• Keine Ergebnisse gefunden

Absurde Literatur in Rußland

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Aktie "Absurde Literatur in Rußland"

Copied!
213
0
0

Wird geladen.... (Jetzt Volltext ansehen)

Volltext

(1)

Arbeiten und Texte zu Slawistik ∙ Band 19

(eBook - Digi20-Retro)

Verlag Otto Sagner München ∙ Berlin ∙ Washington D.C.

Digitalisiert im Rahmen der Kooperation mit dem DFG-Projekt „Digi20“

der Bayerischen Staatsbibliothek, München. OCR-Bearbeitung und Erstellung des eBooks durch den Verlag Otto Sagner:

http://verlag.kubon-sagner.de

Bertram Müller

Absurde Literatur in Rußland

Entstehung und Entwicklung

(2)

00046901

A R B E I T E N U N D T E X T E Z U R S L A V I S T I K • 19 H E R A U S G E G E B E N V O N W O L F G A N G K A S A C K

B e r t r a m M ü l l e r

Absurde Literatur in Rußland

E n tsteh u n g u n d E ntw icklung

(3)

(A< ì

00046901

Für die Betreuung der vorliegenden Dissertation bin ich Herrn Professor Dr. Wolfgang Kasack zu großem Dank verpflichtet. Herrn Professor Dr.Werner Keller danke ich fur zahlreiche wertvolle Hinweise, Frau Dr. Angela Martini und Herrn Dr. Andrzej Drawicz für die kritische Durchsicht des Manuskripts.

Herr Professor Dr. Felix Philipp Ingold (St.Gallen), der Carl Hanser Verlag , München, die Lenin-Bibliothek und das Gorkij-Institut für Weltliteratur in Moskau unterstützten mich bei den Recherchen; eine große Hilfe bedeuteten már auch die Hinweise von Vladimir Kazakov. Ihnen allen gilt mein Dank. Schließ—

lieh danke ich der Universität zu Köln, die durch die Gewährung eines Gradu.ier**

tenstipendiums und durch die Finanzierung zweier Reisen in die Sowjetunion idie Abfassung dieser Arbeit ermöglichte.

Als Dissertation angenommen von der Philosophischen Fakultät der Universität zu Köln aufgrund der Gutachten von Prof. Dr. Wolfgang Kasack und Prof. Dr. Werner Keller

Als Manuskript vervielfältigt Alle Rechte Vorbehalten

ISBN 3 37690 146 4

Gesamtherstellung Walter Kleikamp • Köln

(4)

VORBEMERKUNG

D i e s e A r b e it is t d ie e r s t e m o n o g r a p h i s c h e D a r s t e l l u n g d e r r u s s i s c h e n ab su rd en L it e r a t u r . D e r B e g r i f f d e s A b s u r d e n w ir d d a b e i p h i l o s o p h i s c h v e r s t a n d e n . Im Mittelpunkt s t e h e n W e r k e d e r L e n i n g r a d e r S c h r i f t s t e l l e r D a n iil C h a r m s und A le k sa n d r V v e d e n s k i j - b e id e w a r e n M i t g l i e d e r d e r K ü n ste r g r u p p e "Obériu" - und W e r k e d e s M o s k a u e r S c h r i f t s t e l l e r s V l a d i m i r Kazakov. D ie t h e o r e t i s c h e B a s i s d e r A r b e it b ild e n U n t e r s u c h u n g s k r i t e r i e n , die von d e r w e s t l i c h e n ab su rd en L i t e r a t u r , i n s b e s o n d e r e von S a m u e l

B e c k e t t s D r a m a ״W arten auf Godot", a b s t r a h i e r t sin d . Auf d e r G ru n d la g e von A n a ly se n a u s g e w ä h l t e r T e x t e e n t s t e h t e in B ild d e s S c h a f f e n s d e r d r e i A u toren . E s w ir d ab gerundet d u rc h e i n e E in o rd n u n g d i e s e r S c h r i f t s t e l l e r in d ie r u s s i s c h e L i t e r a t u r g e s c h i c h t e und d u r c h H i n w e i s e auf P a r a l l e l e n in d e r w e s t l i c h e n Dichtung. Auch d e r p o l i t i s c h e A sp ek t a b s u r d e r L i t e r a t u r in d e r Sow jetunion findet B e r ü c k s ic h t i g u n g . D ie A r b e it v e r s t e h t s i c h e i n e r - s e i t s a l s B e i t r a g zu e in e m b i s l a n g w e n i g e r f o r s c h t e n G e b ie t d e r S l a v i s t i k , a n d e r e r s e i t s - in n erh alb d er v e r g l e i c h e n d e n L i t e r a t u r w i s s e n s c h a f t - a l s B e m ü h u n g um e in e E in g r e n z u n g d e s B e g r i f f s " a b s u r d e L it e r a t u r " , d e r s i c h v o r a l l e m in s e i n e r M odifikation " a b s u r d e s T h e a t e r " n a ch und nach zu e i n e m S ynon ym für m o d e r n e s T h e a t e r s c h l e c h t h i n e n t w ic k e lt ha und d a m it ohne g e - n a u e E r lä u t e r u n g w i s s e n s c h a f t l i c h u n b r a u ch b a r g e w o r d e n is t.

(5)

י , л - ł I

*י 1■

II

ni1

ļ f י■

* p . Il

■sr

ו י

- • е м י• w

V

•il

Л -

ז ♦v'

I MN

1 •' V■ י ■ i ī p ļ ļ

< r \ ו4 ו» * . p i f ' ־

Л

^ u f j

щ т ו ו «

Л

Í7 ־ ! d I л

Si

»(־־■к

״<•־

A .Z

״

I I' і р

?

"

־

■«

% ״

"

bB ^ ^ SiT и Г и Т -

2Ц

| _ י

, V

I

. ן ן י

--

ш L

!*'־

*

ír

. T līc .י *

ÿ

־ 1

׳

! ■

< « :

'- 4

!

* 1 i

׳■׳

, , i

י 5

י i. ■

* ד r י

I f '*

II 11־ IЛ

I I

(6)

00046901

INHALT

VORBEMERKUNG 5

EINLEITUNG: FORSCHUNGSLAGE 9

DAS A BSU RD E (BEG R IFFSBESTIM M U N G ) 12

Camus* T h e o r i e d e s A b s u r d e n 13

K ants A n tin om ien a l s H in w e is auf das A b su rd e 15

D o s t o e v s k i j s U n t e r s c h e id u n g z w i s c h e n e u k lid is c h e r

und n i c h t e u k l i d i s c h e r V e r n u n ft 17

WAS IST ABSURDE L IT E R A T U R ? 20

B e c k e t t s D r a m a ״W a r t e n auf Godot" a l s Grundlage

e i n e r D efin ition d er a b s u r d e n L it e r a t u r 22

M e r k m a le d e r a b s u r d e n L it e r a t u r 29

A b g r e n z u n g d e r a b s u r d e n L i t e r a t u r von anderen

R ichtungen in d e r r u s s i s c h e n L it e r a tu r 32

DIE O BÉR IU TE N ALS BEG RÜNDER EINER

ABSUR DEN LITER ATU R IN RUSSLAND 40

DIE TECHNIK DES A B SU R D E N IM WERK VON

DANIIL CHARMS 52

C h a r m s ' "Slučai" 53

״ Sonet" 53

״ Slučai" 56

״ P r o i s á e s t v i e na u lic e " 60

C h a r m s ' K u r z p r o s a 63

״ K a s s i r á a " 63

" S v j a z '" 68

״ Starucha" 71

C h a r m s ' D r a m a ״ E l i z a v e t a В а т " 78

,1E l i z a v e t a В а т " im S p i e g e l d e r S e k u n d ä r lite r a tu r 80 11E l i z a v e t a В а т " in M a k r o - und M ik r o str u k tu r 82

(7)

00046901

ANKLÄNGE DES ABSURDEN IN VVEDENSKIJS

DRAMATISCHEN SZENE N 95

V v e d e n s k i j s D r a m a ״ Minin i P oŽ arskij" 97

V v e d e n s k i j s D r a m a ״ E lka и Ivanovych" 101

״ E lk a и Ivanovych" im S p ie g e l d e r S e k u n d ä r lite r a t u r 104

D ie Struktur von ״ E lka и Ivanovych" 105

D ie D a r s t e l l u n g s a b s i c h t in ״ E lka и Ivanovych" 111 E x k u rs: Z u r d e u ts c h e n H ö r s p i e l f a s s u n g von

״ E lk a и Ivanovych" 115

RUSSISCHE ABSURDE LITERATUR DER GEGENWART 118

DIE TECHNIK DES ABSURDEN IM WERK VON

VLADIMIR KAZAKOV 1 24

K a z a k o v s Werk im S p ie g e l d e r R e z e n s io n e n 124

K a z a k o v s K u r z p r o s a und Szen en 1 27

״ M e ta m o r fo z a " 127

״ A krobat1' 130

״ NezaZivajuáÖij raj" 133

K a z a k o v s R om an "OSibka Äivych" 138

L i t e r a r i s c h e R e m i n i s z e n z e n in "OSibka živvch" « 139 D ie E bene d e s I r r e a l e n in "Oöibka ż i w c h " » 144

