• Keine Ergebnisse gefunden

MAJANDUSTEADUSLIKKE TÖIDТРУДЫ ПО ЭКОНОМИЧЕСКИМНАУКАМXVII

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Aktie "MAJANDUSTEADUSLIKKE TÖIDТРУДЫ ПО ЭКОНОМИЧЕСКИМНАУКАМXVII"

Copied!
107
0
0

Wird geladen.... (Jetzt Volltext ansehen)

Volltext

(1)

TARTO RIIKLIKU ÜLIKOOLI TOIMETISED УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ

ТАРТУСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА

ACTA ET C O M M E N T A T IO N E S UN1VERS1TATIS TARTU EN SIS

ALUSTATUD 1893. a. V IH IK 304 ВЫ П УСК ОСНОВАНЫ в 1893 г.

MAJANDUSTEADUSLIKKE TÖID ТРУДЫ ПО ЭКОНОМИЧЕСКИМ

НАУКАМ

XVII

(2)

\ / I •

\ Sfr i

Ч

'

T A R T U R I I K L I K U Ü L I K O O L I T O I M E T I S E D

У Ч Е Н Ы Е З А П И С К И

Т А Р Т У С К О Г О Г О С У Д А Р С Т В Е Н Н О Г О У Н И В Е Р С И Т Е Т А A C T A E T C O M M E N T A T I O N E S U N I V E R S I T A T I S T A R T U E N S I S

ALUSTATUD 1893. a. VIHIK 3 0 4 ВЫПУСК ОСНОВАНЫ а 1893 г.

MAJANDUSTEADUSLIKKE TÖID ТРУДЫ ПО ЭКОНОМИЧЕСКИМ

НАУКАМ XVII

TARTU 1973

(3)

R e d a k t s i o o n i k o l l e e g i u m:

H . M e ts a (e s im e es ), V. K rin a l, R. H a g e l b e r g , H. P a u t s , K- P a rv e l, U. V a n a ­ asem e, E. Pajupuu

Р е д а к ц и о н н а я к о л л е г и я :

X. М етса (п р едседател ь ), В. Криналь, Р. Хагельберг, X. П ауте. К. Парвель, Ю. В анаасем е, Э. П аю пуу

(4)

Ü H I S K O N D L I K U L T V A J A LI K E S T T Ö Ö K U L U D E S T JA H I N D A D E F U N K T S I O O N I D E S T K AA S A J A T I N G I M U S T E S

H. Müür

M ajandusküberneetika ja sta tistik a kateeder

Ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i k u d tö ö k u l u d n ä i t a v a d , kui p a l j u ü h i s ­ k o n d m i n g i t e to o d e t e ja t o o t e r ü h m a d e to o t m i s e k s , r i n g l u s e k s j a ka k a s u t a m i s e k s tö ö d k u l u t a b , eh k t e i s t e s õ n a d e g a — m i l l i n e on n e n d e to o d e t e t ä ie lik r a h v a m a j a n d u s l i k t ö ö m a h u k u s . Ü h i s ­ k o n d l i k u l t v a j a l i k e k u l u d e all m õ i s t e t a k s e m a j a n d u s l i k u l t p õ h j e n ­ d a t u d k u l u t u s i k a a s a j a k e s k m i s t e s t ö ö t i n g i m u s t e s — k e s k m i s e t o o t m i s t e h n i k a , - t e h n o l o o g i a , t o o t m i s e o r g a n i s e e r i m i s e , t ö ö t a j a t e k v a l i f i k a t s i o o n i jt. t e g u r i t e j u u r e s .

Ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i k u d k u l u d on s e e g a j u b a o m a o l e m u s e l t d ü n a a m i l i s e d . T ö ö v i l j a k u s e t õ u s n i n g põhi- ja k ä i b e f o n d i d e ü h a p a r e m k a s u t a m i n e t a g a v a d tö ö k u lu d e p id e v a a l a n e m i s e . H i n n a ­ k u j u n d a m i s e p r a k t i k a s tu le b k i a r v e s t a d a t i n g i m u s i , m is p õ h j u s ­ t a v a d ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i k e k u l u d e t a s e m e m u u t u m i s t . K u lu d , m is v a r e m olid m a j a n d u s l i k u l t p õ h j e n d a t u d j a ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i k u d , v õ i v a d h ilje m u u t e s t i n g i m u s t e s o s u t u d a e b a m a j a n d u s ­

likeks.

Ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i k e k u lu d e , v ä ä r t u s e ja h i n n a m õ i s t e d on l a h u t a m a t u l t s e o t u d ü h i s k o n d l i k u t a r b i m i s v ä ä r t u s e k a t e g o o r i a g a . Ü h i s k o n d t u n n u s t a b v a i d s e llis t tööd, m is on k u l u t a t u d ü h i s k o n n a j a te m a liik m e te j a o k s k a s u l i k u l e t o o d a n g u l e n i n g r a h u l d a b n e n d e k o n k r e e t s e i d v a j a d u s i . K ui on to o d e t u d k a u p u , m i s m i n g i s u g u s t e l p õ iiju ste l ei o s u t u v a j a l i k e k s , siis ei leia n e e d r e a l i s e e r i m i s t ja n e ile k u l u t a t u d tö ö d ei h ü v i t a t a h i n n a k a u d u .

S e e g a s õ l t u v a d ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i k u d k u l u d m i t t e a i n u l t t ö ö v i l j a k u s e t a s e m e s t , v a i d ka e la v - j a a s j a s t a t u d töö j a o t a m i s e p r o p o r t s i o o n i d e s t e r i n e v a t e to o te liik id e v a h e l, eh k t e i s t e s õ n a ­ d e g a — ü h i s k o n d l i k u t o o t m i s e o p t i m a a l s e s t t o o t m i s h a r u l i s e s t ja n a t u r a a l - e s e m e l i s e s t s t r u k t u u r i s t . O n v a j a , et ü k s i k u t e k a u p a d e t o o t m i s e m a h t v a s t a k s ü h i s k o n d l i k u l e v a j a d u s e l e n e n d e k a u p a d e jä re le .

