Arbeiten und Texte zu Slawistik ∙ Band 19
(eBook - Digi20-Retro)
Verlag Otto Sagner München ∙ Berlin ∙ Washington D.C.
Digitalisiert im Rahmen der Kooperation mit dem DFG-Projekt „Digi20“
der Bayerischen Staatsbibliothek, München. OCR-Bearbeitung und Erstellung des eBooks durch den Verlag Otto Sagner:
http://verlag.kubon-sagner.de
Bertram Müller
Absurde Literatur in Rußland
Entstehung und Entwicklung
00046901
A R B E I T E N U N D T E X T E Z U R S L A V I S T I K • 19 H E R A U S G E G E B E N V O N W O L F G A N G K A S A C K
B e r t r a m M ü l l e r
Absurde Literatur in Rußland
E n tsteh u n g u n d E ntw icklung
(A< ì
00046901
Für die Betreuung der vorliegenden Dissertation bin ich Herrn Professor Dr. Wolfgang Kasack zu großem Dank verpflichtet. Herrn Professor Dr.Werner Keller danke ich fur zahlreiche wertvolle Hinweise, Frau Dr. Angela Martini und Herrn Dr. Andrzej Drawicz für die kritische Durchsicht des Manuskripts.
Herr Professor Dr. Felix Philipp Ingold (St.Gallen), der Carl Hanser Verlag , München, die Lenin-Bibliothek und das Gorkij-Institut für Weltliteratur in Moskau unterstützten mich bei den Recherchen; eine große Hilfe bedeuteten már auch die Hinweise von Vladimir Kazakov. Ihnen allen gilt mein Dank. Schließ—
lieh danke ich der Universität zu Köln, die durch die Gewährung eines Gradu.ier**
tenstipendiums und durch die Finanzierung zweier Reisen in die Sowjetunion idie Abfassung dieser Arbeit ermöglichte.
Als Dissertation angenommen von der Philosophischen Fakultät der Universität zu Köln aufgrund der Gutachten von Prof. Dr. Wolfgang Kasack und Prof. Dr. Werner Keller
Als Manuskript vervielfältigt Alle Rechte Vorbehalten
ISBN 3 37690 146 4
Gesamtherstellung Walter Kleikamp • Köln
VORBEMERKUNG
D i e s e A r b e it is t d ie e r s t e m o n o g r a p h i s c h e D a r s t e l l u n g d e r r u s s i s c h e n ab su rd en L it e r a t u r . D e r B e g r i f f d e s A b s u r d e n w ir d d a b e i p h i l o s o p h i s c h v e r s t a n d e n . Im Mittelpunkt s t e h e n W e r k e d e r L e n i n g r a d e r S c h r i f t s t e l l e r D a n iil C h a r m s und A le k sa n d r V v e d e n s k i j - b e id e w a r e n M i t g l i e d e r d e r K ü n ste r g r u p p e "Obériu" - und W e r k e d e s M o s k a u e r S c h r i f t s t e l l e r s V l a d i m i r Kazakov. D ie t h e o r e t i s c h e B a s i s d e r A r b e it b ild e n U n t e r s u c h u n g s k r i t e r i e n , die von d e r w e s t l i c h e n ab su rd en L i t e r a t u r , i n s b e s o n d e r e von S a m u e l
B e c k e t t s D r a m a ״W arten auf Godot", a b s t r a h i e r t sin d . Auf d e r G ru n d la g e von A n a ly se n a u s g e w ä h l t e r T e x t e e n t s t e h t e in B ild d e s S c h a f f e n s d e r d r e i A u toren . E s w ir d ab gerundet d u rc h e i n e E in o rd n u n g d i e s e r S c h r i f t s t e l l e r in d ie r u s s i s c h e L i t e r a t u r g e s c h i c h t e und d u r c h H i n w e i s e auf P a r a l l e l e n in d e r w e s t l i c h e n Dichtung. Auch d e r p o l i t i s c h e A sp ek t a b s u r d e r L i t e r a t u r in d e r Sow jetunion findet B e r ü c k s ic h t i g u n g . D ie A r b e it v e r s t e h t s i c h e i n e r - s e i t s a l s B e i t r a g zu e in e m b i s l a n g w e n i g e r f o r s c h t e n G e b ie t d e r S l a v i s t i k , a n d e r e r s e i t s - in n erh alb d er v e r g l e i c h e n d e n L i t e r a t u r w i s s e n s c h a f t - a l s B e m ü h u n g um e in e E in g r e n z u n g d e s B e g r i f f s " a b s u r d e L it e r a t u r " , d e r s i c h v o r a l l e m in s e i n e r M odifikation " a b s u r d e s T h e a t e r " n a ch und nach zu e i n e m S ynon ym für m o d e r n e s T h e a t e r s c h l e c h t h i n e n t w ic k e lt ha und d a m it ohne g e - n a u e E r lä u t e r u n g w i s s e n s c h a f t l i c h u n b r a u ch b a r g e w o r d e n is t.
י , л - ł I
*י 1■
IIni1
ļ f י■
* p . Il
■sr
ו י
- • е м י• w
V
•il
Л -
ז ♦v'
I MN
1 •' V■ י ■ i ī p ļ ļ
< r \ ו4 ו» * . p i f ' ־
Л ■
^ u f j
щ т ו ו «
Л
Í7 ־ ! d I л
Si
»(־־■к
״<•־
A .Z
״
I I' і р
?
"
־
■«
% ״
"
bB ^ ^ SiT и Г и Т -
2Ц
| _ י
, V
I
■ . ן ן י
--
ш L
!*'־
*
ír
. T līc .י *
ÿ
־ 1
׳
! ■
< « :
'- 4
!
* 1 i
׳■׳
, , i
י 5
י i. ■
* ד r י
I f '*
II 11־ IЛ
I I
00046901
INHALT
VORBEMERKUNG 5
EINLEITUNG: FORSCHUNGSLAGE 9
DAS A BSU RD E (BEG R IFFSBESTIM M U N G ) 12
Camus* T h e o r i e d e s A b s u r d e n 13
K ants A n tin om ien a l s H in w e is auf das A b su rd e 15
D o s t o e v s k i j s U n t e r s c h e id u n g z w i s c h e n e u k lid is c h e r
und n i c h t e u k l i d i s c h e r V e r n u n ft 17
WAS IST ABSURDE L IT E R A T U R ? 20
B e c k e t t s D r a m a ״W a r t e n auf Godot" a l s Grundlage
e i n e r D efin ition d er a b s u r d e n L it e r a t u r 22
M e r k m a le d e r a b s u r d e n L it e r a t u r 29
A b g r e n z u n g d e r a b s u r d e n L i t e r a t u r von anderen
R ichtungen in d e r r u s s i s c h e n L it e r a tu r 32
DIE O BÉR IU TE N ALS BEG RÜNDER EINER
ABSUR DEN LITER ATU R IN RUSSLAND 40
DIE TECHNIK DES A B SU R D E N IM WERK VON
DANIIL CHARMS 52
C h a r m s ' "Slučai" 53
״ Sonet" 53
״ Slučai" 56
״ P r o i s á e s t v i e na u lic e " 60
C h a r m s ' K u r z p r o s a 63
״ K a s s i r á a " 63
" S v j a z '" 68
״ Starucha" 71
C h a r m s ' D r a m a ״ E l i z a v e t a В а т " 78
,1E l i z a v e t a В а т " im S p i e g e l d e r S e k u n d ä r lite r a tu r 80 11E l i z a v e t a В а т " in M a k r o - und M ik r o str u k tu r 82
00046901
ANKLÄNGE DES ABSURDEN IN VVEDENSKIJS
DRAMATISCHEN SZENE N 95
V v e d e n s k i j s D r a m a ״ Minin i P oŽ arskij" 97
V v e d e n s k i j s D r a m a ״ E lka и Ivanovych" 101
״ E lk a и Ivanovych" im S p ie g e l d e r S e k u n d ä r lite r a t u r 104
D ie Struktur von ״ E lka и Ivanovych" 105
D ie D a r s t e l l u n g s a b s i c h t in ״ E lka и Ivanovych" 111 E x k u rs: Z u r d e u ts c h e n H ö r s p i e l f a s s u n g von
״ E lk a и Ivanovych" 115
RUSSISCHE ABSURDE LITERATUR DER GEGENWART 118
DIE TECHNIK DES ABSURDEN IM WERK VON
VLADIMIR KAZAKOV 1 24
K a z a k o v s Werk im S p ie g e l d e r R e z e n s io n e n 124
K a z a k o v s K u r z p r o s a und Szen en 1 27
״ M e ta m o r fo z a " 127
״ A krobat1' 130
״ NezaZivajuáÖij raj" 133
K a z a k o v s R om an "OSibka Äivych" 138
L i t e r a r i s c h e R e m i n i s z e n z e n in "OSibka živvch" « 139 D ie E bene d e s I r r e a l e n in "Oöibka ż i w c h " » 144
D ie E bene d e s R e a le n in "OSibka Živvch" 151
T h e m a t i s c h e und s t r u k t u r e l l e K o n stan ten in
K a z a k o v s G e s a m t w e r k 157
F u t u r i s t i s c h e s und O b é r i u t i s c h e s in K a z a k o v s W erk 165 DIE GEISTIGE AUSEINANDERSETZUNG UM DIE
ABSURDE LITERATUR 169
A b su r d e L it e r a t u r in d e r Sich t i h r e r G e g n e r 169 A b su r d e L it e r a t u r in d e r Sich t i h r e r V e r f e c h t e r 177 A b s u r d e L ite r a tu r in g e i s t e s g e s c h i c h t l i c h e r Sicht 180 SCHLUSS: ABSURDE LITERATUR IN RUSSLAND
UND IHRE MUTMASSLICHE ZU K UN FT 184
BIBLIOGRAPHIE 188
REGISTER 209
EINLEITUNG: F OR SC HU N GS LA GE
D ie V o r s t e llu n g von e i n e r a b su rd en L it e r a t u r in Rußland is t b is la n g noch w en ig v e r b r e i t e t . Dafür l a s s e n s i c h z w e i Gründe anführen: Zum e in en gibt e s in d e r Sowjetunion und in den übrigen O st b lo c k s ta a t e n keine Institution, d ie daran i n t e r e s s i e r t w ä r e , d ie R e z e p tio n n ic h t g e g e n s t ä n d lic h e r Kunst zu f ö r d e r n , zum ändern i s t d e r z e i t im W e s t e n das e i n s t s e h r s ta r k e I n t e r e s s e am T h e a t e r d e s A bsurden im Abflauen b e g r iffe n . U n g each tet s o l c h e r L en- kung von l i t e r a r i s c h e r R e z ep tio n durch I d e o lo g ie e i n e r s e i t s und M o d e s tr ö - m ungen a n d e r e r s e i t s läßt s ic h je d o c h s c h o n je tzt m it e i n i g e r W a h r sc h e in - lic h k e it s a g e n , daß ab su rd e L it e r a t u r e in m a l ih r e n f e s t e n P la t z in den Li- t e r a t u r g e s c h i c h t e n künftiger G e n e r a tio n e n b e s i t z e n w ird. Sie s p i e g e l t zu v i e l an L e b e n s g e fü h l und W e lt v e r s t ä n d n is d e s M e n sc h e n im 20. Jahrhundert w id e r , a ls daß s i e in V e r g e s s e n h e i t g e r a t e n könnte.