D ie E bene d e s R e a le n in "OSibka Živvch" 151

T h e m a t i s c h e und s t r u k t u r e l l e K o n stan ten in

K a z a k o v s G e s a m t w e r k 157

F u t u r i s t i s c h e s und O b é r i u t i s c h e s in K a z a k o v s W erk 165 DIE GEISTIGE AUSEINANDERSETZUNG UM DIE

ABSURDE LITERATUR 169

A b su r d e L it e r a t u r in d e r Sich t i h r e r G e g n e r 169 A b su r d e L it e r a t u r in d e r Sich t i h r e r V e r f e c h t e r 177 A b s u r d e L ite r a tu r in g e i s t e s g e s c h i c h t l i c h e r Sicht 180 SCHLUSS: ABSURDE LITERATUR IN RUSSLAND

UND IHRE MUTMASSLICHE ZU K UN FT 184

BIBLIOGRAPHIE 188

REGISTER 209

(8)

EINLEITUNG: F OR SC HU N GS LA GE

D ie V o r s t e llu n g von e i n e r a b su rd en L it e r a t u r in Rußland is t b is la n g noch w en ig v e r b r e i t e t . Dafür l a s s e n s i c h z w e i Gründe anführen: Zum e in en gibt e s in d e r Sowjetunion und in den übrigen O st b lo c k s ta a t e n keine Institution, d ie daran i n t e r e s s i e r t w ä r e , d ie R e z e p tio n n ic h t g e g e n s t ä n d lic h e r Kunst zu f ö r d e r n , zum ändern i s t d e r z e i t im W e s t e n das e i n s t s e h r s ta r k e I n t e r e s s e am T h e a t e r d e s A bsurden im Abflauen b e g r iffe n . U n g each tet s o l c h e r L en- kung von l i t e r a r i s c h e r R e z ep tio n durch I d e o lo g ie e i n e r s e i t s und M o d e s tr ö - m ungen a n d e r e r s e i t s läßt s ic h je d o c h s c h o n je tzt m it e i n i g e r W a h r sc h e in - lic h k e it s a g e n , daß ab su rd e L it e r a t u r e in m a l ih r e n f e s t e n P la t z in den Li- t e r a t u r g e s c h i c h t e n künftiger G e n e r a tio n e n b e s i t z e n w ird. Sie s p i e g e l t zu v i e l an L e b e n s g e fü h l und W e lt v e r s t ä n d n is d e s M e n sc h e n im 20. Jahrhundert w id e r , a ls daß s i e in V e r g e s s e n h e i t g e r a t e n könnte.

F ü r e in e E r f o r s c h u n g d e r a b su rd en L it e r a tu r in Rußland e r w e i s t s ic h d e r g e g e n w ä r tig e Zeitpunkt a ls g ü n s tig . Ü b e r a b su rd e L it e r a tu r im W esten li e g t b e r e i t s e in e V ie lz a h l von P u b lik a tio n en v o r , s o daß man auf b e s t i m m - te U n t e r s u c h u n g s k r it e r ie n z u r ü c k g r e ife n kann. D ie T e x t e d e r r u s s i s c h e n D i c h t e r d e s A bsurden sind z u m in d e s t in s o lc h e m Umfang v e r ö ffe n tlic h t ( o d e r dem I n t e r e s s i e r t e n zu gän glich ), daß man nicht zu b e fü rch ten braucht, d a s e i g e n e U r t e il nach E r s c h e i n e n w e i t e r e r P r i m ä r l i t e r a t u r grundlegend

r e v i d i e r e n zu m ü s s e n . Dennoch b le ib t e s ein g e w a g t e s U n tern eh m en , über ein T h e m a zu s c h r e ib e n , das e r s t w e n ig e B e a r b e i t e r gefunden hat, die s i c h z u d e m nur m it T e ila s p e k t e n b e s c h ä f t ig t haben. Um s o u n e r lä ß lic h e r is t e s , d i e s e m e i s t s e h r fundierten A u f s ä t z e aus dem G ebiet d e r S la v is t ik h e r a n z u - z i e h e n .

D e r B e g r i f f " a b su rd e L it e r a t u r in Rußland" wird im folgenden in z w e i- f a c h e r Bedeutung verwendet: e in m a l a l s r u s s i s c h s n r a c h i g e absurde L ite -

’ r a t u r , die in Rußland (nicht in an d eren T e ile n d e r Sowjetunion) verfaß t w u r - de, zum ändern w e s t l i c h e a b su rd e L it e r a tu r , für d ie s i c h e in e R ezeption in Rußland n a c h w e is e n läßt. Im M ittelpunkt d e r U n tersu ch u n g steh t d ie ab-

(9)

s u r d e L i t e r a t u r im e r s t g e n a n n t e n Sinne. S ie s e t z t s i c h z u s a m m e n aus W e r - ken von M i t g l i e d e r n d e r L e n in g r a d e r K ü n s tle r g r u p p e "Obériu" (1 9 2 6 -1 9 3 0 ) und W e r k e n d e s M o s k a u e r S c h r i f t s t e l l e r s V l a d i m i r Kazakov (geb. 1938).

V on e i n e r E r f o r s c h u n g d i e s e r a b su rd e n L it e r a t u r in Rußland - d e r T e r m i - nus " absurd" e n t s t a m m t a u s s c h l i e ß l i c h d e r S e k u n d ä r lite r a tu r - kann man e r s t s e i t e tw a 1965 s p r e c h e n . D a m a ls e r s c h i e n im A lm anach ״ Den' poézii"

zu d i e s e m T h e m a ein k u r z e r A u fs a tz von A. A le k s a n d r o v , ein em L en in g r a - d e r L i t e r a t u r w i s s e n s c h a f t l e r , d e r s ic h s p ä t e r a l s e i n e r d e r führenden O b é r i u - F o r s c h e r p r o f i l i e r t e . ^ 1968 p u b liz ie r t e e r in d e r Z e it s c h r if t

" Č e s k o s l o v e n s k a r u s i s t i k a " unter dem T i t e l "Obériu. P r e d v a r it e l'n y e z a m e t k i" ( ״ O b é r iu . V o r b e r e i t e n d e B e m e r k u n g e n " ) e in e n e r s t e n u m f a s s e n - den Ü b e r b lic k ü b e r M i t g l i e d e r , k ü n s t l e r i s c h e A b sic h te n und Schaffen von

" O bériu" . W a s d ie R e k o n str u k tio n d e r h i s t o r i s c h e n R e a lia betrifft, s o ist d ie n a c h f o lg e n d e O b é r i u - F o r s c h u n g kaum über d i e s e n W is s e n s s t a n d hinau s- g e k o m m e n , F o r t s c h r i t t e lie ß e n s i c h d a g e g en b e i d e r Edition (auch in Ü ber- S etzungen) d e r O b é r i u - W e r k e s o w i e b e i i h r e r In te r p r e ta tio n und li t e r a t u r g e - s c h i c h t l i c h e n E in o r d n u n g e r z i e l e n . 2 N o c h w e n ig e r f o r s c h t i s t die r u s s i s c h e a b s u r d e G e g e n w a r t s l i t e r a t u r . D a s i s t b e g r e i f l i c h , wenn man bedenkt, daß

A. A l e k s a n d r o v , D a n iil C h a r m s . In: Den p o é z i i ( M o s k v a - Leningrad 1965), S. 290 f. - E in J a h r z u v o r hatte b e r e i t s ein p o l n i s c h e r I ,it e r a t u r w is - s e n s c h a f t l e r auf O b é r iu a u f m e r k s a m gem acht: A. D r a w ic z , ״ U״ dla z a b a w y .Ir

W s p ó ł c z e s n o ś ć 1964. 21. S. 5. Im Rahm en e i n e s E x k u r s e s wird Obériu a u c h s c h o n in e i n e m A r t i k e l ü b er K in d e r lit e r a tu r erwähnt: I. Rachtanov,

״ E 2" i " C i*". In: D e t s k a j a l i t e r a t u r a . M osk va 1962. 2. S. 135 ff. Nach d e r S t a l i n - Ä r a e r s t m a l s w i e d e r genannt w urde O b ériu in: Lidija Cukovskaja, V l a b o r a t o r i i r e d a k t o r a (M o s k v a 1960), S. 257 ff.

2E d it io n e n und Ü b e r s e t z u n g e n : D. C h a r m s , F ä l l e . P r o s a .S z e n e n . D ia lo g e . A u s d e m R u s s i s c h e n m it e i n e m N ach w o rt von P e t e r Urban (Frankfurt a . M .