« Ü h i s k o n d l i k v a j a d u s , se e t ä h e n d a b t a r b i m i s v ä ä r t u s ü h i s k o n d ­ lik u s u l a t u s e s , — see m ä ä r a b k i s iin s e lle o s a k o g u ü h i s k o n d l i k u s t

(5)

t ö ö a j a s t , m is l a n g e b e r i n e v a t e l e t o o t m i s a l a d e l e . S e e o n a g a j u s t s e e s a m a s e a d u s , m is a v a l d u b j u b a ü k s i k u k a u b a s u h t e s , j a n im e lt:

e t k a u b a t a r b i m i s v ä ä r t u s on t e m a v a h e t u s v ä ä r t u s e , s e e t õ t t u a g a k a t e m a v ä ä r t u s e e e l d u s e k s. » 1

Ü h i s k o n d l i k k u v a j a d u s t tu le b r a h u l d a d a o l e m a s o l e v a t e t ö ö ­ j õ u , m a t e r i a a l s e t e j a r a h a l i s t e r e s s u r s s i d e k õ ig e r a t s i o n a a l s e m a k a s u t a m i s e j u u r e s . S e e t õ t t u on k a ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i k e k u l u d e p r o b le e m v a h e t u l t s e o tu d o p t i m a a l s e t e r a h v a m a j a n d u s p l a a n i d e v ä l j a t ö ö t a m i s e g a .

ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i k u d tö ö k u l u d on a l a t i k i n d l a k s m ä ä r a t u d a n t u d r i i g i s v a s t a v a l a r e n g u e t a p i l s a a v u t a t u d ü h i s k o n d l i k u t ö ö ­ v i l j a k u s e t a s e m e g a . Ü h i s k o n d l i k u t ö ö v i l j a k u s e t õ u s , e la v - ja a s j a s t a t u d tö ö i g a k ü l g n e k o k k u h o id on s e lle k s r e a a l s e k s r a h v a ­ m a j a n d u s l i k u k o k k u h o iu a llik a k s , m ille a r v e l o s u t u b v õ i m a l i k u k s s u u r e n d a d a nii t a r b i m i s t ( s e a l h u l g a s a l a n d a d a k a h i n d u ) k u i ka a k u m u l a t s i o o n i . J ä r e l i k u l t m ä ä r a b ü h i s k o n d l i k u t ö ö v i l j a k u s e t a s e k õ ik ü h i s k o n n a m a j a n d u s l i k u d v õ i m a l u s e d t e r v i k u n a , kõik r e s s u r ­ sid, m i d a o n v õ i m a l i k a s u d a j a o t a m a .

T ö ö k u l u d e ja h i n d a d e (k a j a e h i n d a d e ) v õ i m a l i k u a l a n d a ­ m i s e s e i s u k o h a l t o n o lu lin e ü h i s k o n d l i k u t ö ö v i l j a k u s e t õ u s , e la v - j a a s j a s t a t u d töö k o k k u h o id k õigil t o o t m i s a l a d e l , nii t o o t m i s ­ v a h e n d i t e kui t a r b e e s e m e t e t o o tm is e l. O t s e s e l t m õ j u b t a r b i m i s - h ü v e d e v ä ä r t u s e l e j a h i n d a d e l e t ö ö k u l u d e a l a n e m i n e ü h i s k o n d l i k u t o o t m i s e II a l a j a o t u s e s , s. o. t a r b e k a u p a d e j a t e e n u s t e t o o t m i s e l e l a n i k k o n n a ja o k s . Töö k o k k u h o id t a r b e e s e m e t e v a l m i s t a m i s e k s m i n e v a t e m a s i n a t e , t o o r a i n e ja m a t e r j a l i d e t o o t m i s e l ( L e n i n i p o o lt t ä p s u s t a t u d ü h i s k o n d l i k u t o o t m i s e k l a s s i f i k a t s i o o n i k o h a ­ s e l t k u u lu b see I В a l a j a o t u s s e ) k a n d u b s a m u t i ü le II a l a j a o ­ t u s s e . P r a k t i l i s e l t t ä h e n d a b s e e s e d a , et o m a h i n n a a l a n e m i s e a l u s e l võib o s u t u d a v õ i m a l i k u k s a l a n d a d a k a n e n d e t o o t m i s ­ v a h e n d i t e h u l g i h i n d u , m il l i n e ö k o n o o m i a k a n d u b s iis j u b a t a r b e ­ k a u p a d e t o o t m i s e o m a h i n d a ( k u s t e a t a v a s t i m a t e r i a a l s e d t o o t ­ m i s k u l u d e t e n d a v a d m ä ä r a v a t o s a , u l a t u d e s k u n i 9 0 % -n i) .

I A a l a j a o t u s e s ( t o o t m i s v a h e n d i t e t o o t m i n e t e i s t e t o o t m i s ­ v a h e n d i t e v a l m i s t a m i s e k s ) s a a v u t a t a v ü h i s k o n d l i k u tö ö k o k k u ­ h o i d a v a l d u b l õ p p k o k k u v õ t t e s k a p i t a a l e h i t u s e k u l u d e j a p õ h i f o n ­ d id e v ä ä r t u s e s u h t e l i s e s a l a n e m i s e s , k a p i t a a l m a h u t u s t e e f e k t i i v ­ s u s e k a s v u s . M a j a n d u s p r a k t i k a s k a j a s t u k s n i i s u g u n e k o k k u h o i d e h i t u s m a k s u m u s e s n i n g e h i t u s m a t e r j a l i d e , s e a d m e t e j a m a s i n a t e h u l g i h i n d a d e t a s e m e s , s e lle k a u d u a g a j u b a r a h v a m a j a n d u s e t o o t m i s f o n d i d e l a i e n d a t u d t a a s t o o t m i s e k s v a j a l i k u a k u m u l a t ­ s io o n i f o n d i s u u r u s e s . Kui t ö ö k u l u d e k o k k u h o iu a rv e l I A a l a j a o t u ­ s e s k u j u n e b v õ i m a l i k u k s t a g a d a e f e k tiiv n e l a i e n d a t u d t a a s t o o t ­ m i n e s u h t e l i s e l t v ä i k s e m a a k u m u l a t s i o o n i f o n d i a l u s e l , s iis o n v õ i m a l i k r a h v a t u l u j a o t a m i s e l s u u n a t a s e l l e v õ r r a ro h k e m v a h e n ­

1 К. М а р к с и Ф. Э н г е л ь с . Соч., изд. 2, т. 25, ч. II, с. 186.

4

(6)

d e i d t a r b i m i s f o n d i . T a r b i m i s f o n d i v a h e n d i t e k a s u t a m i s e ü h e k s v õ i m a l i k u k s s u u n a k s o n t e a t a v a s t i k a j a e h i n d a d e a l a n d a m i n e . S e e g a l u u a k s e t ö ö k u l u d e k o k k u h o i u g a ü h i s k o n d l i k u t o o t m i s e m õ l e m a s a l a j a o t u s e s p o t e n t s i a a l s e d e e l d u s e d j a e h i n d a d e a l a n ­ d a m i s e k s .