F ü r e in e E r f o r s c h u n g d e r a b su rd en L it e r a tu r in Rußland e r w e i s t s ic h d e r g e g e n w ä r tig e Zeitpunkt a ls g ü n s tig . Ü b e r a b su rd e L it e r a tu r im W esten li e g t b e r e i t s e in e V ie lz a h l von P u b lik a tio n en v o r , s o daß man auf b e s t i m m - te U n t e r s u c h u n g s k r it e r ie n z u r ü c k g r e ife n kann. D ie T e x t e d e r r u s s i s c h e n D i c h t e r d e s A bsurden sind z u m in d e s t in s o lc h e m Umfang v e r ö ffe n tlic h t ( o d e r dem I n t e r e s s i e r t e n zu gän glich ), daß man nicht zu b e fü rch ten braucht, d a s e i g e n e U r t e il nach E r s c h e i n e n w e i t e r e r P r i m ä r l i t e r a t u r grundlegend
r e v i d i e r e n zu m ü s s e n . Dennoch b le ib t e s ein g e w a g t e s U n tern eh m en , über ein T h e m a zu s c h r e ib e n , das e r s t w e n ig e B e a r b e i t e r gefunden hat, die s i c h z u d e m nur m it T e ila s p e k t e n b e s c h ä f t ig t haben. Um s o u n e r lä ß lic h e r is t e s , d i e s e m e i s t s e h r fundierten A u f s ä t z e aus dem G ebiet d e r S la v is t ik h e r a n z u - z i e h e n .
D e r B e g r i f f " a b su rd e L it e r a t u r in Rußland" wird im folgenden in z w e i- f a c h e r Bedeutung verwendet: e in m a l a l s r u s s i s c h s n r a c h i g e absurde L ite -
’ r a t u r , die in Rußland (nicht in an d eren T e ile n d e r Sowjetunion) verfaß t w u r - de, zum ändern w e s t l i c h e a b su rd e L it e r a tu r , für d ie s i c h e in e R ezeption in Rußland n a c h w e is e n läßt. Im M ittelpunkt d e r U n tersu ch u n g steh t d ie ab-
s u r d e L i t e r a t u r im e r s t g e n a n n t e n Sinne. S ie s e t z t s i c h z u s a m m e n aus W e r - ken von M i t g l i e d e r n d e r L e n in g r a d e r K ü n s tle r g r u p p e "Obériu" (1 9 2 6 -1 9 3 0 ) und W e r k e n d e s M o s k a u e r S c h r i f t s t e l l e r s V l a d i m i r Kazakov (geb. 1938).
V on e i n e r E r f o r s c h u n g d i e s e r a b su rd e n L it e r a t u r in Rußland - d e r T e r m i - nus " absurd" e n t s t a m m t a u s s c h l i e ß l i c h d e r S e k u n d ä r lite r a tu r - kann man e r s t s e i t e tw a 1965 s p r e c h e n . D a m a ls e r s c h i e n im A lm anach ״ Den' poézii"
zu d i e s e m T h e m a ein k u r z e r A u fs a tz von A. A le k s a n d r o v , ein em L en in g r a - d e r L i t e r a t u r w i s s e n s c h a f t l e r , d e r s ic h s p ä t e r a l s e i n e r d e r führenden O b é r i u - F o r s c h e r p r o f i l i e r t e . ^ 1968 p u b liz ie r t e e r in d e r Z e it s c h r if t
" Č e s k o s l o v e n s k a r u s i s t i k a " unter dem T i t e l "Obériu. P r e d v a r it e l'n y e z a m e t k i" ( ״ O b é r iu . V o r b e r e i t e n d e B e m e r k u n g e n " ) e in e n e r s t e n u m f a s s e n - den Ü b e r b lic k ü b e r M i t g l i e d e r , k ü n s t l e r i s c h e A b sic h te n und Schaffen von
" O bériu" . W a s d ie R e k o n str u k tio n d e r h i s t o r i s c h e n R e a lia betrifft, s o ist d ie n a c h f o lg e n d e O b é r i u - F o r s c h u n g kaum über d i e s e n W is s e n s s t a n d hinau s- g e k o m m e n , F o r t s c h r i t t e lie ß e n s i c h d a g e g en b e i d e r Edition (auch in Ü ber- S etzungen) d e r O b é r i u - W e r k e s o w i e b e i i h r e r In te r p r e ta tio n und li t e r a t u r g e - s c h i c h t l i c h e n E in o r d n u n g e r z i e l e n . 2 N o c h w e n ig e r f o r s c h t i s t die r u s s i s c h e a b s u r d e G e g e n w a r t s l i t e r a t u r . D a s i s t b e g r e i f l i c h , wenn man bedenkt, daß
A. A l e k s a n d r o v , D a n iil C h a r m s . In: Den p o é z i i ( M o s k v a - Leningrad 1965), S. 290 f. - E in J a h r z u v o r hatte b e r e i t s ein p o l n i s c h e r I ,it e r a t u r w is - s e n s c h a f t l e r auf O b é r iu a u f m e r k s a m gem acht: A. D r a w ic z , ״ U״ dla z a b a w y .Ir
W s p ó ł c z e s n o ś ć 1964. 21. S. 5. Im Rahm en e i n e s E x k u r s e s wird Obériu a u c h s c h o n in e i n e m A r t i k e l ü b er K in d e r lit e r a tu r erwähnt: I. Rachtanov,
״ E 2" i " C i*". In: D e t s k a j a l i t e r a t u r a . M osk va 1962. 2. S. 135 ff. Nach d e r S t a l i n - Ä r a e r s t m a l s w i e d e r genannt w urde O b ériu in: Lidija Cukovskaja, V l a b o r a t o r i i r e d a k t o r a (M o s k v a 1960), S. 257 ff.
2E d it io n e n und Ü b e r s e t z u n g e n : D. C h a r m s , F ä l l e . P r o s a .S z e n e n . D ia lo g e . A u s d e m R u s s i s c h e n m it e i n e m N ach w o rt von P e t e r Urban (Frankfurt a . M .