19 70), t e i l w e i s e b e r e i t s e n th a lte n in: K ursbu ch 15 (1968), S. 78 ff.; R u s s i a ' s L o s t L i t e r a t u r e of the A b s u r d . A L i t e r a r y D i s c o v e r y . S e le c t e d Works of D a n i i l K h a r m s and A l e x a n d e r V v e d e n s k y . E d ited and t r a n s la t e d by G e o rg e G ibian (Ith a c a and London 1971); D. C h a r m s , Iz b r a n n o e . Edited and in t r o - d u c e d by G e o r g e G ib ian (W ü r z b u r g 1974); A. V v e d e n s k ij Izbrannoe. H e r a u s - g e g e b e n und e i n g e l e i t e t von W olfgang K a s a c k (München 1974); D. C h a r m s,

(10)

d i e s e T e x te e r s t in j ü n g s t e r Z e it (und nur zu e i n e m g e r i n g e n T e i l ) p u b l i z i e r t w erd en konnten - a u s s c h l i e ß l i c h im W e s te n , w ie auch d e r w e i t a u s ü b e r w i e g e n - de T e i l d e r O b é r i u - L i t e r a t u r . *

D e r Stand, auf dem s ic h die E r f o r s c h u n g d e r r u s s i s c h e n a b s u r d e n L i t e r a - tur befindet, is t a l s o im V e r g l e i c h m it d e m j e n i g e n auf a n d e r e n G e b ie te n d e r S la v is t ik noch s e h r n ie d r ig . D i e s e T a t s a c h e r e c h t f e r t i g t , daß neb en w i s s e n - s c h a f t li c h e n U n tersu ch u n g en b e i s p i e l s w e i s e a u ch u n p u b li z ie r t e P r i m ä r l i t e r a - tur und A r tik e l aus T a g e s z e it u n g e n h e r a n g e z o g e n w e r d e n . A u s Gründen d e r Ü berp rü fb ark eit w ird jedoch auf d ie A n a l y s e u n p u b l i z i e r t e r l i t e r a r i s c h e r T e x t e v e r z i c h t e t - auch dann, wenn d i e s e f ü r e i n e U n t e r s u c h u n g b e s o n d e r s g e e i g n e t e r s c h e i n e n .

D ie v o r lie g e n d e A r b e it kann und w i l l k e in e a b s c h l i e ß e n d e n U r t e i l e ü b er a b su r d e L i t e r a t u r in Rußland v e r m i t t e l n . E s i s t d a g e g e n ih r e A b s ic h t , I n t e r - e s s e für d ie z u r D i s k u s s i o n ste h e n d e n P r o b l e m e zu w e c k e n und d ara u f h in z u - w e i s e n , daß d a s T h e m a auch in d ie v e r g l e i c h e n d e L i t e r a t u r w i s s e n s c h a f t E i n • g a n g finden muß.

S o b r a n ie p r o iz v e d e n ij pod r e d a k c ie j M ic h a iła M e j la c h a i V l a d i m i r a È r l j a , t. 1 ( B r e m e n 1978); A. V v e d e n sk ij. Minin i P o ž a r s k i j . H e r a u s g e g e b e n von F e l i x P h ilip p Ingold. V o r w o r t von B e r t r a m MüllerflVIünchen 1978). L i t e r a t u r - w i s s e n s c h a f t l i c h e Arbeiten: R. R. M il n e r -G u lla n d , , L e f t A r t ' in L e n in g r a d : T h e OBERIU D e c la r a t io n . In: Oxford S la v o n ic P a p e r s 1970. New S e r i e s . 3. S. 65 f f . ; M. Arndt, O bériu. In: Grani 81 ( 1 9 7 1 ) . S. 45 f f . ; G. G ib ia n , Introduction: D a n iil K h a r m s and A le x a n d e r V v e d e n s k y . In: R u s s i a ' s L o s t

L i t e r a t u r e of the Absurd (Ithaca and London 1971), S. 1 ff. ; A . D r a w i c z , G r a ( p o e z j a "Oberiutow" i w c z e s n e g o Z a b o jfo c k ie g o ). In: d e r s . , Z a p r o s z e n i e do p o d r ó ż y (Kraków 1974), S. 118 ff. ; W. K a s a c k , D a n iil C h a r m s . A b s u r d e Kunst in d e r Sowjetunion. In: D ie W elt d e r S la v e n 21 ( im D ru ck ).

1V. Kazakov, Moi vstreC i s V l a d im ir o m K a z a k o v y m . München 1972 ( g l e i c h z e i t i g e r s c h i e n ein e Ü b e r s e t z u n g von P e t e r Urban); V. K azakov,

O âibka Živych. München 1976 ( Ü b e r s e t z u n g von P e t e r Urban, München 1973);

V . K azakov, SluČajnyj voin. S tic h o t v o r e n ij a 1961 - 1 9 7 6 . P oém y. D r a m y . OČerk "Zudesnik" (München 1978).

(11)

DAS A B S U R D E (BE G R IFF SB E ST IM M U N G )

A l s G rundbedeutung d e s B e g r i f f s " a b s u r d 11 gibt K lu g e s ״ E t y m o l o g i s c h e s W örterbu ch " an: m iß tö n en d , zu la t. s u s u r r u s = d a s S u m m e n . ' E s handelt s i c h d e m n a c h um e in e n B e g r i f f m i t u r s p r ü n g lic h ä s t h e t i s c h e r Bedeutung.

W. F . Haug hat in s e i n e m Buch ״ K r itik d e s A b su rd i s m u s ” d ie W o r tg e - s c h i c h t e u n t e r s u c h t . E r w e i s t d a ra u f hin, daß "absurd" b e r e i t s in C i c e r o s

״ T u s c u l a n a e d is p u t a t io n e s " b e g e g n e t , und z w a r in d e r Wendung "absurde c a n e r e " , w a s - a l s n e g a t i v e s U r t e i l ü b e r e in e n M u sik a n ten - s o v i e l bedeu- tet w ie " einen f a l s c h e n Ton a n s c h la g e n " . 2 D ie w e i t e r e E ntw icklun g kenn- z e i c h n e t Haug f o lg e n d e r m a ß e n : ״ D e r m e t a p h o r i s c h e G ebrauch, d e r v e r m u t - l i e h früh ü b e r w o g und im L aufe d e r G e s c h i c h t e den w ö r t lic h e n Sinn v ö llig v e r d r ä n g e n s o l l t e , ü b e r t r u g d a s I d i o s y n k r a t i s c h e auf S a c h v e r h a lt e od er A u s -

3

s a g e n , um zu b e d e u te n , d i e s e v e r s t i e ß e n g e g e n S it t e und Vernunft. "' Als B e i s p i e l für den m e t a p h o r i s c h e n G e b r a u c h führt Haug d a s " c r e d o quia a b s u r - dum" d e s r ö m i s c h e n K i r c h e n v a t e r s und J u r i s t e n T e r t u l l i a n (ca. 160 - ca . 220) an, m it d e m d i e s e r d a s G o t t e s b ild d e r G n o s t ik e r i r o n i s i e r t . "Absurd"

s t e h t h i e r für "unvernünftig" o d e r " s in n w id r ig " . A l s w e i t e r e s B e i s p i e l für d i e s e B ed eu tu n g führt Haug e in Z ita t von K i e r k e g a a r d an: ״ D e r L e s e r w o lle s i c h daran e r in n e r n : D ie O ffen b aru n g i s t am G e h e i m n i s e r k e n n b a r , die S e - l i g k e i t am L e id e n , d ie G e w iß h e it d e s G la u b e n s an d e r U n g ew iß h eit, d ie

5

L e i c h t i g k e i t an d e r S c h w i e r i g k e i t , d ie W a h r h e it an d e r A b s u r d itä t ." Heute w ir d d e r B e g r i f f "absurd" in z w e i f a c h e r B e d e u tu n g v e rw en d et: U m g a n g s-

״ *F. K lu ge, E t y m o l o g i s c h e s W ö r te r b u c h d e r d e u t s c h e n S p r a c h e (B e r lin 1967), S. 4.

^ W . F . Haug, K r it ik d e s A b s u r d i s m u s (Köln ^1976), S. 7.

3I b . , S. 7.

4 I b . , S. 7 f.

^S. K ie r k e g a a r d , A b s c h l i e ß e n d e u n w i s s e n s c h a f t l i c h e N a c h s c h r if t , Z w e i t e r T e i l . Ü b e r s e t z t von H. G o tts c h e d (W. VII). J e n a 1910, S . 123; zit. nach W. F . Haug, aaO, S. 8.

(12)

s p r a c h l i c h m e in t e r e t w a s , das nach A u ffa ssu n g d e s j e w e i l i g e n S p r e c h e r s k ein en Sinn hat, auf p h i l o s o p h i s c h e r E b en e w ir d e r z u r B e z e i c h n u n g von W i d e r s p r ü c h e n v e r w e n d e t, d ie s i c h nich t auf r a t io n a le m W eg e a u f lö s e n l a s -

s e n .

Wenn im folgen d en d e r p h i l o s o p h i s c h e B e g r i f f d e s A b s u r d e n am B e i s p i e l von Kant, D o s t o e v s k i j und C a m u s v e r d e u t lic h t w ir d , s o e r h e b t d i e s e A u s - w ä h l nich t den A n sp ru ch , r e p r ä s e n t a t i v zu se in ; s i e hat l e d i g l i c h das Z i e l , in d ie in h a lt lic h e P r o b l e m a t i k d e r a b s u r d e n L i t e r a t u r e in z u fü h r e n , w ie s i e dann a m B e i s p i e l von d e t a i l l i e r t e n T e x t a n a l y s e n a u f g e z e i g t w ir d . ^

C a m u s 1 T h e o r i e d e s A b su rd en

D e r B e g r i f f " a b s u r d 11 im p h i l o s o p h i s c h e Sinne gründet s i c h in s e i n e m h e u t i g e n G ebrauch w e s e n t l i c h auf A lb e r t Camus* E s s a y ״ Le Mythe de S i s y p h e " ( E r s t a u s g a b e 1942). D a s A b su r d e i s t für C a m u s d ie G ru n d erfa h - r u n g d e r m e n s c h l i c h e n E x i s t e n z . D e r M e n s c h , von d e m C a m u s in s e i n e r T h e o r i e a u s g e h t, i s t e i n e r , d e r a n g e s i c h t s d e r fü r ihn s i n n l o s g e w o r d e n e n W e lt d e n Glauben an j e g l i c h e T r a n s z e n d e n z v e r l o r e n hat und s i c h v o r d ie F r a g e g e s t e l l t s i e h t , w e lc h e n Sinn das D a s e in für ihn b e s i t z t . D ie B e a n tw o r tu n g

d i e s e r F r a g e hält C a m u s für d a s v o r d r i n g l i c h s t e P r o b le m d e r P h i l o s o p h i e , da s i c h aus ihr d ie E n t s c h e id u n g e r g e b e , "ob d a s L eben s i c h lohne o d e r n ic h t" . F a l l e d i e s e E n tsc h e id u n g n e g a tiv a u s, s o s e i d e r S e l b s t m o r d d ie K o n s e q u e n z .