Ü h i s k o n d l i k t ö ö v i l j a k u s s e a d u s p ä r a s e l t k a s v a b , p i d e v a l t h o i ­ t a k s e k o k k u e la v - j a a s j a s t a t u d tööd. P r a k t i l i s e l t a v a l d u b s e e põ h i- ja k ä i b e f o n d i d e p a r e m a s k a s u t a m i s e s , t o o d a n g u o m a h i n n a a l a n d a m i s e s , t o o t m i s e r e n t a a b l u s e t õ u s u s . S e lle le tu le b l i s a d a t o o t m i s e ja t o o d a n g u r e a l i s e e r i m i s e m a h u j ä r j e k i n d e l k a s v , m is k õ ik s u u r e n d a v a d ü h i s k o n n a k ä s u t u s e s o l e v a i d r e s s u r s s e . V i i m a s e 12 a a s t a jo o k s u l t õ u s i s t ö ö v i l j a k u s N S V L iid u t ö ö s t u s e s 9 3 % , p õ l l u m a j a n d u s e s 8 5 % , e h i t u s e s ja r a u d t e e t r a n s p o r d i s 2,2 k o r d a ; m a t e r i a a l s e t e k u l u d e t a s e a l a n e s e n a m k u i 10% v õ r r a . J ä r e l i k u l t t o o d a n g u v ä ä r t u s s u h t e l i s e l t ( t o o t e ü h i k u k o h t a ) a l a n e s , s a a v u t a t i i l m s e t r a h v a m a j a n d u s l i k k u k o k k u h o id u .

Ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i k e t ö ö k u l u d e v ä h e n d a m i s e s t t u l e n e v a d k a p o t e n t s i a a l s e d e e l d u s e d j a e h i n d a d e a l a n d a m i s e k s . K a s ja m i llis e l m ä ä r a l n e id i g a l k o n k r e e t s e l p e rio o d il k a s u t a t a k s e , see s õ l t u b e e s k ä t t r a h v a t u l u t a r b i m i s f o n d i j a o t a m i s e t e i s t e v o r m i d e ( p a l k a d e t õ s t m i n e , ü h i s k o n d l i k e f o n d i d e s u u r e n d a m i n e , k o k k u ­ o s t u h i n d a d e t õ s t m i n e jm .) o s a t ä h t s u s e s t , s a m u t i l a i e n d a t u d t a a s ­ t o o t m i s e k s v a j a l i k u a k u m u l a t s i o o n i f o n d i s u u r u s e s t . K õ ig i n e n d e k s v a j a d u s t e k s k a s u t a t a v a t e v a h e n d i t e a l l i k a s on r a h v a t u l u j u u r d e ­ k a s v .

U u s m a j a n d u s s ü s t e e m o n o l u l i s e l t t õ s t n u d k o n k r e e t s e t e k a u ­ p a d e h i n d a d e n i n g n e n d e s t s õ l t u v a t e v ä ä r t u s e l i s t e n ä i t a j a t e

( k a s u m , r e n t a a b l u s , r e a l i s e e r i t a v t o o d a n g jt.) o s a m a j a n d u s e l u s . M a j a n d u s t e o o r i a s j a - p r a k t i k a s p ü ü t a k s e s e e t õ t t u s a g e l i le id a v a s t u s t k ü s i m u s e l e : m il l i n e k a u p on o d a v a m j a m il l i n e k a l l i m ? T a r b i j a d s e a v a d s iin e s i p l a a n i l e k a u p a d e t a r b i m i s v ä ä r t u s l i k u k ü lje , p ü ü a v a d k a u p a d e t a r b i m i s o m a d u s t e j a j a e h i n d a d e v õ r d l e ­ m i s e teel te h a e n d i s u h t e s s o o d s a m a t v a l i k u t . T o o t j a d j a m a j a n ­ d u s t e a d l a s e d ü l d s e h i n d a v a d n i n g v õ r d l e v a d h i n d a d e t a s e t ena*

m a s t i to o d e te o m a h i n n a ja n e n d e h i n n a s s i s a l d u v a k a s u m i v a h e ­ k o r r a a lu s e l.

T ä n a p ä e v a j o o k s v a p l a n e e r i m i s e v a j a d u s i n i i s u g u n e l ä h e n e ­ m i n e r a h u l d a b . H i n n a s t r u k t u u r i s t m o o d u s t a b k i p õ h ilis e o s a k a u b a o m a h i n d , m is o n m eil k a t e g e l i k u h i n n a k u j u n d a m i s e b a a ­ s ik s . P r o b l e e m s e i s n e b a g a se lle s , e t t ö ö s t u s t o o d a n g u o m a h i n d s õ l t u b 80% u l a t u s e s , t a r b e k a u p a d e p u h u l a g a is e g i ca 90%

u l a t u s e s n e n d e v a l m i s t a m i s e l k a s u t a t a v a t o o r a i n e , m a t e r j a l i , k ü t u s e , m a s i n a t e jt. t o o t m i s v a h e n d i t e h i n d a d e s t . S e e g a tu le b v ä l j a , e t m e o t s u s t a m e to o d e t e h i n d a d e v a h e k o r d a d e ü l e t e i s t e to o d e t e h i n d a d e , a g a m i t t e n e ile k a u p a d e l e e n d ile o s a n e v a t e s u m m a a r s e t e ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i k e t ö ö k u l u d e a lu s e l.

(7)

O ig e k s k r i t e e r i u m i k s k o n k r e e t s e t e k a u p a d e h i n d a d e t a s e m e j a v a h e k o r d a d e üle o t s u s t a m i s e l s a a v a d o lla ik k a g i n eile k a u p a d e l e o s a n e v a d ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i k u d tö ö k u lu d . R a h v a m a j a n d u s l i k k u tä i e l i k k u tö ö k u lu (nii o t s e s t ku i k a k a u d s e t ) to o te liik id e j ä r g i o n k a a s a j a l v õ i m a l i k v ä l j a s e l g i t a d a t ö ö a j a s k o o s t a t a v a t o o t m i s - h a r u d e v a h e l i s e t o o t m i s e ja t a r b i m i s e m a a t r i k s b i l a n s i abil. M e t o ­ d o l o o g i l i s e l t k u u l u v a d n e e d a r v u t u s e d k o m p l i t s e e r i t u m a t e h u l k a . K a a s a j a l on j u b a v õ i m a l i k t e h a ü ld is i j ä r e l d u s i p õ h i l i s t e k a u b a r ü h m a d e h i n d a d e t a s e m e j a v a h e k o r d a d e k o h ta . E t t e k u j u ­ t u s e s e lle s t, k a s k a u b a d o n o m a v a h e l v õ r r e l d e s o d a v a m a d võ i k a l l i m a d , a n n a b n e n d e o s a t ä h t s u s e v õ r d l e m i n e v a s t a v a l t 1) ja e - k ä i b e s s e k u u l u v a t e l e k a u p a d e l e o s a n e v a t e s t ä i e l i k e s tö ö k u l u d e s j a 2) j a e k ä i b e m a k s u m u s e s .

