' a
lle m (I
es e
rfl'
'
ulic hs t n M
um ents
Er
-w
iihnung g
tan,
d
a ß
wir in
d
em
l
et zten
D
ezenniuIll e
ine
gC
l'
a de zu
g'
wult ilYlJ H
ef orm
d
c
<Tcsa
lll te n
Ichrift-w
•
,.,
o .h
I
S