Camus* W eg zur L ö s u n g d e s P r o b l e m s b e s t e h t in f o l g e n d e r A r g u m e n t a - tion: ״ A u ß erh alb e i n e s m e n s c h l i c h e n G e i s t e s kann e s n ic h t s A b su rd es geben.

S o e n d e t d a s A b su rd e w i e a l l e D in g e m it dem T o d e . E s kann a b e r auch a u s - s e r h a l b d i e s e r Welt n i c h t s A b s u r d e s g eb en . Und a u s d i e s e m gru n d leg en d en

* Z u m p h ilo s o p h is c h e n P r o b le m d e s A b su r d e n v g l. R. F a b ia n , A b su rd . In: H i s t o r i s c h e s W ö r t e r b u c h d e r P h i l o s o p h i e . H r s g . von J . R itt e r , Bd. 1 ( B a s e l 1971), Sp. 66 f.

(13)

K r i t e r i u m s c h l i e ß e ic h , daß d e r B e g r i f f d e s A b s u r d e n e tw a s W e s e n t l i c h e s i s t und a l s m e i n e e r s t e W a h r h e it g e lt e n kann. ( . . . ) Wenn ich e t w a s a ls w a h r e r k e n n e , muß ic h da ran f e s t h a l t e n . Wenn ic h e in P r o b l e m l ö s e n w ill, dann d a r f ic h z u m in d e s t du rch d i e s e L ö s u n g n ich t e i n e n B e s t a n d t e il d i e s e s P r o b l e m s v e r s c h w i n d e n l a s s e n . D a s e i n z i g G e g e b e n e i s t für m ic h d a s Ab- s u r d e . D a s P r o b l e m ist: zu w i s s e n , w ie m an da h e r a u s k o m m t und ob aus d i e s e m Absurden d e r S e l b s t m o r d zu f o l g e r n i s t . D ie e r s t e und im Grunde e i n z i g e V o r a u s s e t z u n g für m e i n e U n te r s u c h u n g e n i s t , g e r a d e d a s , w a s ich d a r in für w e s e n t l i c h h a lte , zu r e s p e k t i e r e n . " ^

N a c h Cam us* A u f f a s s u n g w ä r e a l s o d u r c h den S e l b s t m o r d g l e i c h z e i t i g d ie a b s u r d e Situation b e s e i t i g t , d a m it a b e r auch d ie V o r a u s s e t z u n g für e in e L ö s u n g d e s P r o b l e m s d e r A b s u r d itä t. C a m u s leh n t d e s h a l b den S e lb s t m o r d ab. E r v e r w i r f t e b e n s o a l l e r e l i g i ö s e n V e r s u c h e , d a s A b s u r d e zu b e w ä lt i- g e n . Zu d i e s e n V e r s u c h e n zäh lt e r auch d ie E x i s t e n z p h i l o s o p h i e : "Wenn ic h m i c h an d ie L e h r e n d e r E x i s t e n z p h i l o s o p h i e h a lt e , s o s e h e ich, daß a u s - n a h m s l o s a l l e m i r e in A u s w e ic h e n v o r g e s c h l a g e n haben. S ie gehen, vom A b- s u r d e n a u s, auf den T r ü m m e r n d e r V ern u n ft in e i n e g e s c h l o s s e n e , auf das M e n s c h l i c h e b e g r e n z t e W e lt, und du rch e i n e s o n d e r b a r e Ü b e r le g u n g v e r - g ö t t lic h e n s i e d a s , w a s s i e z e r s c h m e t t e r t , und s i e fin d en e in e n Grund z u r Hoffnung in d e m , w a s s i e h i l f l o s m a c h t. D i e s e g e w a l t s a m e Hoffnung i s t b e i

2

a l l e n w e s e n h a f t r e l i g i ö s . " C a m u s nennt d i e s e s V e r f a h r e n e in e n "Sprung".

D a b e i w e r d e "das A b s u r d e Gott (im w e i t e s t e n S in n e d e s W o r t e s ) , und das 3

N i c h t v e r s t e h e n k ö n n e n w ird d a s S e in , d a s a l l e s e r l e u c h t e t " . N ic h t s m a c h e d i e s e Ü b e r le g u n g l o g i s c h . Durch e in e s o l c h e I n t e g r a t io n d e s A b su rd en l ö s c h e der־ M e n s c h s e i n e i g e n e s W e s e n a u s , d a s nach C a m u s ' A u f f a s s u n g in "Auf- lehnun g, Z e r r i s s e n h e i t und Z w ie s p a lt " b e s t e h t . A l s e i n z i g e m ö g l i c h e V e r -

1Ib., s. 31.

2I b . . S. 32.

3I b . , S. 33.

4 I b . , S. 35.

00046901

(14)

h a l t e n s w e i s e s ie h t C a m u s d ie s t ä n d ig e R e v o lt e d e s M e n s c h e n g e g e n d ie Ab- su r d itä t an, w ie s i e in d e m antiken M ythos von S i s y p h o s zum A u s d r u c k k o m - m e . Zum Z i e l d e s m e n s c h l i c h e n H andelns e r h e b t C a m u s d a s S tr e b e n nach e in e m m ö g l i c h s t hohen Maß an E r fa h r u n g in a lle n B e r e i c h e n d e s L e b e n s , nicht z u le t z t auch in d e r Kunst. C a m u s s c h l i e ß t den H au p tteil s e i n e s E s s a y s m it den W orten: ״ D e r Kampf g e g e n G ip fe l v e r m a g e in M e n s c h e n h e r z a u s z u - fü lle n . W ir m ü s s e n uns S is y p h o s a l s e in e n g lü c k lic h e n M e n s c h e n v o r s t e l - l e n . " 1

K ants A n tin o m ie n a l s H in w e is auf d a s A b s u r d e

D ie von C a m u s b eh a u p tete W i d e r s p r ü c h l i c h k e i t d e r W e lt , d ie e s dem M e n s c h e n v e r w e h r t , in ih r e in e n Sinn zu e r k e n n e n , i s t s c h o n v o r C a m u s zum A u sg an gsp u n k t z a h l r e i c h e r p h i l o s o p h i s c h e r U n te r su c h u n g e n g e w o r d e n , d ie e in e A u flö su n g d e r W id e r s p r ü c h e zum Z i e l haben. B e s o n d e r s s y s t e m a - t i s c h hat s i c h Kant d i e s e r P r o b l e m a t i k a n g e n o m m e n . In s e i n e r ״K r itik d e r r e in e n Vernunft" f o r m u l i e r t e r v i e r A n tin o m ie n , S ie b e s t e h e n j e w e i l s aus e i n e r T h e s e und e i n e r A n t it h e s e . In d e r e r s t e n A n t in o m ie w ird d ie B eh a u p - tung von d e r E n d lich k e it d e r W elt d e r B ehaup tu ng von i h r e r U n e n d lic h k e it g e g e n ü b e r g e s t e l l t . D ie z w e it e A n tin o m ie b e z ie h t s i c h auf d ie F r a g e nach U n- S t e r b l i c h k e i t o d e r S t e r b lic h k e it d e s M e n s c h e n . In d e r d r it te n A n tin o m ie s t e h e n F r e i h e i t und N a tu r k a u s a litä t (N o tw e n d ig k e it) g e g e n e in a n d e r . D ie v i e r te A n t in o m ie s c h l i e ß l i c h enthält d ie F r a g e nach E x i s t e n z o d e r N ic h t -

2

e x i s t e n z e i n e s " s c h le c h t h in n o tw en d ig en W e s e n s " , a l s o G o t t e s . Nach Kant s t e l l e n d i e s e A n tin o m ie n nur s c h e i n b a r e W id e r s p r ü c h e d a r , w e i l s i c h T h e - s e n und A n t it h e s e n j e w e i l s auf v e r s c h i e d e n e D in g e b e z ie h e n : D ie T h e s e n auf I d e e n , d ie A n t it h e s e n auf e m p i r i s c h e B e g r i f f e .

1Ib.. s. 1 0 1 .

2I. Kant, K r itik d e r r e in e n V ern u n ft, B d. 2 (F r a n k fu r t a. M. 1974), S . 412 ff. ( ־ A 4 2 6 / B 454 f f . ) .