Kaubakäibe kaubarühmaline struktuur (protse ntides) O sa tä h tsu s

Kaubarühm ad

Täielike rah vam a­

jan d u slik e töökulude

järgi

M ak su m u se järgi teg elik es

hin dades

I. T O ID U K A U B A D Sea lh u lg a s:

toidukaubad ilma a.lkohoolsete ja alkoh olita

63,0 57,0

jookideta 60,5 46,5

üha ja lih asaad u sed 16,0 8,3

suhkur ja kondiitritooted jne. 4,0 8,3

II. T Ö Ö ST U SK A U B A D S e a lh u lg a s:

37,0 43.0

rõivad, trikotaaž, ja la tsid jne. 22,0 13,0

k o k k u 100,0 100,0

E s i t a t u d v õ r d l u s a n d m e d t u g i n e v a d e e s k ä t t t ö ö a j a s k o o s t a t u d N S V L iid u 1966. a a s t a t o o t m i s h a r u d e v a h e l i s e t o o t m i s e ja t a r b i ­ m i s e b i l a n s i a n d m e t e l e . V õ r d l u s e s t n ä h t u b , et t o i d u k a u p a d e ( e riti ig a p ä e v m a s s i l i s e l t n õ u t a v a t e t o i d u k a u p a d e ) h i n n a d o n m eil ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i k e s u m m a a r s e t e t ö ö k u l u d e g a v õ r r e l d e s k ü l ­ l a l t k i m a d a l a d , t ö ö s t u s k a u p a d e h i n n a d v e id i k õ r g e m a d , a l k o h o o l ­ s e te jo o k i d e h i n n a d a g a k ü l l a l t k i k õ r g e d .

H i n d a d e j a t ö ö k u l u d e s e l l i s t e v a h e k o r d a d e k u j u n d a m i s e l on o m a d k i n d l a d p õ h j u s e d , ka r e g u l e e r i t a k s e n e id v a h e k o r d i r a h v a ­ m a j a n d u s e l e v a j a l i k u s s u u n a s k i n d l a i d f i n a n t s k a n a l e i d pidi.

T o i d u k a u p a d e t ö ö k u lu d e ja j a e h i n d a d e v a h e k o r d t e r v i k u n a o n

(8)

s u u r e s t i m õ j u s t a t u d t ä n a p ä e v a l veel s u h t e l i s e l t m a d a l a s t t ö ö v i l ­ j a k u s e t a s e m e s t p õ l l u m a j a n d u s e s . S e a l j u u r e s on t ö ö v i l j a k u s e t a s e k õ r g e m t a i m e k a s v a t u s e s , l o o m a k a s v a t u s e s t s a a d a v a s t t o o r a i n e s t t o o d e t a v a d to id u - ja t ö ö s t u s k a u b a d e e l d a v a d a g a s u u r e m a t s u m ­ m a a r s e t tö ö k u lu .

T u le b a r v e s t a d a , et j a e h i n d a d e s ei k a j a s t u m i t t e k õ ik k u lu d , m i d a riik teeb p õ l l u m a j a n d u s l i k u l e t o o t m i s e l e ja t e m a t o o d a n g u e d a s i s e l e tö ö tle m is e le . J u b a v ä l j a s p o o l k o k k u o s t u h i n d u teeb riik s u u r i k u l u t u s i m a a p a r a n d u s t ö ö d e k s , v ä e t i s t u r b a v a r u m i s e k s , p õ l ­ d u d e l u p j a m i s e k s , s o rd i- ja t õ u a r e t u s e k s jn e., m is o n kõik s e o t u d p õ l l u m a j a n d u s l i k u t o o t m i s e g a . S u u r t e t ö ö k u l u d e t õ t t u l o o m a k a s ­ v a t u s e s k a l k u l e e r i t a k s e liha- ja p i i m a t ö ö s t u s e s t o o r a i n e t o o d a n g u o m a h i n d a k o k k u o s t u h i n n a s t m a d a l a m a a r v e s t u s h i n n a g a , k u s j u u ­ res v a h e k a t a b riik. T a i m e k a s v a t u s e s , v a s t u p i d i , v õ i m a l d a b m a d a ­ l a m t ö ö k u l u d e t a s e n ä h a e tte m õ n i n g a t e t o i d u k a u p a d e h i n n a s ka k ä i b e m a k s u , m i s t õ t t u lõplike to o d e te j a e h i n d a d e t a s e on s iin s u h ­ t e l i s e l t k õ r g e m .

T e a t a v a s t i k u j u t a b h in d e n d a s t k a u b a v ä ä r t u s e r a h a l i s t v ä l ­ j e n d u s v o r m i . V ä ä r t u s e j a h i n n a v a h e l i s t s e o s t v ä l j e n d a s V. I. L e ­ n i n j ä r g m i s e l t : « H i n d on v ä ä r t u s e s e a d u s e a v a l d u s . V ä ä r t u s on h i n d a d e s e a d u s , s. o. h i n n a a v a l d u m i s e ü l d i s t a t u d v ä l j e n d u s. » 1 H i n n a kui m a j a n d u s l i k u k a t e g o o r i a o l e m u s on a g a m ä ä r a t u d t e m a p o o lt v ä l j e n d a t a v a t e k a u b a l i s - r a h a l i s t e s u h e t e s o t s i a a l s e t e r a a m i d e g a .

S o t s i a l i s t l i k u m a j a n d u s s ü s t e e m i t i n g i m u s t e s k a s u t a b ü h i s k o n d h i n d u t e a d l i k u l t , p l a a n i p ä r a s e l t k o g u r a h v a m a j a n d u s e j a k õ ig i ü h i s k o n n a l i i k m e t e k a s v a v a t e v a j a d u s t e ü h a t ä i e l i k u m a r a h u l d a ­ m i s e h u v id e s , n i n g s e d a t ö ö v i l j a k u s e p i d e v a k a s v u j a to o tlik e j õ u d u d e k i i r e t e m p o l i s e a r e n d a m i s e a lu s e l. H i n n a s o t s i a a l m a j a n ­ d u s l i k s is u a v a l d u b n i n g on ü k s i k a s j a l i k u m a l t l a h t i m õ t e s t a t a v t e m a f u n k t s i o o n i d e k a u d u .