19 70), t e i l w e i s e b e r e i t s e n th a lte n in: K ursbu ch 15 (1968), S. 78 ff.; R u s s i a ' s L o s t L i t e r a t u r e of the A b s u r d . A L i t e r a r y D i s c o v e r y . S e le c t e d Works of D a n i i l K h a r m s and A l e x a n d e r V v e d e n s k y . E d ited and t r a n s la t e d by G e o rg e G ibian (Ith a c a and London 1971); D. C h a r m s , Iz b r a n n o e . Edited and in t r o - d u c e d by G e o r g e G ib ian (W ü r z b u r g 1974); A. V v e d e n s k ij Izbrannoe. H e r a u s - g e g e b e n und e i n g e l e i t e t von W olfgang K a s a c k (München 1974); D. C h a r m s,
d i e s e T e x te e r s t in j ü n g s t e r Z e it (und nur zu e i n e m g e r i n g e n T e i l ) p u b l i z i e r t w erd en konnten - a u s s c h l i e ß l i c h im W e s te n , w ie auch d e r w e i t a u s ü b e r w i e g e n - de T e i l d e r O b é r i u - L i t e r a t u r . *
D e r Stand, auf dem s ic h die E r f o r s c h u n g d e r r u s s i s c h e n a b s u r d e n L i t e r a - tur befindet, is t a l s o im V e r g l e i c h m it d e m j e n i g e n auf a n d e r e n G e b ie te n d e r S la v is t ik noch s e h r n ie d r ig . D i e s e T a t s a c h e r e c h t f e r t i g t , daß neb en w i s s e n - s c h a f t li c h e n U n tersu ch u n g en b e i s p i e l s w e i s e a u ch u n p u b li z ie r t e P r i m ä r l i t e r a - tur und A r tik e l aus T a g e s z e it u n g e n h e r a n g e z o g e n w e r d e n . A u s Gründen d e r Ü berp rü fb ark eit w ird jedoch auf d ie A n a l y s e u n p u b l i z i e r t e r l i t e r a r i s c h e r T e x t e v e r z i c h t e t - auch dann, wenn d i e s e f ü r e i n e U n t e r s u c h u n g b e s o n d e r s g e e i g n e t e r s c h e i n e n .
D ie v o r lie g e n d e A r b e it kann und w i l l k e in e a b s c h l i e ß e n d e n U r t e i l e ü b er a b su r d e L i t e r a t u r in Rußland v e r m i t t e l n . E s i s t d a g e g e n ih r e A b s ic h t , I n t e r - e s s e für d ie z u r D i s k u s s i o n ste h e n d e n P r o b l e m e zu w e c k e n und d ara u f h in z u - w e i s e n , daß d a s T h e m a auch in d ie v e r g l e i c h e n d e L i t e r a t u r w i s s e n s c h a f t E i n • g a n g finden muß.
S o b r a n ie p r o iz v e d e n ij pod r e d a k c ie j M ic h a iła M e j la c h a i V l a d i m i r a È r l j a , t. 1 ( B r e m e n 1978); A. V v e d e n sk ij. Minin i P o ž a r s k i j . H e r a u s g e g e b e n von F e l i x P h ilip p Ingold. V o r w o r t von B e r t r a m MüllerflVIünchen 1978). L i t e r a t u r - w i s s e n s c h a f t l i c h e Arbeiten: R. R. M il n e r -G u lla n d , , L e f t A r t ' in L e n in g r a d : T h e OBERIU D e c la r a t io n . In: Oxford S la v o n ic P a p e r s 1970. New S e r i e s . 3. S. 65 f f . ; M. Arndt, O bériu. In: Grani 81 ( 1 9 7 1 ) . S. 45 f f . ; G. G ib ia n , Introduction: D a n iil K h a r m s and A le x a n d e r V v e d e n s k y . In: R u s s i a ' s L o s t
L i t e r a t u r e of the Absurd (Ithaca and London 1971), S. 1 ff. ; A . D r a w i c z , G r a ( p o e z j a "Oberiutow" i w c z e s n e g o Z a b o jfo c k ie g o ). In: d e r s . , Z a p r o s z e n i e do p o d r ó ż y (Kraków 1974), S. 118 ff. ; W. K a s a c k , D a n iil C h a r m s . A b s u r d e Kunst in d e r Sowjetunion. In: D ie W elt d e r S la v e n 21 ( im D ru ck ).
1V. Kazakov, Moi vstreC i s V l a d im ir o m K a z a k o v y m . München 1972 ( g l e i c h z e i t i g e r s c h i e n ein e Ü b e r s e t z u n g von P e t e r Urban); V. K azakov,
O âibka Živych. München 1976 ( Ü b e r s e t z u n g von P e t e r Urban, München 1973);
V . K azakov, SluČajnyj voin. S tic h o t v o r e n ij a 1961 - 1 9 7 6 . P oém y. D r a m y . OČerk "Zudesnik" (München 1978).
DAS A B S U R D E (BE G R IFF SB E ST IM M U N G )
A l s G rundbedeutung d e s B e g r i f f s " a b s u r d 11 gibt K lu g e s ״ E t y m o l o g i s c h e s W örterbu ch " an: m iß tö n en d , zu la t. s u s u r r u s = d a s S u m m e n . ' E s handelt s i c h d e m n a c h um e in e n B e g r i f f m i t u r s p r ü n g lic h ä s t h e t i s c h e r Bedeutung.
W. F . Haug hat in s e i n e m Buch ״ K r itik d e s A b su rd i s m u s ” d ie W o r tg e - s c h i c h t e u n t e r s u c h t . E r w e i s t d a ra u f hin, daß "absurd" b e r e i t s in C i c e r o s
״ T u s c u l a n a e d is p u t a t io n e s " b e g e g n e t , und z w a r in d e r Wendung "absurde c a n e r e " , w a s - a l s n e g a t i v e s U r t e i l ü b e r e in e n M u sik a n ten - s o v i e l bedeu- tet w ie " einen f a l s c h e n Ton a n s c h la g e n " . 2 D ie w e i t e r e E ntw icklun g kenn- z e i c h n e t Haug f o lg e n d e r m a ß e n : ״ D e r m e t a p h o r i s c h e G ebrauch, d e r v e r m u t - l i e h früh ü b e r w o g und im L aufe d e r G e s c h i c h t e den w ö r t lic h e n Sinn v ö llig v e r d r ä n g e n s o l l t e , ü b e r t r u g d a s I d i o s y n k r a t i s c h e auf S a c h v e r h a lt e od er A u s -
3
s a g e n , um zu b e d e u te n , d i e s e v e r s t i e ß e n g e g e n S it t e und Vernunft. "' Als B e i s p i e l für den m e t a p h o r i s c h e n G e b r a u c h führt Haug d a s " c r e d o quia a b s u r - dum" d e s r ö m i s c h e n K i r c h e n v a t e r s und J u r i s t e n T e r t u l l i a n (ca. 160 - ca . 220) an, m it d e m d i e s e r d a s G o t t e s b ild d e r G n o s t ik e r i r o n i s i e r t . "Absurd"
s t e h t h i e r für "unvernünftig" o d e r " s in n w id r ig " . A l s w e i t e r e s B e i s p i e l für d i e s e B ed eu tu n g führt Haug e in Z ita t von K i e r k e g a a r d an: ״ D e r L e s e r w o lle s i c h daran e r in n e r n : D ie O ffen b aru n g i s t am G e h e i m n i s e r k e n n b a r , die S e - l i g k e i t am L e id e n , d ie G e w iß h e it d e s G la u b e n s an d e r U n g ew iß h eit, d ie
5
L e i c h t i g k e i t an d e r S c h w i e r i g k e i t , d ie W a h r h e it an d e r A b s u r d itä t ." Heute w ir d d e r B e g r i f f "absurd" in z w e i f a c h e r B e d e u tu n g v e rw en d et: U m g a n g s-
״ *F. K lu ge, E t y m o l o g i s c h e s W ö r te r b u c h d e r d e u t s c h e n S p r a c h e (B e r lin 1967), S. 4.
^ W . F . Haug, K r it ik d e s A b s u r d i s m u s (Köln ^1976), S. 7.
3I b . , S. 7.
4 I b . , S. 7 f.
^S. K ie r k e g a a r d , A b s c h l i e ß e n d e u n w i s s e n s c h a f t l i c h e N a c h s c h r if t , Z w e i t e r T e i l . Ü b e r s e t z t von H. G o tts c h e d (W. VII). J e n a 1910, S . 123; zit. nach W. F . Haug, aaO, S. 8.
s p r a c h l i c h m e in t e r e t w a s , das nach A u ffa ssu n g d e s j e w e i l i g e n S p r e c h e r s k ein en Sinn hat, auf p h i l o s o p h i s c h e r E b en e w ir d e r z u r B e z e i c h n u n g von W i d e r s p r ü c h e n v e r w e n d e t, d ie s i c h nich t auf r a t io n a le m W eg e a u f lö s e n l a s -
s e n .