(15)

F . K a u lb a ch w e i s t in s e i n e m K o m m e n t a r z u r K a n t is c h e n T r a n s z e n d e n t a l - p h ilo s o p h ie d a r a u f hin, daß K a n ts Z w e it e ilu n g d e r v i e r a n g e fü h r te n p h i lo s o - p h is c h e n P r o b l e m e in T h e s e und A n t it h e s e durch e in d o p p e lt e s I n t e r e s s e d e r m e n s c h l i c h e n V e r n u n ft z u sta n d e kom m t: ״ D a s p r a k t is c h e I n t e r e s s e be- z i e h t s i c h z u l e t z t d a ra u f, daß j e w e i l s an den Behauptungen d e r * T h esen * d e r B e s t a n d von ,M o r a l und R e l i g i o n 1 hängt. D a s s p e k u la t iv e I n t e r e s s e a b e r hat e s d a rau f a b g e s e h e n , d e r R e ih e d e r E r s c h e i n u n g e n , d ie für s i c h g e n o m m e n z u f ä l l i g , h a l t l o s und u n v o lls tä n d ig i s t , e in e , u nb ed ingte Haltung und S t ü t z e ' zu g eb en . E s i s t z u l e t z t auch S e l b s t e r h a l t u n g s t r i e b d e r V ernunft, wenn s i e den Z u fa ll im F e l d ę d e r E r s c h e in u n g e n in d ie Id e e e i n e r a b s o lu te n E inh eit und N o tw e n d ig k e it e in h o lt. Z w a r v e r b i e t e t e s K r itik , daß d i e s e Idee s e l b s t v e r g e g e n s t ä n d l i c h t , r e a l i s i e r t und 1 h y p o s t a s i rt * w e r d e : a b e r s i e drückt d ie R e g e l a u s , d e r z u f o l g e e m p i r i s c h e s D enken d ie N atu r s o b e t r a c h t e n s o l l ,

• a l s ob # d ie e i n z e l n e n N a t u r e r s c h e i n u n g e n im Z u s a m m e n h a n g a b s o l u t e r E in h e it und N o tw e n d ig k e it a u fz u n e h m e n w ä r e n . 11 *

K an ts A n tin o m ie n k o m m e n a l s o aufgrund z w e i e r u n t e r s c h i e d l i c h e r P e r - s p e k t i v e n z u s ta n d e , d i e s i c h g e g e n s e i t i g zu e i n e r T h e o r i e d e r m e n s c h l i c h e n E r k e n n t n is e r g ä n z e n . D ie Id een ־ v e r t r e t e n in den T h e s e n - e n t s t e h e n da- d u rch , daß d ie den B e d in g u n g e n von R aum und Z e i t g e h o r c h e n d e n G e s e t z e d e s E r f a h r u n g s b e r e i c h s auf j e n s e i t s d e r E m p i r i e l i e g e n d e D inge an g e w e n d et w e r d e n . S ie haben h y p o t h e t is c h e n C h a r a k t e r und d ie n e n l e d i g l i c h a l s r e g u - l a t i v e s P r i n z i p b e i d e r E r f a h r u n g s g e w in n u n g . B e w e i s e n l a s s e n s i c h d ie

" T h e s e n " n ich t. F ü r Kant i s t d ie W elt noch n ic h t a b s u r d , w e il in s e i n e r T h e o r i e d i e W i d e r s p r ü c h l i c h k e i t zum E r k e n n t i s p r i n z i p w ird . C a m u s d a g e g e n h ä lt d ie W e lt von v o r n h e r e i n für u n e r k lä r b a r .

^F. K aulbach. I m m a n u e l Kant ( B e r l i n 1969), S. 180 f. - Zum T h e m a

" a b s u r d e L i t e r a t u r und K a n tis c h e P h ilo so p h ie" v g l. auch: D as W erk von S a m u e l B e c k e t t . B e r l i n e r C o llo q u iu m . H e r a u s g e g e b e n von Hans M a y e r und U w e J o h n so n (F r a n k fu r t a. M. 1975), S. 70 f.

(16)

D o s t o e v s k i j s U n t e r s c h e id u n g z w i s c h e n e u k l i d i s c h e r und n i c h t e u k l i d i s c h e r V ernunft

In e n g e m Z u s a m m e n h a n g m it d e r A n t in o m ie n le h r e K a n ts s t e h t d a s d i c h t e - r i s c h e S ch affen D o s t o e v s k i j s . J a . Ê . G o l o s o v k e r hat in s e i n e m Buch

" D o s t o e v s k ij i Kant" auf P a r a l l e l e n z w i s c h e n b eid en D e n k e r n h i n g e w i e s e n . * G o l o s o v k e r z e i g t , daß d ie Helden in D o s t o e v s k i j s R om an ״ B r a t'ja K a r a m a z o v y "

j e w e i l s e n t w e d e r e i n e T h e s e o d e r e in e A n t it h e s e d e r K a n t is c h e n A n tin o m ie n v e r t r e t e n . E r p rä g t dafür den B e g r i f f d e s " a n t in o m is c h e n Z w e ik a m p fe s " .

W ährehd Kant a l s P h ilo s o p h am P r o b l e m d e r A n tin o m ie n ein v o r w ie g e n d t h e o r e t i s c h e s I n t e r e s s e hat, s te h t fü r D o s t o e v s k i j a l s D i c h t e r die F r a g e im M ittelpunkt, w i e d e r M e n sc h m it den A n tin o m ie n lebt; D o s t o e v s k i j s I n t e r - e s s e i s t a l s o p s y c h o l o g i s c h b e g r ü n d e t. Im R om an ״ B r a t ' j a K a r a m a z o v y "

l ä ß t e r d ie P r o b l e m a t i k d e u tlic h zu ta g e t r e t e n . B e im fo lg e n d e n T e x t a u s z u g h a n d e lt e s s i c h um e in e R ed e I v a n s , d e r s e i n e m B r u d e r Alè'Sa s e i n e W e lt - a n s c h a u u n g d a rle g t:

Wenn e s e in e n Gott gibt, und w enn e r d ie E r d e e r s c h a f f e n hat, s o hat e r s i e g a n z g e w iß nach d e r G e o m e t r i e d e s Euklid g e s c h a f f e n und den m e n s c h l i c h e n V e r s t a n d nur m it d e m V e r m ö g e n b eg a b t, die d r e i A u s - dehnu ngen d e s R a u m e s zu b e g r e i f e n . I n d e s s e n a b e r hat e s a n d e r e M a t h e m a t ik e r und P h ilo s o p h e n g e g e b e n , und e s gibt i h r e r auch h eu t- zu ta g e noch w e l c h e , und s i e g e h ö r e n s o g a r zu den b e m e r k e n s w e r t e .- s t e n , d ie b e z w e if e ln , daß d a s W e lt a ll - o d e r s a g e n w i r noch u m f a s s e n -

d e r - , daß a l l e s Sein nur nach E u k lid s G e o m e t r i e g e s c h a f f e n s e i , ja, s i e e r d r e i s t e n s i c h s o g a r zu denken, daß z w e i p a r a l l e l e L in ie n , die doch n a c h Euklid n ie und n i m m e r und u n te r k e i n e r Bedingung auf E r - den z u s a m m e n l a u f e n können, v i e l l e i c h t doch ir d g e n d w o in d e r U nend- l i c h k e i t z u s a m m e n la u f e n . W eißt du, L ie b lin g , ic h s a g e m i r nun, wenn ic h nich t e in m a l d a s b e g r e i f e n kann, w ie s o l l ic h dann noch e t w a s von Gott b e g r e i f e n können, d a s i s t doch dann v i e l zu hoch für m ic h . B e - s c h e i d e n b ekenne ich, daß ich nicht d ie g e r i n g s t e n F ä h ig k e ite n z u r L ö s u n g s o l c h e r P r o b l e m e b e s i t z e ; ic h habe nur e in e n e u k lid is c h e n .

J a . É. G o l o s o v k e r , D o s t o e v s k i j i Kant. R a z m y S le n i e c it a t e l j a nad r o m á n o m ״ B r a t 'j a K a r a m a z o v y " i tr a k ta to m Kanta ״ K r itik a ć i s t o g o r a z u m a " ( M o s k v a 1963).

(17)

00046901

e in e n i r d i s c h e n V e r s t a n d , und w i e s o l l m an d ah er über e t w a s u r t e i l e n , w a s n ic h t von d i e s e r W e lt i s t ? Und a u ch d ir , F r e u n d A l j o s c h a , rate ic h , n ie d a r ü b e r n a c h z u d e n k e n , v o r a l l e m nicht ü b er Gott; ob e s ihn gibt o d e r n ic h t gibt. D a s s in d F r a g e n , an d ie u n s e r V e r s t a n d ü b e r - haupt nich t h e r a n r e i c h t , da d e s s e n B e g r i f f s v e r m ö g e n nur für d a s E r - f a s s e n d e r d r e i A u sd e h n u n g e n g e s c h a f f e n i s t . Und s o a k z e p t i e r e ic h denn g e r n e n i c h t nur Gott a l l e i n , s o n d e r n ich a k z e p t i e r e a u ch s e i n e A l l w i s s e n h e i t und s e i n Z i e l - d a s uns v o llk o m m e n unbekannt i s t - und g la u b e an d a s G e s e t z und den Sinn d e s L e b e n s . [ . . . ] Nun, s o laß d i r denn k u r z g e s a g t s e i n , daß ic h im E n d r e s u lt a t d i e s e G o t t e s - w e i t - nich t a k z e p t i e r e , und w e n n ic h auch w eiß, daß s i e e x i s t i e r t , s o w i l l ic h s i e d o ch n ic h t g e l t e n l a s s e n . N icht Gott a k z e p t i e r e ic h n ic h t, v e r s t e h e m i c h r e c h t , s o n d e r n d ie von ihm g e s c h a f f e n e W e lt a k z e p t i e r e i c h n ich t und kann ic h n ic h t a k z e p t ie r e n . *

D o s t o e v s k i j u n t e r s c h e i d e t a l s o z w i s c h e n e i n e r e u k lid is c h e n und e i n e r nicht e u k l i d i s c h e n o d e r ü b e r e u k l i d i s c h e n V e r n u n f t. D abei e n t s p r i c h t d ie e u k li d i - s e h e V e r n u n f t den ״ A n tith e s e n " K a n ts , d ie n ic h t e u k li d is c h e V e r n u n ft i s t die G r u n d la g e d e r ״ T h e s e n " . S e l b s t für d e n j e n ig e n , d e r s i c h ü b er d ie E x i s t e n z z w e i e r A r t e n von V e r n u n f t im k l a r e n i s t , s in d d ie W i d e r s p r ü c h e d e r W elt nur zum T e i l a u s g e r ä u m t . D i e s z e i g t s i c h d a r in , daß Ivan d ie V o r s t e l l u n g e i n e s G o t t e s nich t m i t d e r von Gott g e s c h a f f e n e n Welt v e r e i n b a r e n kann.