M illis e d on siis h i n n a f u n k t s i o o n i d s o t s i a l i s t l i k u s m a j a n d u s e s n i n g k u i d a s tu leb n e id m õ i s t a u u e m a j a n d u s s ü s t e e m i t a u s t a l ? H i n n a kui k a u b a m a j a n d u s e k e s k s e v ä ä r t u s e l i s e k a t e g o o r i a j a r a h ­ v a m a j a n d u s e a r e n d a m i s e t ä h t s a m a j a n d u s l i k u h o o v a o s a v ä l j e n ­ d a v a d k o k k u v õ t l i k u l t t e m a k a k s p õ h i f u n k ts io o n i:

1) k a u b a v ä ä r t u s e , t ö ö k u l u d e ü h i s k o n d l i k u m ä ä r a k v a n t i t a ­ t i iv s e v ä l j e n d a m i s e f u n k t s i o o n n i n g

2) j a o t u s - ja s t i m u l e e r i m i s f u n k t s i o o n .

H i n n a k e s k s e k s f u n k t s i o o n i k s s o t s i a l i s t l i k u s r a h v a m a j a n d u s e s o n g i k a u p a d e v ä ä r t u s e k v a n t i t a t i i v n e v ä l j e n d a m i n e . S e lle s f u n k t ­ s i o o n i s k a s u t a t a k s e h i n d a t o o d a n g u l e o s a n e v a t e k u l u d e p l a a n i l i ­ s e k s a r v e s t a m i s e k s n i n g t a a s t o o t m i s e v ä ä r t u s e l i s t e p r o p o r t s i o o ­ n id e k i n d l a k s m ä ä r a m i s e k s . T e a t a v a s t i on r a h a l i s e d n ä i t a j a d k õ ig e ü l d i s t a v a m a d . A in u lt n e n d e ab il s a a b i s e l o o m u s t a d a t o o t m i s e

1 V. I. L e n i n . T eosed. 20. kd., lk. 178.

(9)

m a h t u e t t e v õ t e t e n i n g m a j a n d u s h a r u d e k a u p a n i n g r a h v a m a j a n ­ d u s e s t e r v i k u n a , t ö ö v i l j a k u s e tõ u s u , k u l u d e a l a n d a m i s t n i n g m a j a n d u s l i k u t e g e v u s e te isi t ä h t s a i d k ü lg i.

H i n n a e s i m e n e f u n k t s i o o n on v a h e t u l t s e o t u d r a h v a m a j a n d u s e p l a n e e r i m i s e ja m a t e r i a a l s e s t i m u l e e r i m i s e u u e s ü s t e e m i g a , h i n ­ d a d e i g a k ü l g s e s t p õ h j e n d a t u s e s t s õ ltu b s u u r e s t i t e m a e f e k t i i v ­ s u s . T uleb j u p l a n e e r i m i s e l m a j a n d u s l i k k e p r o t s e s s e k v a n t i t a t i i v ­ s e l t m õ õ t a n i n g v ä l j e n d a d a . S a m u t i o n v a j a õ i g e s t i h i n n a t a t o o t ­ m i s e ja r i n g l u s e ig a lüli ( e t te v õ tte , o r g a n i s a t s i o o n i , t o o t m i s h a r u ) p a n u s t ü l d i s t e s s e t ö ö t u l e m u s t e s s e , k õ r v u t a d a i g a l s a m m u l i n d i v i ­ d u a a l s e i d j a ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i k k e k u l u s i d . M i t t e a s j a t a ei s e a ­ t u d m a j a n d u s r e f o r m i g a e s i p l a a n i l e s e llis e id k i n n i t a t a v a i d p l a a n i - n ä i t a j a i d , n a g u o n s e d a r e a l i s e e r i t a v t o o d a n g , k a s u m j a r e n t a a b ­ lu s .

S e e g a e e ld a b u u e m a j a n d u s s ü s t e e m i e t t e p ü s t i t a t u d e e s m ä r k i d e s a a v u t a m i n e t ö ö k u l u d e p i i s a v a l t t ä p s e t ü h i s k o n d l i k k u m ä ä r a . H i n d ku i k a u b a v ä ä r t u s e r a h a l i n e v ä l j e n d u s p e a b k i o le m a s e l l i s e k s m ä ä ­ r a k s . S e a l j u u r e s e t e n d a b h in d o m a o s a s e d a p a r e m i n i , m i d a e n a m ta ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i k e l e tö ö k u l u d e l e v a s t a b . Õ i g e s t i k e h t e s t a ­ t u d h i n d a n n a b k r i t e e r i u m i s e lle k o h t a , m i d a m i n g i k o n k r e e t s e k a u b a to o t m i n e , r e a l i s e e r i m i n e j a k a t a r b i m i n e ü h i s k o n n a l e m a k s m a lä h e b . S ee a g a a n n a b j u b a p l a n e e r i m i s e l , r a h v a m a j a n ­ d u s e a r e n d a m i s e s t r a t e e g i a v ä l j a k u j u n d a m i s e l õ ig e o r i e n t i i r i o p t i ­ m a a l s e t e p l a a n i v a r i a n t i d e v a lik u k s .

T e a d u s l i k h i n n a k u j u n d a m i n e p e a b o le m a r a j a t u d s o tsia lism i, m a j a n d u s s e a d u s t e to im e õ ig e le a r v e s t a m i s e l e . K u iv õ rd h i n n a d p e a v a d t u g i n e m a ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i k e l e k u lu d e le , s iis v ä ä r - t u s e s e a d u s e p õ h i n õ u d e — e k v i v a l e n t s e v a h e t u s e k o h a s e l t p e a v a d h i n n a d ( P ) e e lk õ ig e s i s a l d a m a ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i k e k u l u d e kõiki e l e m e n t e (c + v -(- m ) :

с — t a r b i t u d t o o t m i s v a h e n d i t e v ä ä r t u s t , m is on üle k a n t u d t o o ­ d a n g u l e ja t a r b i t u d t o o t m i s v a h e n d i t e p l a a n i p ä r a s e k s a s e n d a m i ­ s e k s s a m a s u l a t u s e s ;

v — u u t v ä ä r t u s t , m is on lo o d u d m a t e r i a a l s e t o o t m i s s f ä ä r i t ö ö t a j a t e t ö ö g a e n d a j a o k s ja j a o t a t a k s e t ö ö t a j a t e v a h e l v a s t a v a l t n e n d e tööle;

m — l i s a p r o d u k t i , u u t v ä ä r t u s t , m is on l o o d u d t ö ö g a ü h i s ­ k o n n a l e ja lä h e b s o t s i a l i s t l i k u k s a k u m u l a t s i o o n i k s n i n g ü h i s k o n n a a i n e l i s t e ja k u l t u u r i l i s t e v a j a d u s t e r a h u l d a m i s e k s .