Wenn im folgen d en d e r p h i l o s o p h i s c h e B e g r i f f d e s A b s u r d e n am B e i s p i e l von Kant, D o s t o e v s k i j und C a m u s v e r d e u t lic h t w ir d , s o e r h e b t d i e s e A u s - w ä h l nich t den A n sp ru ch , r e p r ä s e n t a t i v zu se in ; s i e hat l e d i g l i c h das Z i e l , in d ie in h a lt lic h e P r o b l e m a t i k d e r a b s u r d e n L i t e r a t u r e in z u fü h r e n , w ie s i e dann a m B e i s p i e l von d e t a i l l i e r t e n T e x t a n a l y s e n a u f g e z e i g t w ir d . ^
C a m u s 1 T h e o r i e d e s A b su rd en
D e r B e g r i f f " a b s u r d 11 im p h i l o s o p h i s c h e Sinne gründet s i c h in s e i n e m h e u t i g e n G ebrauch w e s e n t l i c h auf A lb e r t Camus* E s s a y ״ Le Mythe de S i s y p h e " ( E r s t a u s g a b e 1942). D a s A b su r d e i s t für C a m u s d ie G ru n d erfa h - r u n g d e r m e n s c h l i c h e n E x i s t e n z . D e r M e n s c h , von d e m C a m u s in s e i n e r T h e o r i e a u s g e h t, i s t e i n e r , d e r a n g e s i c h t s d e r fü r ihn s i n n l o s g e w o r d e n e n W e lt d e n Glauben an j e g l i c h e T r a n s z e n d e n z v e r l o r e n hat und s i c h v o r d ie F r a g e g e s t e l l t s i e h t , w e lc h e n Sinn das D a s e in für ihn b e s i t z t . D ie B e a n tw o r tu n g
d i e s e r F r a g e hält C a m u s für d a s v o r d r i n g l i c h s t e P r o b le m d e r P h i l o s o p h i e , da s i c h aus ihr d ie E n t s c h e id u n g e r g e b e , "ob d a s L eben s i c h lohne o d e r n ic h t" . F a l l e d i e s e E n tsc h e id u n g n e g a tiv a u s, s o s e i d e r S e l b s t m o r d d ie K o n s e q u e n z .
Camus* W eg zur L ö s u n g d e s P r o b l e m s b e s t e h t in f o l g e n d e r A r g u m e n t a - tion: ״ A u ß erh alb e i n e s m e n s c h l i c h e n G e i s t e s kann e s n ic h t s A b su rd es geben.
S o e n d e t d a s A b su rd e w i e a l l e D in g e m it dem T o d e . E s kann a b e r auch a u s - s e r h a l b d i e s e r Welt n i c h t s A b s u r d e s g eb en . Und a u s d i e s e m gru n d leg en d en
* Z u m p h ilo s o p h is c h e n P r o b le m d e s A b su r d e n v g l. R. F a b ia n , A b su rd . In: H i s t o r i s c h e s W ö r t e r b u c h d e r P h i l o s o p h i e . H r s g . von J . R itt e r , Bd. 1 ( B a s e l 1971), Sp. 66 f.
K r i t e r i u m s c h l i e ß e ic h , daß d e r B e g r i f f d e s A b s u r d e n e tw a s W e s e n t l i c h e s i s t und a l s m e i n e e r s t e W a h r h e it g e lt e n kann. ( . . . ) Wenn ich e t w a s a ls w a h r e r k e n n e , muß ic h da ran f e s t h a l t e n . Wenn ic h e in P r o b l e m l ö s e n w ill, dann d a r f ic h z u m in d e s t du rch d i e s e L ö s u n g n ich t e i n e n B e s t a n d t e il d i e s e s P r o b l e m s v e r s c h w i n d e n l a s s e n . D a s e i n z i g G e g e b e n e i s t für m ic h d a s Ab- s u r d e . D a s P r o b l e m ist: zu w i s s e n , w ie m an da h e r a u s k o m m t und ob aus d i e s e m Absurden d e r S e l b s t m o r d zu f o l g e r n i s t . D ie e r s t e und im Grunde e i n z i g e V o r a u s s e t z u n g für m e i n e U n te r s u c h u n g e n i s t , g e r a d e d a s , w a s ich d a r in für w e s e n t l i c h h a lte , zu r e s p e k t i e r e n . " ^
N a c h Cam us* A u f f a s s u n g w ä r e a l s o d u r c h den S e l b s t m o r d g l e i c h z e i t i g d ie a b s u r d e Situation b e s e i t i g t , d a m it a b e r auch d ie V o r a u s s e t z u n g für e in e L ö s u n g d e s P r o b l e m s d e r A b s u r d itä t. C a m u s leh n t d e s h a l b den S e lb s t m o r d ab. E r v e r w i r f t e b e n s o a l l e r e l i g i ö s e n V e r s u c h e , d a s A b s u r d e zu b e w ä lt i- g e n . Zu d i e s e n V e r s u c h e n zäh lt e r auch d ie E x i s t e n z p h i l o s o p h i e : "Wenn ic h m i c h an d ie L e h r e n d e r E x i s t e n z p h i l o s o p h i e h a lt e , s o s e h e ich, daß a u s - n a h m s l o s a l l e m i r e in A u s w e ic h e n v o r g e s c h l a g e n haben. S ie gehen, vom A b- s u r d e n a u s, auf den T r ü m m e r n d e r V ern u n ft in e i n e g e s c h l o s s e n e , auf das M e n s c h l i c h e b e g r e n z t e W e lt, und du rch e i n e s o n d e r b a r e Ü b e r le g u n g v e r - g ö t t lic h e n s i e d a s , w a s s i e z e r s c h m e t t e r t , und s i e fin d en e in e n Grund z u r Hoffnung in d e m , w a s s i e h i l f l o s m a c h t. D i e s e g e w a l t s a m e Hoffnung i s t b e i
2
a l l e n w e s e n h a f t r e l i g i ö s . " C a m u s nennt d i e s e s V e r f a h r e n e in e n "Sprung".
D a b e i w e r d e "das A b s u r d e Gott (im w e i t e s t e n S in n e d e s W o r t e s ) , und das 3
N i c h t v e r s t e h e n k ö n n e n w ird d a s S e in , d a s a l l e s e r l e u c h t e t " . N ic h t s m a c h e d i e s e Ü b e r le g u n g l o g i s c h . Durch e in e s o l c h e I n t e g r a t io n d e s A b su rd en l ö s c h e der־ M e n s c h s e i n e i g e n e s W e s e n a u s , d a s nach C a m u s ' A u f f a s s u n g in "Auf- lehnun g, Z e r r i s s e n h e i t und Z w ie s p a lt " b e s t e h t . A l s e i n z i g e m ö g l i c h e V e r -
1Ib., s. 31.
2I b . . S. 32.
3I b . , S. 33.
4 I b . , S. 35.
00046901
h a l t e n s w e i s e s ie h t C a m u s d ie s t ä n d ig e R e v o lt e d e s M e n s c h e n g e g e n d ie Ab- su r d itä t an, w ie s i e in d e m antiken M ythos von S i s y p h o s zum A u s d r u c k k o m - m e . Zum Z i e l d e s m e n s c h l i c h e n H andelns e r h e b t C a m u s d a s S tr e b e n nach e in e m m ö g l i c h s t hohen Maß an E r fa h r u n g in a lle n B e r e i c h e n d e s L e b e n s , nicht z u le t z t auch in d e r Kunst. C a m u s s c h l i e ß t den H au p tteil s e i n e s E s s a y s m it den W orten: ״ D e r Kampf g e g e n G ip fe l v e r m a g e in M e n s c h e n h e r z a u s z u - fü lle n . W ir m ü s s e n uns S is y p h o s a l s e in e n g lü c k lic h e n M e n s c h e n v o r s t e l - l e n . " 1
K ants A n tin o m ie n a l s H in w e is auf d a s A b s u r d e
D ie von C a m u s b eh a u p tete W i d e r s p r ü c h l i c h k e i t d e r W e lt , d ie e s dem M e n s c h e n v e r w e h r t , in ih r e in e n Sinn zu e r k e n n e n , i s t s c h o n v o r C a m u s zum A u sg an gsp u n k t z a h l r e i c h e r p h i l o s o p h i s c h e r U n te r su c h u n g e n g e w o r d e n , d ie e in e A u flö su n g d e r W id e r s p r ü c h e zum Z i e l haben. B e s o n d e r s s y s t e m a - t i s c h hat s i c h Kant d i e s e r P r o b l e m a t i k a n g e n o m m e n . In s e i n e r ״K r itik d e r r e in e n Vernunft" f o r m u l i e r t e r v i e r A n tin o m ie n , S ie b e s t e h e n j e w e i l s aus e i n e r T h e s e und e i n e r A n t it h e s e . In d e r e r s t e n A n t in o m ie w ird d ie B eh a u p - tung von d e r E n d lich k e it d e r W elt d e r B ehaup tu ng von i h r e r U n e n d lic h k e it g e g e n ü b e r g e s t e l l t . D ie z w e it e A n tin o m ie b e z ie h t s i c h auf d ie F r a g e nach U n- S t e r b l i c h k e i t o d e r S t e r b lic h k e it d e s M e n s c h e n . In d e r d r it te n A n tin o m ie s t e h e n F r e i h e i t und N a tu r k a u s a litä t (N o tw e n d ig k e it) g e g e n e in a n d e r . D ie v i e r te A n t in o m ie s c h l i e ß l i c h enthält d ie F r a g e nach E x i s t e n z o d e r N ic h t -
2
e x i s t e n z e i n e s " s c h le c h t h in n o tw en d ig en W e s e n s " , a l s o G o t t e s . Nach Kant s t e l l e n d i e s e A n tin o m ie n nur s c h e i n b a r e W id e r s p r ü c h e d a r , w e i l s i c h T h e - s e n und A n t it h e s e n j e w e i l s auf v e r s c h i e d e n e D in g e b e z ie h e n : D ie T h e s e n auf I d e e n , d ie A n t it h e s e n auf e m p i r i s c h e B e g r i f f e .
1Ib.. s. 1 0 1 .