H ie r taucht d a s a l t e p h i l o s o p h i s c h e P r o b l e m d e r T h e o d i z e e auf. D ie U n t e r - S c h e id u n g z w i s c h e n e u k l i d i s c h e r und n i c h t e u k l i d i s c h e r V e r n u n ft b e s c h r ä n k t a ic h nicht auf den R o m a n ״ B r a t ' j a K a r a m a z o v y " , s o n d e r n s i e z ie h t s i c h - w i e G. P o m e r a n z n a c h g e w i e s e n hat - durch g roß e T e i l e d e s ü b r ig e n W e r - кеь von D o s t o e v s k i j . A l l e r d i n g s w i r d d o r t nich t a u s d r ü c k lic h d e r N a m e E u k liJ genannt. 2

Man kann a l s o s a g e n , daß D o s t o e v s k i j b e r e i t s einen w e s e n t l i c h e n T e i l d er P r o b l e m a t i k d e s e r s t s p ä t e r s o g e n a n n te n A b su r d en g e d a n k lic h v o r w e g g e - n o m m e n und d a r ü b e r h in a u s d i c h t e r i s c h g e s t a l t e t hat. A uch C a m u s s t e l l t

^F. M. D o s t o e v s k i j , B r a t ' j a K a r a m a z o v y . Knigi I - X . L e n in g r a d 1976 (= P o ln o e s o b r a n i e so C in e n ij v t r i d c a t i t o m a c h , t. 14), S . 214. Ü b e r se tzu n g : F . M. D o s t o j e w s k i , D ie B r ü d e r K a r a m a s o f f ( D a r m s t a d t 1968), S. 381 f. - V g l . auch F . T h i e s s , D o s t o j e w s k i . R e a l i s m u s am R ande d e r T r a n s z e n d e n z (S tu ttgart 1 9 7 1 ), S . 156 ff.

оG. P o m e r a n z , E u k l i d i s c h e und n i c h t e u k l i d i s c h e V e r n u n ft im W erk e D o s t o j e w s k i s . In: K o n tin e n t 3 ( 1 9 7 5 ) , S . 114 ff.

(18)

00046901

f e s t : ״ Z w e i f e l l o s hat n iem a n d in dem M aße w i e D o s t o j e w s k i j d e r a b s u r d e n W e l t s o e i n d r in g lic h e und s o quälende R e i z e z u g e b e n g e w u ß t. "* Was i n d e s - sem D o s t o e v s k i j von C a m u s u n t e r s c h e id e t , i s t d i e T a t s a c h e , daß D o s t o e v s k i j duirch d ie A nnahm e e i n e r n ic h te u k lid is c h e n V e r n u n ft zu e i n e r N eg ation d e s A b s u r d e n g e la n g t. H ie r in z e ig t s i c h s e i n e im C h r i s t e n t u m v e r w u r z e l t e W e lt a n - s c h a u u n g .

* A . C a m u s , aaO, S. 91.

(19)

00046901

WAS IST A BSU RD E U T E R A T U R ?

S o w i e C a m u s 1 ״ L e M ythe de S isy p h e " d e m B e g r i f f d e s A b su r d en zum D u r c h b r u c h v e r h a l f , b e w ir k t e M. E s s l i n s 1961 e r s c h i e n e n e s B u ch ״ T h e T h e a t r e of A bsurd" ( d e u t s c h e Ü b e r s e t z u n g 1964) d ie E in b ü r g e r u n g d e s ( s c h o n v o r h e r g e p r ä g t e n ) T e r m i n u s ״ T h e a t e r d e s A bsurden" (im d e u t s c h - s p r a c h i g e n Raum m e is t : a b s u r d e s T h e a t e r ) in den a l l g e m e i n e n S p r a c h g e - b r a u c h . U n te r a b s u r d e m T h e a t e r v e r s t e h t E s s l i n im w e s e n t l i c h e n d i e D r a - m e n von S a m u e l B e c k e t t , A rth u r A d a m o v , E u g è n e I o n e s c o und J ea n G enet.

W a s d i e s e D r a m a t i k e r m i t e i n a n d e r v e r b in d e t - e i n e "Schule" d e s a b su rd en T h e a t e r s im W e s t e n hat e s n ie g e g e b e n - , i s t n ach E s s l i n s A u f f a s s u n g das B e s t r e b e n , auf d e r B üh ne "das B e w u ß t s e in d e r S i n n l o s i g k e i t d e s m e n s c h - l i e h e n D a s e i n s und d e r U n z u lä n g lic h k e it r a t i o n a l e r A n s c h a u u n g s f o r m e n durch den bewußten V e r z i c h t auf V e r n u n ftg r ü n d e und d i s k u r s i v e s Denken zum A u s - d r u c k zu b r in g e n " . * A n sta tt d ie A b s u r d itä t d e r m e n s c h l i c h e n E x i s t e n z zum G e g e n s t a n d d e s D i a l o g s zu m a c h e n , w ie d i e s in e x i s t e n t i a l i s t i s c h e n D r a m e n g e s c h i e h t , s t e l l e n d ie V e r t r e t e r d e s a b s u r d e n T h e a t e r s - s o s a g t E s s l i n - d ie A b s u r d itä t in " g r e i f b a r e n s z e n i s c h e n B ild e r n " d a r . 2 D ie N o tw en d ig k eit e i n e r A u flö s u n g t r a d i t i o n e l l e r T h e a t e r f o r m e n b e g r ü n d e t E s s l i n dam it, daß s i c h e in M e n s c h , d e r s i c h d e r S i n n l o s i g k e i t d e r W e lt bewußt i s t , "nicht län - g e r m it K u n s tfo r m e n z u f r i e d e n g e b e n kann, d ie s i c h auf u n gü ltig g e w o r d e n e M a ß stä b e und B e g r i f f e grü n d en , n ä m lic h von d e r V o r a u s s e t z u n g a u s g e h e n , e s g e b e e in f e s t e s F u n d a m e n t g e o f f e n b a r t e r G e w iß h e it e n ü b e r d ie B e s t i m m u n g d e s M e n s c h e n in d e r W elt, von d e r s i c h l e t z t e W e r t b e g r i f f e o d e r f e s t e R e - g e ln für d a s m e n s c h l i c h e V e r h a lt e n a b le i t e n l a s s e n " . ’

*M. E s s l i n , D a s T h e a t e r d e s A b s u r d e n (R e in b e k 1965), S. 14.

2I b . , S. 15.

3I b . , S. 309.

(20)

W e itg eh e n d in Ü b e r e i n s t i m m u n g m it E s s l i n s A u ffa s s u n g b efin d et s i c h W. H i l d e s h e i m e r s e in J a h r fr ü h e r ( I 9 6 0 ) p u b l i z i e r t e r A u f s a tz " Ü ber das a b s u r d e T h e a t e r " , d i e s o g e n a n n te ״ E r l a n g e r R ed e" , d ie von E s s l i n e n t ״ s p r e c h e n d g e w ü r d ig t w ir d . ^ F ü r H i l d e s h e i m e r i s t j e d e s a b su r d e D r a m a e i n e " P a r a b e l ü b e r d ie F r e m d h e i t d e s M e n s c h e n in d e r W elt" . D ie P a r a - b e i vei& teht H i l d e s h e i m e r d a b ei nicht a l s e in d e r W ir k lic h k e it a n a lo g e s P a r a l l e l g e s c h e h e n a u s e i n e m an d e re n V o r s t e l l u n g s b e r e i c h , da s i c h für e t w a s , d a s feh lt - h i e r den Sinn d e s L e b e n s - k e in A nalogon finden l a s s e . D a g e g e n könne m a n s e h r w ohl e in A nalogon fü r d ie T a t s a c h e d e s F e h l e n s a u f s t e l l e n . D i e s e s A n a lo g o n b e s t e h e d a r in , daß s i c h d a s a b s u r d e T h e a t e r m i t s e i n e m O bjekt, d e m A b su r d en , "in s e i n e r g a n z e n , u n g e h e u e r lic h e n U n lo g ik " i d e n t i f i z i e r e , " in d em e s in F o r m von D a r s t e l l u n g e n b e s t i m m t e r a b s u r d e r Z u s t ä n d e , v o r a l l e m a b e r du rch s e i n e i g e n e s a b s u r d e s G ebaren,

3

j ä h e B l i c k e auf d i e S itu a tio n d e s M e n s c h e n f r e ig ib t " .