A i n u l t n i i s u g u s e d h i n n a d v a s t a v a d p l a a n i m a j a n d u s e n õ u e te le . A i n u l t h õ l m a t e s kõiki t ö ö k u l u d e e le m e n te , v õ i v a d h i n n a d t a g a d a i g a l e n o r m a a l s e l t t ö ö t a v a l e e t t e v õ t t e l e t e m a t o o d a n g u o m a h i n n a h ü v i t a m i s e n i n g v a j a l i k u k a s u m i s a a m i s e . N a d lo o v a d t i n g i m u s e d k a u b a k o g u s t e e k v i v a l e n t s e k s v a h e t u s e k s , m is v a s t a b s o t s i a l i s t l i ­ k u l e j a o t u s p r i n t s i i b i l e , v õ i m a l d a v a d k õ r v u t a d a k u l u s i d t ö ö t u l e ­ m u s t e g a ja v iia ellu p r o g r a m m i l i s t p õ h i m õ t e t — s a a v u t a d a m a k ­ s i m a a l s e i d t u l e m u s i m i n i m a a l s e t e k u l u t u s t e ju u r e s .

(10)

K a t o o t m i s e p l a n e e r i m i s e ja m a t e r i a a l s e s t i m u l e e r i m i s e u u e s ü s t e e m i j u u r d u m i n e k o g u N S V L iid u r a h v a m a j a n d u s e s e e l d a s ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i k e l e k u l u d e l e t u g i n e v a i d h i n d u . A i n u l t s e l l i ­ s e d h i n n a d v õ i m a l d a s i d e t t e v õ t t e i d ü le v iia u u t e l e m a j a n d a m i s t i n - g i m u s t e l e n i n g t a g a d a i g a ü h e l e n e i s t t o o t m i s k u l u d e h ü v i t a m i s e j a k a s u m i s a a m i s e u l a t u s e s , m is on v a j a l i k f o n d i m a k s u t a s u m i s e k s , m a j a n d u s l i k u s t i m u l e e r i m i s e f o n d id e m o o d u s t a m i s e k s jm . v a j a ­ d u s t e k s . O li i g a t i s e a d u s p ä r a n e , e t ü h e k s k a r d i n a a l s e m a k s a b i ­ n õ u k s N S V L iid u r a h v a m a j a n d u s e s l ä b i v i i d a v a s m a j a n d u s r e f o r ­ m i s oli 1967. a. h u l g i h i n d a d e re f o r m , m is lõi ö k o n o o m i l i s e d e e l d u ­ s e d e t t e v õ t e t e m a s s i l i s e k s ü l e m i n e k u k s u u e le m a j a n d u s s ü s t e e ­ m ile.

M a j a n d u s r e f o r m i k ä i g u s on t u n d u v a l t t u g e v n e n u d k o g u h i n ­ d a d e s ü s t e e m i m a j a n d u s l i k p õ h j e n d a t u s . N ii oli p r a e g u s t e , 1967. a a s t a h u l g i h i n d a d e k e h t e s t a m i s e ü h e k s t ä h t s a m a k s t u l e m u ­ s e k s h i n d a d e t u n d u v l ä h e n d a m i n e ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i k e l e k u l u ­ dele. A v a l d u s s e e e e s k ä t t se lle s , e t u u t e h i n d a d e t a s e m e p l a n e e r i ­ m is e l t a g a t i k õ ig i t ö ö s t u s h a r u d e k e s k m i s t e t o o t m i s k u l u d e ( t o o ­ d a n g u o m a h i n n a ) t i n g i m u s t e t a k a t m i n e n i n g n ä h t i h i n d a d e s e tte k a s u m u l a t u s e s , m is k i n d l u s t a b t o o t m i s h a r u p õhi- j a k ä i b e f o n d i d e n o r m a a l s e l a i e n d a t u d t a a s t o o t m i s e ( r a h v a m a j a n d u s e p l a a n i l i s t e s t p r o p o r t s i o o n i d e s t l ä h t u d e s ) p õ h i l i s e l t s e lle e n d a v a h e n d i t e a r v e l.

M a j a n d u s r e f o r m i t u l e m u s e k s o n ka t o o t m i s h a r u d e a r e n d a m i ­ s e g a s e o tu d m i t m e t e t e i s t e k u l u d e u l a t u s l i k u m l ü l i t a m i n e t o o d a n g u u u t e s s e h u l g i h i n d a d e s s e . M i t m e t e h a n k i v a t e t ö ö s t u s h a r u d e t o o ­ d a n g u ( t o o r n a f t a , l o o d u s l i k g a a s jm .) h i n d a d e s s i s a l d u v a d n ü ü d h a r u a r e n d a m i s e g a s e o t u d g e o l o o g i l i s t e u u r i m i s t ö ö d e k u l u d ( h i n d a l ü l i t a t i e r a l d i s e d n e n d e k u l u d e k a t t e k s ) , m e t s a m a j a n d u s e k u l u d k a e t a k s e m e t s a t ö ö s t u s e t o o d a n g u h u l g i h i n d a d e k a u d u ( k ä n n u r a h a

ü m a r p u i d u h i n n a s t õ u s i s 2,3 k o r d a ) .

S e e g a k a j a s t a v a d u u e d h u l g i h i n n a d t u n d u v a l t t ä i e l i k u m a l t kõiki k u l u t u s i , m i d a ü h i s k o n d p e a b t e g e m a a n t u d t o o d a n g u s a a ­ m i s e k s n i n g s e d a nii j o o k s v a t e t o o t m i s k u l u d e h ü v i t a m i s e kui k a v a s t a v a t o o t m i s h a r u a r e n d a m i s e k s t e h t a v a t e k a p i t a a l k u l u d e n ä o l.