2I. Kant, K r itik d e r r e in e n V ern u n ft, B d. 2 (F r a n k fu r t a. M. 1974), S . 412 ff. ( ־ A 4 2 6 / B 454 f f . ) .
F . K a u lb a ch w e i s t in s e i n e m K o m m e n t a r z u r K a n t is c h e n T r a n s z e n d e n t a l - p h ilo s o p h ie d a r a u f hin, daß K a n ts Z w e it e ilu n g d e r v i e r a n g e fü h r te n p h i lo s o - p h is c h e n P r o b l e m e in T h e s e und A n t it h e s e durch e in d o p p e lt e s I n t e r e s s e d e r m e n s c h l i c h e n V e r n u n ft z u sta n d e kom m t: ״ D a s p r a k t is c h e I n t e r e s s e be- z i e h t s i c h z u l e t z t d a ra u f, daß j e w e i l s an den Behauptungen d e r * T h esen * d e r B e s t a n d von ,M o r a l und R e l i g i o n 1 hängt. D a s s p e k u la t iv e I n t e r e s s e a b e r hat e s d a rau f a b g e s e h e n , d e r R e ih e d e r E r s c h e i n u n g e n , d ie für s i c h g e n o m m e n z u f ä l l i g , h a l t l o s und u n v o lls tä n d ig i s t , e in e , u nb ed ingte Haltung und S t ü t z e ' zu g eb en . E s i s t z u l e t z t auch S e l b s t e r h a l t u n g s t r i e b d e r V ernunft, wenn s i e den Z u fa ll im F e l d ę d e r E r s c h e in u n g e n in d ie Id e e e i n e r a b s o lu te n E inh eit und N o tw e n d ig k e it e in h o lt. Z w a r v e r b i e t e t e s K r itik , daß d i e s e Idee s e l b s t v e r g e g e n s t ä n d l i c h t , r e a l i s i e r t und 1 h y p o s t a s i rt * w e r d e : a b e r s i e drückt d ie R e g e l a u s , d e r z u f o l g e e m p i r i s c h e s D enken d ie N atu r s o b e t r a c h t e n s o l l ,
• a l s ob # d ie e i n z e l n e n N a t u r e r s c h e i n u n g e n im Z u s a m m e n h a n g a b s o l u t e r E in h e it und N o tw e n d ig k e it a u fz u n e h m e n w ä r e n . 11 *
K an ts A n tin o m ie n k o m m e n a l s o aufgrund z w e i e r u n t e r s c h i e d l i c h e r P e r - s p e k t i v e n z u s ta n d e , d i e s i c h g e g e n s e i t i g zu e i n e r T h e o r i e d e r m e n s c h l i c h e n E r k e n n t n is e r g ä n z e n . D ie Id een ־ v e r t r e t e n in den T h e s e n - e n t s t e h e n da- d u rch , daß d ie den B e d in g u n g e n von R aum und Z e i t g e h o r c h e n d e n G e s e t z e d e s E r f a h r u n g s b e r e i c h s auf j e n s e i t s d e r E m p i r i e l i e g e n d e D inge an g e w e n d et w e r d e n . S ie haben h y p o t h e t is c h e n C h a r a k t e r und d ie n e n l e d i g l i c h a l s r e g u - l a t i v e s P r i n z i p b e i d e r E r f a h r u n g s g e w in n u n g . B e w e i s e n l a s s e n s i c h d ie
" T h e s e n " n ich t. F ü r Kant i s t d ie W elt noch n ic h t a b s u r d , w e il in s e i n e r T h e o r i e d i e W i d e r s p r ü c h l i c h k e i t zum E r k e n n t i s p r i n z i p w ird . C a m u s d a g e g e n h ä lt d ie W e lt von v o r n h e r e i n für u n e r k lä r b a r .
^F. K aulbach. I m m a n u e l Kant ( B e r l i n 1969), S. 180 f. - Zum T h e m a
" a b s u r d e L i t e r a t u r und K a n tis c h e P h ilo so p h ie" v g l. auch: D as W erk von S a m u e l B e c k e t t . B e r l i n e r C o llo q u iu m . H e r a u s g e g e b e n von Hans M a y e r und U w e J o h n so n (F r a n k fu r t a. M. 1975), S. 70 f.
D o s t o e v s k i j s U n t e r s c h e id u n g z w i s c h e n e u k l i d i s c h e r und n i c h t e u k l i d i s c h e r V ernunft
In e n g e m Z u s a m m e n h a n g m it d e r A n t in o m ie n le h r e K a n ts s t e h t d a s d i c h t e - r i s c h e S ch affen D o s t o e v s k i j s . J a . Ê . G o l o s o v k e r hat in s e i n e m Buch
" D o s t o e v s k ij i Kant" auf P a r a l l e l e n z w i s c h e n b eid en D e n k e r n h i n g e w i e s e n . * G o l o s o v k e r z e i g t , daß d ie Helden in D o s t o e v s k i j s R om an ״ B r a t'ja K a r a m a z o v y "
j e w e i l s e n t w e d e r e i n e T h e s e o d e r e in e A n t it h e s e d e r K a n t is c h e n A n tin o m ie n v e r t r e t e n . E r p rä g t dafür den B e g r i f f d e s " a n t in o m is c h e n Z w e ik a m p fe s " .
W ährehd Kant a l s P h ilo s o p h am P r o b l e m d e r A n tin o m ie n ein v o r w ie g e n d t h e o r e t i s c h e s I n t e r e s s e hat, s te h t fü r D o s t o e v s k i j a l s D i c h t e r die F r a g e im M ittelpunkt, w i e d e r M e n sc h m it den A n tin o m ie n lebt; D o s t o e v s k i j s I n t e r - e s s e i s t a l s o p s y c h o l o g i s c h b e g r ü n d e t. Im R om an ״ B r a t ' j a K a r a m a z o v y "
l ä ß t e r d ie P r o b l e m a t i k d e u tlic h zu ta g e t r e t e n . B e im fo lg e n d e n T e x t a u s z u g h a n d e lt e s s i c h um e in e R ed e I v a n s , d e r s e i n e m B r u d e r Alè'Sa s e i n e W e lt - a n s c h a u u n g d a rle g t:
Wenn e s e in e n Gott gibt, und w enn e r d ie E r d e e r s c h a f f e n hat, s o hat e r s i e g a n z g e w iß nach d e r G e o m e t r i e d e s Euklid g e s c h a f f e n und den m e n s c h l i c h e n V e r s t a n d nur m it d e m V e r m ö g e n b eg a b t, die d r e i A u s - dehnu ngen d e s R a u m e s zu b e g r e i f e n . I n d e s s e n a b e r hat e s a n d e r e M a t h e m a t ik e r und P h ilo s o p h e n g e g e b e n , und e s gibt i h r e r auch h eu t- zu ta g e noch w e l c h e , und s i e g e h ö r e n s o g a r zu den b e m e r k e n s w e r t e .- s t e n , d ie b e z w e if e ln , daß d a s W e lt a ll - o d e r s a g e n w i r noch u m f a s s e n -
d e r - , daß a l l e s Sein nur nach E u k lid s G e o m e t r i e g e s c h a f f e n s e i , ja, s i e e r d r e i s t e n s i c h s o g a r zu denken, daß z w e i p a r a l l e l e L in ie n , die doch n a c h Euklid n ie und n i m m e r und u n te r k e i n e r Bedingung auf E r - den z u s a m m e n l a u f e n können, v i e l l e i c h t doch ir d g e n d w o in d e r U nend- l i c h k e i t z u s a m m e n la u f e n . W eißt du, L ie b lin g , ic h s a g e m i r nun, wenn ic h nich t e in m a l d a s b e g r e i f e n kann, w ie s o l l ic h dann noch e t w a s von Gott b e g r e i f e n können, d a s i s t doch dann v i e l zu hoch für m ic h . B e - s c h e i d e n b ekenne ich, daß ich nicht d ie g e r i n g s t e n F ä h ig k e ite n z u r L ö s u n g s o l c h e r P r o b l e m e b e s i t z e ; ic h habe nur e in e n e u k lid is c h e n .
J a . É. G o l o s o v k e r , D o s t o e v s k i j i Kant. R a z m y S le n i e c it a t e l j a nad r o m á n o m ״ B r a t 'j a K a r a m a z o v y " i tr a k ta to m Kanta ״ K r itik a ć i s t o g o r a z u m a " ( M o s k v a 1963).