In H i l d e s h e i m e r s A u f s a t z klingt b e r e i t s e i n e F r a g e an, d ie für d ie In ter - p r e t a t i o n von a b s u r d e r D r a m a tik o d e r - a l l g e m e i n e r g e s p r o c h e n - a b s u r d e r L i t e r a t u r zum v o r d r i n g l i c h e n P r o b l e m g e w o r d e n ist: die F r a g e , nach w e l - c h e n K r i t e r i e n e in T e x t a l s ab su rd zu k l a s s i f i z i e r e n i s t . So u r t e ilt H i l d e s - h e i m e r ü b er I o n e s c o s Stück "D ie N a s h ö r n e r " , daß e s z w a r "ein E le m e n t d e s A b su rd en " e n t h a lt e , d e r A u tor a b e r "m it den M itteln e i n e r ganz v o r d e r -

4

g r ü n d ig e n P a r a b e l g e a r b e i t e t " habe. E s s l i n d a g e g e n behauptet, daß die

״ N a s h ö r n e r " A u s d r u c k " d e r g r u n d s ä t z lic h e n A u s w e g l o s i g k e i t und A b su rd itä t 5

d e s m e n s c h l i c h e n D a s e i n s " s in d . A. H e i d s i e c k e r h e b t in s e i n e m Buch ,1D a s G r o t e s k e und d a s A b s u r d e im m o d e r n e n D r a m a " E s s l i n g e g e n ü b e r den

1Ib. , S. 214.

2

W. H i l d e s h e i m e r , Ü b e r d a s a b s u r d e T h e a t e r . In: d e r s . . W e r w ar M o z a r t ? B e c k e t t s 1S p ie l # . Ü b e r das a b s u r d e T h e a t e r (F ra n k fu rt a. M.

1 9 6 6 ), S . 99 f.

3Ib. , S. 83 f.

(21)

V o r w u r f , e r habe d a s A b s u r d e nicht v o m G r o te s k e n ^ a b g e g r e n z t und k o m m e s o zu f a l s c h e n I n t e r p r e t a t io n e n . 1

D i e T a t s a c h e , daß b i s l a n g noch k e in e v e r l ä ß l i c h e , a l l g e m e i n an er k a n n te D e fin itio n d e s B e g r i f f s ,1a b s u r d e L i t e r a t u r 1' v o r l i e g t , führt zu d e r N o tw e n - d ig k e it , fü r d ie U n t e r s u c h u n g d e r r u s s i s c h e n A b s u r d is t e n e in e n B e g r i f f d e r a b s u r d e n L i t e r a t u r zu b ild e n , d e r e i n e r s e i t s w e i t genug i s t , den g r ö ß te n T e i l d e s W e r k e s e i n e s je d e n den w e s t l i c h e n A b s u r d i s t e n ä h n lic h e n r u s s i - s e h e n S c h r i f t s t e l l e r s zu u m f a s s e n , a n d e r e r s e i t s eng genug, um s o l c h e

W e r k e a u s z u s o n d e r n , in den en d a s A b s u r d e nur von u n t e r g e o r d n e t e r B e d e u - tun g i s t .

B e c k e t t s D r a m a ״ W a r te n auf Godot" a l s G rundlage e i n e r D e fin itio n d e r a b s u r d e n L i t e r a t u r

Z u r U m s c h r e ib u n g d e s B e g r i f f s " a b s u r d e L ite r a tu r " b e d a r f e s e i n e s l i t e r a r i s c h e n T e x t e s , d e s s e n a b s u r d e r C h a r a k t e r für d ie L i t e r a t u r w i s s e n - s c h a f t a u ß e r Z w e i f e l s t e h t . Ein s o l c h e r T e x t i s t B e c k e t t s D r a m a "W arten auf Godot" ( e r s c h i e n e n 1952, U rau ffü h ru n g 1953). D i e s e s D r a m a w ird im f o lg e n d e n a n a l y s i e r t m it d e m Z i e l , f e s t z u s t e l l e n , w o r in das W e s e n d e r a b s u r d e n L i t e r a t u r b e s t e h t . E s lä g e nahe, auf e in e d e r z a h l r e i c h e n b e r e i t s v o r l i e g e n d e n I n t e r p r e ta t io n e n von "W arten auf Godot" z u r ü c k z u g r e if e n . D i e s e r W e g w ird je d o c h a u s z w e i Gründen nicht b e s c h r it t e n : E r s t e n s d a r f

s i c h d ie I n te r p r e ta t io n m it R ü c k s ic h t auf d ie r u s s i s c h e n a b s u r d e n T e x t e - d ie zu e i n e m g r o ß e n T e i l P r o s a sin d - nich t zu s e h r auf g a t t u n g s s p e z i f i - s e h e M e r k m a l e k o n z e n t r i e r e n , z w e i t e n s kann e in e s o l c h e z w e c k o r i e n t i e r - te In te r p r e ta tio n nich t auf K o n t r o v e r s e n v e r s c h i e d e n e r F o r s c h e r e in g e h e n , s o n d e r n nur w e it g e h e n d U n b e s t r i t t e n e s d a r l e g e n . A n g e s i c h t s d e r F ü l l e von S e k u n d ä r lit e r a t u r , d ie s i c h m it "W arten auf Godot" befaßt und d e r T a t s a c h e ,

00046901

^A. H e i d s i e c k . D a s G r o t e s k e und d a s A b su rd e im m o d e r n e n D r a m a ( S t u t t g a r t u , a. ^ 1971 ), S. 44.

(22)

daß s i c h v i e l e I n te r p r e ta t io n e n e i n z e l n e r S t e ll e n in den P u b lik a tio n e n zu B e c k e t t s D r a m a w ie d e r h o le n , ohne daß m an h eu te noch d i e j e w e i l i g e n U r h e - b e r a u sfin d ig m a c h e n könnte, w ird auf L i t e r a t u r n a c h w e i s e w e itg e h e n d v e r - z i c h t e t . 1

D a s D r a m a ״ W a r te n auf Godot" b e s t e h t aus z w e i Akten. Ort d e s G e s c h e - h e n s i s t in b eid en T e i l e n e in e L a n d s t r a ß e . Z u n ä c h st t r e t e n W la d im ir und E s t r a g o n (auch D id i und Gogo genannt) auf, z w e i M änner, d ie kaum in d iv i- d u e l l e Z üge a u f w e is e n . S ie r e d e n m i t e in a n d e r , um s i c h d a d u rch d ie Z e it d e s W a rten s auf e in e n H errn Godot zu v e r t r e i b e n . W e r Godot i s t , wann e r k o m m t und w a s e r b e w ir k e n s o l l , i s t h ö c h s t ungew iß. E s s te h t noch nicht e i n m a l f e s t , ob e r überhaupt k o m m t und ob e r w i r k l i c h Godot heißt. A n g e - s i c h t s d e r a u s s i c h t s l o s e n S itu a tio n e r w ä g e n W la d im ir und E s t r a g o n d ie M ög- l i c h k e i t e i n e s S e l b s t m o r d s . S i e z ie h e n e s je d o c h v o r , a b z u w a r te n , w a s

Godot ihnen v o r s c h l a g e n w ir d . Auf e i n m a l t r e t e n z w e i w e i t e r e M änner auf.

D e r e in e , m it e i n e r P e i t s c h e in d e r Hand, führt den a n d e r e n , d e r s c h w e r e s G ep ä ck trägt, an e i n e m S t r ic k v o r s i c h h e r . D ie V e r m u tu n g W l a d i m i r s und E s t r a g o n s , daß e s s i c h bei d e m H e rrn m it d e r P e i t s c h e um Godot handelt, e r w e i s t s i c h a l s f a l s c h . Es i s t P o z z o m i t s e i n e m von ih m m iß h an d elten K n e c h t Lucky. Z w i s c h e n P o z z o und den b e id e n a n d e r e n M ännern e n t w ic k e lt s i c h ein G e s p r ä c h . L u c k y s a g t z u n ä c h s t kein e i n z i g e s W ort, hält dann a b e r auf P o z z o s B e f e h l hin e in e n w i r r e n M onolog, d e r m i t F r a g m e n t e n d e r W i s s e n - s c h a f t s s p r a c h e d u r c h s e t z t i s t . S c h l i e ß l i c h g e h e n P o z z o und L ucky fo rt.

In die I n t e r p r e ta t io n von ״ W a r te n auf Godot" sin d i n s b e s o n d e r e Gedanken a u s fo lg e n d e n P u b lik a tio n e n ein g e g a n g e n : H. S e i p e l , U n te r su c h u n g e n zum e x p e r i m e n t e l l e n T h e a t e r von B e c k e t t und I o n e s c o ( D i s s . Bonn 1963), S.