S iin k o h a l t u l e k s r õ h u t a d a h u l g i h i n d a d e ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i ­ kele k u l u d e l e l ä h e n d a m i s e o l u l i s t r a k e n d u s l i k k u t ä h e n d u s t . R a h v a ­ m a j a n d u s e p l a n e e r i m i s e l , m a j a n d u s l i k e ü l e s a n n e t e l a h e n d a m i s e l tu le b h u l g a l i s e l t lä b i v iia v ä g a m i t m e s u g u s e i d ( t o o t m i s ü l e s a n - n e t e j a o t a m i s e , t o o t m i s e s p e t s i a l i s e e r i m i s e , k a p i t a a l m a h u t u s t e , e t t e v õ t e t e p a i g u t u s e , p r o j e k t l a h e n d u s t e , u u e t e h n i k a jn e .) m a j a n ­ d u s l i k u e f e k t i i v s u s e a r v u t u s i . S e llis e d a r v u t u s e d s a a v a d o lla õ i g e d j a s u u n a t a m e id o p t i m a a l s e t e l a h e n d u s v a r i a n t i d e v a l i k u l e v a i d siis, k u i a r v u t u s e l ä h t e a n d m e d on t õ e p ä r a s e d . E e l k õ i g e p e a v a d k õ i k ­ v õ i m a l i k e s e a d m e t e , m a s i n a t e , t o o r a i n e t e , m a t e r j a l i d e j a k ü t u s e l i i ­ k id e h i n n a d a n d m a õ ig e o r i e n t i i r i s e lle k o h t a , m is n e n d e t o o t m i s ­ v a h e n d i t e t o o t m i n e ja k a s u t a m i n e r a h v a m a j a n d u s e l e t e r v i k u n a

(11)

m a k s m a lä h e b . P r a e g u s e d h u l g i h i n n a d k u j u t a v a d k i e n d a s t s e n i ­ s e s t t u n d u v a l t õ i g e m a t k r i t e e r i u m i t a o l i s t e o t s u s t e l a n g e t a m i s e l .

A r v e s t u s l i k u fu n k ts io o n i k õ r v a l t ä i d a v a d h i n n a d ka j a o t u s - ja s t i m u l e e r i m i s f u n k t s i o o n i . J a o t u s f u n k t s i o o n i abil r e g u l e e r i b riik e r i n e v a t e to o te liik id e to o t m i s e r e n t a a b l u s t n i n g m õ j u t a b s e e g a a k t i i v s e l t ü h i s k o n d l i k u p r o d u k t i ja r a h v a t u l u j a o t u s t . H i n n a s t i m u ­ l e e r i v a t f u n k t s i o o n i k a s u t a b ü h i s k o n d v a h e n d i n a , m is s o o d u s t a b p r o g r e s s i i v s e i d s t r u k t u u r i n i h k e i d m a t e r i a a l s e t e h ü v e d e t o o t m i s e

j a t a r b i m i s e v a l d k o n n a s . *

H i n n a j a o t u s - ja s t i m u l e e r i m i s f u n k t s i o o n i on v õ i m a l i k t ä i t a h i n n a v ä ä r t u s e s t k õ r v a l e k a l d u m i s e t u l e m u s e n a . S ee viib h i n n a ja v ä ä r t u s e s u u r u s e m i t t e v a s t a v u s e l e , m illin e v õ i m a l u s K. M a r k s i v ä l jendi k o h a s e l t «. . . p e itu b j u b a h i n n a v o r m i s e n e s e s» . 1 S e e g a j a o t a t a k s e r a h v a m a j a n d u s e s lo o d u d p u h a s t u l u h i n n a abil t o o t m i s ­ a l a d e v a h e l ü m b e r. Nii n ä i t e k s on g a a s i h in d ( l ä h t u d e s k ü t t e - v ä ä r t u s e s t ) o r i e n t e e r i t u d k iv is ö e h i n n a ta s e m e l e , k u ig i g a a s i v ä ä r t u s on sö e o m a s t m i t u k o r d a m a d a l a m . S e e t õ t t u m o o d u s t a b s ö e h i n n a s k a s u m 9 % , g a a s i h i n n a s a g a p e a a e g u 50% o m a h i n n a s u h t e s . G a a s i h in d h õ lm a b r e n d i m a k s e d ( f i k s e e r i t u d m a k s e d ) ja k ä i b e m a k s u . S a m a tu le b ö e ld a ka n a f t a ja n a f t a s a a d u s t e h i n d a d e k o h ta . S e e g a on g a a s i ja n a f t a h i n d a d e k a u d u r e a l i s e e r i t a v s u u r p u h a s t u l u te m a ü m b e r j a o t a m i s e ilm n e t u le m u s .

S o t s i a l i s t l i k u s m a j a n d u s e s to im u b h i n d a d e h ä l b i m i n e ü h i s ­ k o n d l i k u l t v a j a l i k e s t k u l u d e s t p l a a n i p ä r a s e l t . S e lle k s m ä ä r a b ü h i s ­ k o n d k i n d l a k s eri to o te liik id e h i n d a d e t e a t a v a d v a h e k o r r a d . S iit j ä r e l d u b k i , et h i n d a d e k u j u n d a m i s e õ i g s u s e k r i t e e r i u m i k s ei ole a i n u l t h i n d a d e v a s t a v u s ü h i s k o n d l i k u l t v a j a l i k e l e k u lu d e le .

H i n n a d p e a v a d s a m u t i k a j a s t a m a m i t m e i d m a j a n d u s l i k u l t p õ h ­ j e n d a t u d v ä ä r t u s e l i s i v a h e k o r d i , a i t a m a a k t i i v s e l t ellu v iia N õ u ­ k o g u d e h i n n a p o l i i t i k a t k i n d l a t e r a h v a m a j a n d u s l i k e e e s m ä r k i d e s a a v u t a m i s e k s . E e l t o o d u d n ä i d e eri k ü t u s e l i i k i d e h i n d a d e k o h ta i s e l o o m u s t a b s a m u t i a n a l o o g i l i s t e ja v a s t a s t i k k u a s e n d a t a v a t e to o te liik id e h i n d a d e v a h e k o r d a . Kui n ä i t e k s kiv isö e, k ü t t e m a s u u d i j a g a a s i h i n n a d k e h t e s t a t a k s a i n u l t n e n d e k ü t u s e l i i k i d e t o o t m i s ­ k u l u d e s t l ä h t u d e s , siis o lek s s ü s i m a s u u d i s t ja g a a s i s t ( t i n g k ü t u - s e le ü l e v i i d u n a ) m i t u k o r d a k a llim . S e l l i s t e h i n d a d e k o r r a l p ü ü a k ­ sid kõik e t t e v õ t t e d k a s u t a d a v a i d k õ ig e o d a v a m a t k ü t u s t — g a a s i j a m a s u u t i , n i n g ö e ld a ä r a k iv is ö e s t. R a h v a m a j a n d u s l i k u s t s e i s u ­ k o h a s t ei o lek s s e e o t s t a r b e k a s .