00046901
e in e n i r d i s c h e n V e r s t a n d , und w i e s o l l m an d ah er über e t w a s u r t e i l e n , w a s n ic h t von d i e s e r W e lt i s t ? Und a u ch d ir , F r e u n d A l j o s c h a , rate ic h , n ie d a r ü b e r n a c h z u d e n k e n , v o r a l l e m nicht ü b er Gott; ob e s ihn gibt o d e r n ic h t gibt. D a s s in d F r a g e n , an d ie u n s e r V e r s t a n d ü b e r - haupt nich t h e r a n r e i c h t , da d e s s e n B e g r i f f s v e r m ö g e n nur für d a s E r - f a s s e n d e r d r e i A u sd e h n u n g e n g e s c h a f f e n i s t . Und s o a k z e p t i e r e ic h denn g e r n e n i c h t nur Gott a l l e i n , s o n d e r n ich a k z e p t i e r e a u ch s e i n e A l l w i s s e n h e i t und s e i n Z i e l - d a s uns v o llk o m m e n unbekannt i s t - und g la u b e an d a s G e s e t z und den Sinn d e s L e b e n s . [ . . . ] Nun, s o laß d i r denn k u r z g e s a g t s e i n , daß ic h im E n d r e s u lt a t d i e s e G o t t e s - w e i t - nich t a k z e p t i e r e , und w e n n ic h auch w eiß, daß s i e e x i s t i e r t , s o w i l l ic h s i e d o ch n ic h t g e l t e n l a s s e n . N icht Gott a k z e p t i e r e ic h n ic h t, v e r s t e h e m i c h r e c h t , s o n d e r n d ie von ihm g e s c h a f f e n e W e lt a k z e p t i e r e i c h n ich t und kann ic h n ic h t a k z e p t ie r e n . *
D o s t o e v s k i j u n t e r s c h e i d e t a l s o z w i s c h e n e i n e r e u k lid is c h e n und e i n e r nicht e u k l i d i s c h e n o d e r ü b e r e u k l i d i s c h e n V e r n u n f t. D abei e n t s p r i c h t d ie e u k li d i - s e h e V e r n u n f t den ״ A n tith e s e n " K a n ts , d ie n ic h t e u k li d is c h e V e r n u n ft i s t die G r u n d la g e d e r ״ T h e s e n " . S e l b s t für d e n j e n ig e n , d e r s i c h ü b er d ie E x i s t e n z z w e i e r A r t e n von V e r n u n f t im k l a r e n i s t , s in d d ie W i d e r s p r ü c h e d e r W elt nur zum T e i l a u s g e r ä u m t . D i e s z e i g t s i c h d a r in , daß Ivan d ie V o r s t e l l u n g e i n e s G o t t e s nich t m i t d e r von Gott g e s c h a f f e n e n Welt v e r e i n b a r e n kann.
H ie r taucht d a s a l t e p h i l o s o p h i s c h e P r o b l e m d e r T h e o d i z e e auf. D ie U n t e r - S c h e id u n g z w i s c h e n e u k l i d i s c h e r und n i c h t e u k l i d i s c h e r V e r n u n ft b e s c h r ä n k t a ic h nicht auf den R o m a n ״ B r a t ' j a K a r a m a z o v y " , s o n d e r n s i e z ie h t s i c h - w i e G. P o m e r a n z n a c h g e w i e s e n hat - durch g roß e T e i l e d e s ü b r ig e n W e r - кеь von D o s t o e v s k i j . A l l e r d i n g s w i r d d o r t nich t a u s d r ü c k lic h d e r N a m e E u k liJ genannt. 2
Man kann a l s o s a g e n , daß D o s t o e v s k i j b e r e i t s einen w e s e n t l i c h e n T e i l d er P r o b l e m a t i k d e s e r s t s p ä t e r s o g e n a n n te n A b su r d en g e d a n k lic h v o r w e g g e - n o m m e n und d a r ü b e r h in a u s d i c h t e r i s c h g e s t a l t e t hat. A uch C a m u s s t e l l t
^F. M. D o s t o e v s k i j , B r a t ' j a K a r a m a z o v y . Knigi I - X . L e n in g r a d 1976 (= P o ln o e s o b r a n i e so C in e n ij v t r i d c a t i t o m a c h , t. 14), S . 214. Ü b e r se tzu n g : F . M. D o s t o j e w s k i , D ie B r ü d e r K a r a m a s o f f ( D a r m s t a d t 1968), S. 381 f. - V g l . auch F . T h i e s s , D o s t o j e w s k i . R e a l i s m u s am R ande d e r T r a n s z e n d e n z (S tu ttgart 1 9 7 1 ), S . 156 ff.
оG. P o m e r a n z , E u k l i d i s c h e und n i c h t e u k l i d i s c h e V e r n u n ft im W erk e D o s t o j e w s k i s . In: K o n tin e n t 3 ( 1 9 7 5 ) , S . 114 ff.
00046901
f e s t : ״ Z w e i f e l l o s hat n iem a n d in dem M aße w i e D o s t o j e w s k i j d e r a b s u r d e n W e l t s o e i n d r in g lic h e und s o quälende R e i z e z u g e b e n g e w u ß t. "* Was i n d e s - sem D o s t o e v s k i j von C a m u s u n t e r s c h e id e t , i s t d i e T a t s a c h e , daß D o s t o e v s k i j duirch d ie A nnahm e e i n e r n ic h te u k lid is c h e n V e r n u n ft zu e i n e r N eg ation d e s A b s u r d e n g e la n g t. H ie r in z e ig t s i c h s e i n e im C h r i s t e n t u m v e r w u r z e l t e W e lt a n - s c h a u u n g .
* A . C a m u s , aaO, S. 91.
00046901
WAS IST A BSU RD E U T E R A T U R ?
S o w i e C a m u s 1 ״ L e M ythe de S isy p h e " d e m B e g r i f f d e s A b su r d en zum D u r c h b r u c h v e r h a l f , b e w ir k t e M. E s s l i n s 1961 e r s c h i e n e n e s B u ch ״ T h e T h e a t r e of A bsurd" ( d e u t s c h e Ü b e r s e t z u n g 1964) d ie E in b ü r g e r u n g d e s ( s c h o n v o r h e r g e p r ä g t e n ) T e r m i n u s ״ T h e a t e r d e s A bsurden" (im d e u t s c h - s p r a c h i g e n Raum m e is t : a b s u r d e s T h e a t e r ) in den a l l g e m e i n e n S p r a c h g e - b r a u c h . U n te r a b s u r d e m T h e a t e r v e r s t e h t E s s l i n im w e s e n t l i c h e n d i e D r a - m e n von S a m u e l B e c k e t t , A rth u r A d a m o v , E u g è n e I o n e s c o und J ea n G enet.
W a s d i e s e D r a m a t i k e r m i t e i n a n d e r v e r b in d e t - e i n e "Schule" d e s a b su rd en T h e a t e r s im W e s t e n hat e s n ie g e g e b e n - , i s t n ach E s s l i n s A u f f a s s u n g das B e s t r e b e n , auf d e r B üh ne "das B e w u ß t s e in d e r S i n n l o s i g k e i t d e s m e n s c h - l i e h e n D a s e i n s und d e r U n z u lä n g lic h k e it r a t i o n a l e r A n s c h a u u n g s f o r m e n durch den bewußten V e r z i c h t auf V e r n u n ftg r ü n d e und d i s k u r s i v e s Denken zum A u s - d r u c k zu b r in g e n " . * A n sta tt d ie A b s u r d itä t d e r m e n s c h l i c h e n E x i s t e n z zum G e g e n s t a n d d e s D i a l o g s zu m a c h e n , w ie d i e s in e x i s t e n t i a l i s t i s c h e n D r a m e n g e s c h i e h t , s t e l l e n d ie V e r t r e t e r d e s a b s u r d e n T h e a t e r s - s o s a g t E s s l i n - d ie A b s u r d itä t in " g r e i f b a r e n s z e n i s c h e n B ild e r n " d a r . 2 D ie N o tw en d ig k eit e i n e r A u flö s u n g t r a d i t i o n e l l e r T h e a t e r f o r m e n b e g r ü n d e t E s s l i n dam it, daß s i c h e in M e n s c h , d e r s i c h d e r S i n n l o s i g k e i t d e r W e lt bewußt i s t , "nicht län - g e r m it K u n s tfo r m e n z u f r i e d e n g e b e n kann, d ie s i c h auf u n gü ltig g e w o r d e n e M a ß stä b e und B e g r i f f e grü n d en , n ä m lic h von d e r V o r a u s s e t z u n g a u s g e h e n , e s g e b e e in f e s t e s F u n d a m e n t g e o f f e n b a r t e r G e w iß h e it e n ü b e r d ie B e s t i m m u n g d e s M e n s c h e n in d e r W elt, von d e r s i c h l e t z t e W e r t b e g r i f f e o d e r f e s t e R e - g e ln für d a s m e n s c h l i c h e V e r h a lt e n a b le i t e n l a s s e n " . ’
*M. E s s l i n , D a s T h e a t e r d e s A b s u r d e n (R e in b e k 1965), S. 14.
2I b . , S. 15.
3I b . , S. 309.