178 ff. ; N. G e s s n e r , D i e U n z u lä n g lic h k e it d e r S p r a c h e . E in e U n te r su c h u n g ü b e r F o r m z e r f a l l und B e z i e h u n g s l o s i g k e i t bei S a m u e l B e c k e t t ( D i s s . Z ü r ic h

1957); K. S c h o e ll , B e c k e tt: En Attendant Godot. In: M a t e r i a l i e n zu S a m u e l B e c k e t t s *Warten auf G o d o t' (F r a n k f u r t a. M. 1973), S. 7 f f . ; G. A n d e r s , S e i n ohne Z e it . In: M a t e r i a l i e n . . . , S. 31 f f . ; K. S c h w a r z , D ie Z e i t p r o b l e - m a t i k in S a m u e l B e c k e t t s *En attendant G o d o t 1 . In: M a t e r i a l i e n . . . , S. 73

(23)

W l a d i m i r und E s t r a g o n w ü rd en auch g e r n e g e h e n , b e s in n e n s i c h a b e r darauf, daß s i e w e i t e r auf Godot w a r t e n m ü s s e n . D a k o m m t e in J u n g e h e r b e i g e l a u - fe n . E r b r in g t e in e N a c h r ic h t: Godot l a s s e a u s r i c h t e n , e r k o m m e "heute abend nicht, a b e r s i c h e r m o r g e n " .

D e r z w e i t e Akt s p i e l t a m d a r a u ffo lg e n d e n T a g e . D e r z u v o r kahle Baum an d e r L a n d s t r a ß e , an d e m s i c h d a s G e s c h e h e n a b s p ie lt , tr ä g t nun e in ig e B l ä t t e r . W i e d e r v e r t r e i b e n s i c h W la d im ir und E s t r a g o n d ie Z e it durch G e - s p r ä c h e . S ie haben den E in f a ll, P o z z o und L ucky zu s p i e l e n . S c h lie ß lic h t r e t e n d e r i n z w i s c h e n e r b lin d e t e P o z z o und d e r s t u m m g e w o r d e n e Lucky s e l b e r auf. W ie d e r u m h ält E s t r a g o n P o z z o für Godot, w i e d e r u m e r w e i s t s i c h d i e s e V e r m u t u n g a l s f a l s c h . P o z z o kann s i c h n ic h t m e h r an d ie B e g e g - nung v o m V o r t a g e e r i n n e r n . A uch d e r a n s c h lie ß e n d a u f t r e te n d e Junge e r - kennt W la d im ir und E s t r a g o n nich t w i e d e r . E r m e l d e t , Godot k o m m e an d i e s e m Abend n ich t, a b e r am d a r a u ffo lg e n d e n T a g e . W ie d e r u m denken W l a d i m i r und E s t r a g o n an S e l b s t m o r d , w id e r u m v e r w e r f e n s i e d i e s e n G e - danken. D e r z w e i t e Akt endet m it d e n s e l b e n W o r te n w ie d e r e r s t e .

W la d im ir fragt: " A lso ? W ir g e h e n ? " D a r a u f a n tw o r te t E s t r a g o n : ״ Gehen w i r . " B e id e g eh en n ic h t. D a s S p ie l könnte von vo rn begin n en ; d e r V o rh a n g f ä llt .

T r a d i t i o n e l l e A n s ä t z e d e r D r a m e n i n t e r p r e t a t i o n - b e i s p i e l s w e i s e s o l c h e , d ie v o m C h a r a k t e r d e r e i n z e l n e n P e r s o n e n a u s g e h e n o d e r den Gang d e r Handlung u n t e r s u c h e n ־ h e lf e n b e i e i n e r A n a l y s e von ״ W a r te n auf Godot"

n ic h t w e i t e r . Denn e in w e s e n t l i c h e r B e s t a n d t e i l d i e s e s D r a m a s i s t eb en d i e V e r u n s i c h e r u n g d e s s e n , d e r v e r s u c h t , a u s ihm e i n e B e d e u tu n g h e r a u s z u - l e s e n . J e d e A u s s a g e , d ie m an aufgrund von T e x t s t e l l e n ü b e r B e c k e t t s T h e a - t e r m a c h t , tr ifft nur b is zu e in e m g e w i s s e n G r a d e zu, w e i l s i e s ic h m it S i c h e r h e i t d u rc h a n d e r e T e x t s t e l l e n in Z w e i f e l z i e h e n lä ß t. S o w e r d e n b e i m Z u s c h a u e r o d e r L e s e r im V e r la u f e d e s S t ü c k e s D eu tu n gen h e r v o r g e r u f e n , d ie s i c h nach k u r z e r Z e it a l s unhaltbar e r w e i s e n ; d i e s e w e r d e n v e r w o r f e n und durch n eu e H y p o th e se n e r s e t z t , d ie bald d a r a u f w i e d e r u m z w e ife lh a ft

00046901

(24)

e r s c h e i n e n und s o f o r t . W ill man d e n n o c h zu e i n e r z u lä n g lic h e n In te r p r e ta tio n g e la n g e n , s o muß m an d i e s e s E l e m e n t d e r V e r w i r r u n g du rch den A utor in die A n a ly s e e in b e z ie h e n .

D a s s p r a c h l i c h e und a u ß e r s p r a c h l i c h e G e s c h e h e n in ״ W a r te n auf Godot"

z e i c h n e t s i c h dadurch au s, daß s i c h z w e i E b en en t e i l s a b w e c h s e l n , t e i l s ü b e r - l a g e r n . D ie e in e E b e n e i s t d ie d e s b a n a ls t e n A l l t a g s , d ie a n d e r e d ie d e r R e - f le x io n . Schon am B e g in n d e s D r a m a s tr itt d i e s e Z w e i t e ilu n g z u ta g e . E s t r a g o n v e r s u c h t u m s t ä n d lic h , s e in e n Schuh a u s z u z ie h e n ,. S c h l i e ß l i c h hat e r e s g e - schafft:

WLADIMIR: Läß s e h e n .

ESTRAGON: E s gibt n ic h ts zu s e h e n .

WLADIMIR: V e r s u c h , ihn w i e d e r a n z u z ie h e n .

ESTRAGON: (nachdem e r s e i n e n Fuß u n te r s u c h t hat): Ich laß ihn e t w a s an d e r f r i s c h e n Luft.

WLADIMIR: So i s t d e r M e n sc h nun mal: e r s c h im p f t auf s e in e n Schuh, und dabei hat s e i n Fuß sc h u ld .

( E r n im m t s e i n e n Hut noch m a l ab, s c h a u t h in e in , s t e c k t s e i n e Hand h in e in , s c h ü t t e l t ihn au s, s c h l ä g t darauf, b l ä s t h in e in und s e t z t ihn w i e d e r auf. )

W a s i s t denn nur l o s ?

(S c h w e ig e n . E s t r a g o n d reh t s e i n e n Fuß hin und h e r und bew eg t d ie Z e h e n , d a m it s i e b e s s e r a u s lü f t e n können. )

E i n e r von den S c h ä c h e r n w urde e r l ö s t . ( P a u s e . ) D a s i s t ein g u te r P r o z e n t s a t z . ( P a u s e . ) G ogo. . .

ESTRAGON: W as?

WLADIMIR: Wenn w ir e s b e r e u e n würden?

ESTRAGON: W as?

WLADIMIR: Nu ja. . . ( E r s u c h t . ) W ir b r a u c h e n je nich t g e r a d e in s

D e t a i l zu g e h e n . ^

ESTRAGON: Daß w ir g e b o r e n w urden?

D i e s e r W e c h s e l von B a n a litä te n und s o l c h e n Ä u ß eru n gen , d ie s c h l a g a r t i g d ie S it u a tio n b e le u c h t e n , in d e r s i c h d ie b e id e n M än n er b efinden, e r s c h e i n t t y p i s c h fü r d a s g e s a m t e D r a m a . B e c k e t t b en u tzt auf d e r E bene d e r R e f le x io n häufig B i b e l a l l u s i o n e n , h i e r zum B e i s p i e l e i n e A n s p ie lu n g auf d ie G e s c h i c h t e von den S c h ä c h e r n . Zur R e f l e x i o n s e b e n e g e h ö r t auch d ie in A b stä n d en w ie d e r h o lt e F r a g e v o n W la d im ir und E s t r a g o n , w o z u s i e e i g e n t l i c h auf d e r L a n d stra ß e

Referenzen

ÄHNLICHE DOKUMENTE

ZUrieh Alle Reeltte

Zwar versucht man Früherkennungssysteme auch durch die Analyse von Signalen, die auf Trendveränderungen und Trendbrüche im Umfeld des Unternehmens hinweisen, zu installieren oder

© 2006 Carl Hanser Verlag, München www.qm-infocenter.de/QZ-Archiv Nicht zur Verwendung in Intranet- und Internet-Angeboten sowie elektronischen Verteilern... C hina ist

© 2008 AGI-Information Management Consultants May be used for personal purporses only or by libraries associated to dandelon.com network... 1.1 Kommunikation in

© 2009 Carl Hanser Verlag, München www.qm-infocenter.de/QZ-Archiv Nicht zur Verwendung in Intranet- und Internet-Angeboten sowie elektronischen Verteilern.. Bereichsleiter),

Carl

Wird die Reise nach Reisebeginn infolge eines Umstandes abgebrochen oder wird eine Leistung aus einem Grund nicht in Anspruch genommen, der in der Sphäre des Reisenden

Die Prinzessin behauptete, ich sagte zu je- der von mir geliebten Frau, aber auch zu je- der –: «Wie schön, daß du da bist!» Das war eine pfundsdicke Lüge – manchmal sagte oder