W e itg eh e n d in Ü b e r e i n s t i m m u n g m it E s s l i n s A u ffa s s u n g b efin d et s i c h W. H i l d e s h e i m e r s e in J a h r fr ü h e r ( I 9 6 0 ) p u b l i z i e r t e r A u f s a tz " Ü ber das a b s u r d e T h e a t e r " , d i e s o g e n a n n te ״ E r l a n g e r R ed e" , d ie von E s s l i n e n t ״ s p r e c h e n d g e w ü r d ig t w ir d . ^ F ü r H i l d e s h e i m e r i s t j e d e s a b su r d e D r a m a e i n e " P a r a b e l ü b e r d ie F r e m d h e i t d e s M e n s c h e n in d e r W elt" . D ie P a r a - b e i vei& teht H i l d e s h e i m e r d a b ei nicht a l s e in d e r W ir k lic h k e it a n a lo g e s P a r a l l e l g e s c h e h e n a u s e i n e m an d e re n V o r s t e l l u n g s b e r e i c h , da s i c h für e t w a s , d a s feh lt - h i e r den Sinn d e s L e b e n s - k e in A nalogon finden l a s s e . D a g e g e n könne m a n s e h r w ohl e in A nalogon fü r d ie T a t s a c h e d e s F e h l e n s a u f s t e l l e n . D i e s e s A n a lo g o n b e s t e h e d a r in , daß s i c h d a s a b s u r d e T h e a t e r m i t s e i n e m O bjekt, d e m A b su r d en , "in s e i n e r g a n z e n , u n g e h e u e r lic h e n U n lo g ik " i d e n t i f i z i e r e , " in d em e s in F o r m von D a r s t e l l u n g e n b e s t i m m t e r a b s u r d e r Z u s t ä n d e , v o r a l l e m a b e r du rch s e i n e i g e n e s a b s u r d e s G ebaren,
3
j ä h e B l i c k e auf d i e S itu a tio n d e s M e n s c h e n f r e ig ib t " .
In H i l d e s h e i m e r s A u f s a t z klingt b e r e i t s e i n e F r a g e an, d ie für d ie In ter - p r e t a t i o n von a b s u r d e r D r a m a tik o d e r - a l l g e m e i n e r g e s p r o c h e n - a b s u r d e r L i t e r a t u r zum v o r d r i n g l i c h e n P r o b l e m g e w o r d e n ist: die F r a g e , nach w e l - c h e n K r i t e r i e n e in T e x t a l s ab su rd zu k l a s s i f i z i e r e n i s t . So u r t e ilt H i l d e s - h e i m e r ü b er I o n e s c o s Stück "D ie N a s h ö r n e r " , daß e s z w a r "ein E le m e n t d e s A b su rd en " e n t h a lt e , d e r A u tor a b e r "m it den M itteln e i n e r ganz v o r d e r -
4
g r ü n d ig e n P a r a b e l g e a r b e i t e t " habe. E s s l i n d a g e g e n behauptet, daß die
״ N a s h ö r n e r " A u s d r u c k " d e r g r u n d s ä t z lic h e n A u s w e g l o s i g k e i t und A b su rd itä t 5
d e s m e n s c h l i c h e n D a s e i n s " s in d . A. H e i d s i e c k e r h e b t in s e i n e m Buch ,1D a s G r o t e s k e und d a s A b s u r d e im m o d e r n e n D r a m a " E s s l i n g e g e n ü b e r den
1Ib. , S. 214.
2
W. H i l d e s h e i m e r , Ü b e r d a s a b s u r d e T h e a t e r . In: d e r s . . W e r w ar M o z a r t ? B e c k e t t s 1S p ie l # . Ü b e r das a b s u r d e T h e a t e r (F ra n k fu rt a. M.
1 9 6 6 ), S . 99 f.
3Ib. , S. 83 f.
V o r w u r f , e r habe d a s A b s u r d e nicht v o m G r o te s k e n ^ a b g e g r e n z t und k o m m e s o zu f a l s c h e n I n t e r p r e t a t io n e n . 1
D i e T a t s a c h e , daß b i s l a n g noch k e in e v e r l ä ß l i c h e , a l l g e m e i n an er k a n n te D e fin itio n d e s B e g r i f f s ,1a b s u r d e L i t e r a t u r 1' v o r l i e g t , führt zu d e r N o tw e n - d ig k e it , fü r d ie U n t e r s u c h u n g d e r r u s s i s c h e n A b s u r d is t e n e in e n B e g r i f f d e r a b s u r d e n L i t e r a t u r zu b ild e n , d e r e i n e r s e i t s w e i t genug i s t , den g r ö ß te n T e i l d e s W e r k e s e i n e s je d e n den w e s t l i c h e n A b s u r d i s t e n ä h n lic h e n r u s s i - s e h e n S c h r i f t s t e l l e r s zu u m f a s s e n , a n d e r e r s e i t s eng genug, um s o l c h e
W e r k e a u s z u s o n d e r n , in den en d a s A b s u r d e nur von u n t e r g e o r d n e t e r B e d e u - tun g i s t .
B e c k e t t s D r a m a ״ W a r te n auf Godot" a l s G rundlage e i n e r D e fin itio n d e r a b s u r d e n L i t e r a t u r
Z u r U m s c h r e ib u n g d e s B e g r i f f s " a b s u r d e L ite r a tu r " b e d a r f e s e i n e s l i t e r a r i s c h e n T e x t e s , d e s s e n a b s u r d e r C h a r a k t e r für d ie L i t e r a t u r w i s s e n - s c h a f t a u ß e r Z w e i f e l s t e h t . Ein s o l c h e r T e x t i s t B e c k e t t s D r a m a "W arten auf Godot" ( e r s c h i e n e n 1952, U rau ffü h ru n g 1953). D i e s e s D r a m a w ird im f o lg e n d e n a n a l y s i e r t m it d e m Z i e l , f e s t z u s t e l l e n , w o r in das W e s e n d e r a b s u r d e n L i t e r a t u r b e s t e h t . E s lä g e nahe, auf e in e d e r z a h l r e i c h e n b e r e i t s v o r l i e g e n d e n I n t e r p r e ta t io n e n von "W arten auf Godot" z u r ü c k z u g r e if e n . D i e s e r W e g w ird je d o c h a u s z w e i Gründen nicht b e s c h r it t e n : E r s t e n s d a r f
s i c h d ie I n te r p r e ta t io n m it R ü c k s ic h t auf d ie r u s s i s c h e n a b s u r d e n T e x t e - d ie zu e i n e m g r o ß e n T e i l P r o s a sin d - nich t zu s e h r auf g a t t u n g s s p e z i f i - s e h e M e r k m a l e k o n z e n t r i e r e n , z w e i t e n s kann e in e s o l c h e z w e c k o r i e n t i e r - te In te r p r e ta tio n nich t auf K o n t r o v e r s e n v e r s c h i e d e n e r F o r s c h e r e in g e h e n , s o n d e r n nur w e it g e h e n d U n b e s t r i t t e n e s d a r l e g e n . A n g e s i c h t s d e r F ü l l e von S e k u n d ä r lit e r a t u r , d ie s i c h m it "W arten auf Godot" befaßt und d e r T a t s a c h e ,
00046901
^A. H e i d s i e c k . D a s G r o t e s k e und d a s A b su rd e im m o d e r n e n D r a m a ( S t u t t g a r t u , a. ^ 1971 ), S. 44.
daß s i c h v i e l e I n te r p r e ta t io n e n e i n z e l n e r S t e ll e n in den P u b lik a tio n e n zu B e c k e t t s D r a m a w ie d e r h o le n , ohne daß m an h eu te noch d i e j e w e i l i g e n U r h e - b e r a u sfin d ig m a c h e n könnte, w ird auf L i t e r a t u r n a c h w e i s e w e itg e h e n d v e r - z i c h t e t . 1
D a s D r a m a ״ W a r te n auf Godot" b e s t e h t aus z w e i Akten. Ort d e s G e s c h e - h e n s i s t in b eid en T e i l e n e in e L a n d s t r a ß e . Z u n ä c h st t r e t e n W la d im ir und E s t r a g o n (auch D id i und Gogo genannt) auf, z w e i M änner, d ie kaum in d iv i- d u e l l e Z üge a u f w e is e n . S ie r e d e n m i t e in a n d e r , um s i c h d a d u rch d ie Z e it d e s W a rten s auf e in e n H errn Godot zu v e r t r e i b e n . W e r Godot i s t , wann e r k o m m t und w a s e r b e w ir k e n s o l l , i s t h ö c h s t ungew iß. E s s te h t noch nicht e i n m a l f e s t , ob e r überhaupt k o m m t und ob e r w i r k l i c h Godot heißt. A n g e - s i c h t s d e r a u s s i c h t s l o s e n S itu a tio n e r w ä g e n W la d im ir und E s t r a g o n d ie M ög- l i c h k e i t e i n e s S e l b s t m o r d s . S i e z ie h e n e s je d o c h v o r , a b z u w a r te n , w a s
Godot ihnen v o r s c h l a g e n w ir d . Auf e i n m a l t r e t e n z w e i w e i t e r e M änner auf.
D e r e in e , m it e i n e r P e i t s c h e in d e r Hand, führt den a n d e r e n , d e r s c h w e r e s G ep ä ck trägt, an e i n e m S t r ic k v o r s i c h h e r . D ie V e r m u tu n g W l a d i m i r s und E s t r a g o n s , daß e s s i c h bei d e m H e rrn m it d e r P e i t s c h e um Godot handelt, e r w e i s t s i c h a l s f a l s c h . Es i s t P o z z o m i t s e i n e m von ih m m iß h an d elten K n e c h t Lucky. Z w i s c h e n P o z z o und den b e id e n a n d e r e n M ännern e n t w ic k e lt s i c h ein G e s p r ä c h . L u c k y s a g t z u n ä c h s t kein e i n z i g e s W ort, hält dann a b e r auf P o z z o s B e f e h l hin e in e n w i r r e n M onolog, d e r m i t F r a g m e n t e n d e r W i s s e n - s c h a f t s s p r a c h e d u r c h s e t z t i s t . S c h l i e ß l i c h g e h e n P o z z o und L ucky fo rt.
In die I n t e r p r e ta t io n von ״ W a r te n auf Godot" sin d i n s b e s o n d e r e Gedanken a u s fo lg e n d e n P u b lik a tio n e n ein g e g a n g e n : H. S e i p e l , U n te r su c h u n g e n zum e x p e r i m e n t e l l e n T h e a t e r von B e c k e t t und I o n e s c o ( D i s s . Bonn 1963), S.
178 ff. ; N. G e s s n e r , D i e U n z u lä n g lic h k e it d e r S p r a c h e . E in e U n te r su c h u n g ü b e r F o r m z e r f a l l und B e z i e h u n g s l o s i g k e i t bei S a m u e l B e c k e t t ( D i s s . Z ü r ic h
1957); K. S c h o e ll , B e c k e tt: En Attendant Godot. In: M a t e r i a l i e n zu S a m u e l B e c k e t t s *Warten auf G o d o t' (F r a n k f u r t a. M. 1973), S. 7 f f . ; G. A n d e r s , S e i n ohne Z e it . In: M a t e r i a l i e n . . . , S. 31 f f . ; K. S c h w a r z , D ie Z e i t p r o b l e - m a t i k in S a m u e l B e c k e t t s *En attendant G o d o t 1 . In: M a t e r i a l i e n . . . , S. 73
W l a d i m i r und E s t r a g o n w ü rd en auch g e r n e g e h e n , b e s in n e n s i c h a b e r darauf, daß s i e w e i t e r auf Godot w a r t e n m ü s s e n . D a k o m m t e in J u n g e h e r b e i g e l a u - fe n . E r b r in g t e in e N a c h r ic h t: Godot l a s s e a u s r i c h t e n , e r k o m m e "heute abend nicht, a b e r s i c h e r m o r g e n " .
D e r z w e i t e Akt s p i e l t a m d a r a u ffo lg e n d e n T a g e . D e r z u v o r kahle Baum an d e r L a n d s t r a ß e , an d e m s i c h d a s G e s c h e h e n a b s p ie lt , tr ä g t nun e in ig e B l ä t t e r . W i e d e r v e r t r e i b e n s i c h W la d im ir und E s t r a g o n d ie Z e it durch G e - s p r ä c h e . S ie haben den E in f a ll, P o z z o und L ucky zu s p i e l e n . S c h lie ß lic h t r e t e n d e r i n z w i s c h e n e r b lin d e t e P o z z o und d e r s t u m m g e w o r d e n e Lucky s e l b e r auf. W ie d e r u m h ält E s t r a g o n P o z z o für Godot, w i e d e r u m e r w e i s t s i c h d i e s e V e r m u t u n g a l s f a l s c h . P o z z o kann s i c h n ic h t m e h r an d ie B e g e g - nung v o m V o r t a g e e r i n n e r n . A uch d e r a n s c h lie ß e n d a u f t r e te n d e Junge e r - kennt W la d im ir und E s t r a g o n nich t w i e d e r . E r m e l d e t , Godot k o m m e an d i e s e m Abend n ich t, a b e r am d a r a u ffo lg e n d e n T a g e . W ie d e r u m denken W l a d i m i r und E s t r a g o n an S e l b s t m o r d , w id e r u m v e r w e r f e n s i e d i e s e n G e - danken. D e r z w e i t e Akt endet m it d e n s e l b e n W o r te n w ie d e r e r s t e .
W la d im ir fragt: " A lso ? W ir g e h e n ? " D a r a u f a n tw o r te t E s t r a g o n : ״ Gehen w i r . " B e id e g eh en n ic h t. D a s S p ie l könnte von vo rn begin n en ; d e r V o rh a n g f ä llt .
T r a d i t i o n e l l e A n s ä t z e d e r D r a m e n i n t e r p r e t a t i o n - b e i s p i e l s w e i s e s o l c h e , d ie v o m C h a r a k t e r d e r e i n z e l n e n P e r s o n e n a u s g e h e n o d e r den Gang d e r Handlung u n t e r s u c h e n ־ h e lf e n b e i e i n e r A n a l y s e von ״ W a r te n auf Godot"
n ic h t w e i t e r . Denn e in w e s e n t l i c h e r B e s t a n d t e i l d i e s e s D r a m a s i s t eb en d i e V e r u n s i c h e r u n g d e s s e n , d e r v e r s u c h t , a u s ihm e i n e B e d e u tu n g h e r a u s z u - l e s e n . J e d e A u s s a g e , d ie m an aufgrund von T e x t s t e l l e n ü b e r B e c k e t t s T h e a - t e r m a c h t , tr ifft nur b is zu e in e m g e w i s s e n G r a d e zu, w e i l s i e s ic h m it S i c h e r h e i t d u rc h a n d e r e T e x t s t e l l e n in Z w e i f e l z i e h e n lä ß t. S o w e r d e n b e i m Z u s c h a u e r o d e r L e s e r im V e r la u f e d e s S t ü c k e s D eu tu n gen h e r v o r g e r u f e n , d ie s i c h nach k u r z e r Z e it a l s unhaltbar e r w e i s e n ; d i e s e w e r d e n v e r w o r f e n und durch n eu e H y p o th e se n e r s e t z t , d ie bald d a r a u f w i e d e r u m z w e ife lh a ft
00046901
e r s c h e i n e n und s o f o r t . W ill man d e n n o c h zu e i n e r z u lä n g lic h e n In te r p r e ta tio n g e la n g e n , s o muß m an d i e s e s E l e m e n t d e r V e r w i r r u n g du rch den A utor in die A n a ly s e e in b e z ie h e n .
D a s s p r a c h l i c h e und a u ß e r s p r a c h l i c h e G e s c h e h e n in ״ W a r te n auf Godot"
z e i c h n e t s i c h dadurch au s, daß s i c h z w e i E b en en t e i l s a b w e c h s e l n , t e i l s ü b e r - l a g e r n . D ie e in e E b e n e i s t d ie d e s b a n a ls t e n A l l t a g s , d ie a n d e r e d ie d e r R e - f le x io n . Schon am B e g in n d e s D r a m a s tr itt d i e s e Z w e i t e ilu n g z u ta g e . E s t r a g o n v e r s u c h t u m s t ä n d lic h , s e in e n Schuh a u s z u z ie h e n ,. S c h l i e ß l i c h hat e r e s g e - schafft:
WLADIMIR: Läß s e h e n .
ESTRAGON: E s gibt n ic h ts zu s e h e n .
WLADIMIR: V e r s u c h , ihn w i e d e r a n z u z ie h e n .
ESTRAGON: (nachdem e r s e i n e n Fuß u n te r s u c h t hat): Ich laß ihn e t w a s an d e r f r i s c h e n Luft.
WLADIMIR: So i s t d e r M e n sc h nun mal: e r s c h im p f t auf s e in e n Schuh, und dabei hat s e i n Fuß sc h u ld .
( E r n im m t s e i n e n Hut noch m a l ab, s c h a u t h in e in , s t e c k t s e i n e Hand h in e in , s c h ü t t e l t ihn au s, s c h l ä g t darauf, b l ä s t h in e in und s e t z t ihn w i e d e r auf. )
W a s i s t denn nur l o s ?
(S c h w e ig e n . E s t r a g o n d reh t s e i n e n Fuß hin und h e r und bew eg t d ie Z e h e n , d a m it s i e b e s s e r a u s lü f t e n können. )
E i n e r von den S c h ä c h e r n w urde e r l ö s t . ( P a u s e . ) D a s i s t ein g u te r P r o z e n t s a t z . ( P a u s e . ) G ogo. . .
ESTRAGON: W as?
WLADIMIR: Wenn w ir e s b e r e u e n würden?
ESTRAGON: W as?
WLADIMIR: Nu ja. . . ( E r s u c h t . ) W ir b r a u c h e n je nich t g e r a d e in s
D e t a i l zu g e h e n . ^
ESTRAGON: Daß w ir g e b o r e n w urden?
D i e s e r W e c h s e l von B a n a litä te n und s o l c h e n Ä u ß eru n gen , d ie s c h l a g a r t i g d ie S it u a tio n b e le u c h t e n , in d e r s i c h d ie b e id e n M än n er b efinden, e r s c h e i n t t y p i s c h fü r d a s g e s a m t e D r a m a . B e c k e t t b en u tzt auf d e r E bene d e r R e f le x io n häufig B i b e l a l l u s i o n e n , h i e r zum B e i s p i e l e i n e A n s p ie lu n g auf d ie G e s c h i c h t e von den S c h ä c h e r n . Zur R e f l e x i o n s e b e n e g e h ö r t auch d ie in A b stä n d en w ie d e r h o lt e F r a g e v o n W la d im ir und E s t r a g o n , w o z u s i e e i g e n t l i c h auf d e r L a n d stra ß e