V ä g a t ä h t s a d on h i n n a k u j u n d a m i s e l k a v a h e k o r r a d u u t e ja v a n a d e to o d e te h in d a d e , t e h n i l i s e l t p r o g r e s s i i v s e t e j a k v a l i t e e t ­ s e m a t e to o d e t e n i n g t a v a l i s t e to o d e t e h i n d a d e , v a s t a s t i k k u a s e n ­ d a t a v a t e k a u p a d e h i n d a d e v a h e l jne. Kõik n e e d t e e n i v a d t o o t m i s e e f e k tiiv s u s e hu v e, p e a v a d s t i m u l e e r i m a s e lle t õ u s u t e m a m i t m e ­ k ü l g s e t e s a v a l d u m i s v o r m i d e s .

1 К. М а р к с . Сочинения, т. 23, с. 112.

(12)

L i s a k s e e s p o o l k ä s i t l e t u d f u n k t s i o o n i d e l e t ä i d a v a d h i n n a d s o t ­ s i a l i s t l i k u s ü h i s k o n n a s t ä h t s a i d s o t s i a a l s e i d ü l e s a n d e i d . N õ u ­ k o g u d e riik k a s u t a b h i n d u t e a d l i k u l t ka s o t s i a a l s e t e p r o t s e s s i d e m õ j u s t a m i s e k s , ü h i s k o n n a s o t s i a a l s e a r e n g u s u u n a m i s e k s . E r iti a k t u a a l s e k s on m u u t u n u d h i n n a k u j u n d a m i s e s o t s i a a l n e a s p e k t s e o s e s m a j a n d u s r e f o r m i g a n i n g s e l l e s t t u l e n e v a t e p r o b l e e m i d e l a h e n d a m i s e g a . K o n k r e e t s e t e h i n d a d e t a s e m e ja n e n d e v a h e k o r ­ d a d e k i n d l a k s m ä ä r a m i s e l tu le b p i d a d a s i l m a s v ä g a g i m i t m e s u g u ­ s e id s o t s i a a l s e i d m o tiiv e , m id a N õ u k o g u d e riik a r v e s t a b t ö ö s t u s ­ t o o d a n g u h u l g i h i n d a d e , p õ l l u m a j a n d u s s a a d u s t e k o k k u o s t u h i n d a d e n i n g e r iti t a r b e k a u p a d e j a e h i n d a d e k u j u n d a m i s e l .

ОБ О Б Щ Е С Т В Е Н Н О Н Е О Б Х О Д И М Ы Х ЗА Т РА Т А Х Т Р У Д А И Ф У Н К Ц И Я Х ЦЕН В С О В Р Е М Е Н Н Ы Х У С Л О В И Я Х

X. Мююр Р е з ю м е

В ста ть е р а с с м а т р и в а ю т с я воп ро сы о б р а з о в а н и я о б щ ествен н о н е о б х о д и ­ м ы х з а т р а т в со вр ем ен н ы х усло ви ях , за к о н о м ер н о ст и их д в и ж е н и я и п р об лем ы п р о я в л е н и я ф ункц ий цен при нов ой сист еме п л а н и р о в а н и я и м а т е р и а л ь н о г о сти м у л и р о в ан и я.

К а те г о р и я о б щ ествен н о нео б х о д и м ы х з а т р а т р а с с м а т р и в а е т с я в н е р а з ­ р ы вной связи с к атего р и ей о бщ ествен н ой п о тр еб и тел ьн о й стоимости, у к а з ы ­ вается, что о б щ еством п р и з н а ет ся то ль к о т р у д , ' з а тр а ч е н н ы й на п р о и з в о д ­ ство продукц ии, у д о в л е т в о р я ю щ е й ко н к р етн ы е по треб ности о б щ е с т в а и его членов. Таким о б р а зо м , п р о б л е м а о б щ ествен н о н е о б х о д и м ы х з а т р а т с в я з а н а с о п т и м а ль н ы м и н а т у р а л ь н о -в е щ е с т в е н н ы м и и с тоим остн ы ми п р о п о р ц и я м и в н а р о д н о м хозя й ст ве .

В связи с з а к о н о м ер н ы м п овы ш ен и ем п р о и зв о д и т ел ь н о ст и о б щ ествен н о го т р у д а ур о вен ь о б щ ествен н о н е о б х о д и м ы х з а т р а т пос те пе нно снизи тс я. П р и этом на у р о в ен ь т р у д о в ы х з а т р а т и цен (в том числе и р озн ичн ых цен) на кон ечн ую п р о д у кц и ю в л и я е т эк о н о м и я , д о с т и гн у т а я на обо их п о д р а з д е л е н и я х об щ ественног о п р о и з в о д с тв а. Р е з у л ь т а т ы т р у д а на 1 Б п о д р а з д е л е н и и п е р е ­ д а ю т с я во II п о д р а з д е л е н и е п о сред ством стоимости с редств п р о и з в о д с т в а д л я п р о и з в о д с т в а п р е д м е то в по треб лени я. Э к о н о м и я па 1 А п о д р а з д е л е н и и о т р а ж а е т с я в кон ечн ом итоге в нео б х о д и м о м р а з м е р е ф о н д а нак о п л ен и я, а с ле д о в а те л ь н о , и в р а сп р е д е л ен и и н ац и о н ал ь н о г о д о х о д а в ф о н д ы п о т р е б ­ л ен и я и накоп лен и я.

В новых у с л о в и я х п л а н и р о в а н и я и м ат е р и а л ь н о г о с т и м у л и р о в а н и я з н а ­ чи те льно по вы си л ся в сеобщ ий ин те рес к ц ен ам и с в я з а н н ы м с ними с т о и м о с т ­ ным п о к а з а т е л я м (приб ыли , р ен таб ельн ости , о б ъ е м у р е ал и з ац и и и д р .). П а всех у р о в н я х х о з я й ст ве н н о го р у к о в о д с т в а у д е л я е т с я з н ач и те л ь н о б оль ш е вн и м а н и я ср ав н и те л ь н о й экон оми ческой оце нк е о т д ел ь н ы х в и д о в о руди й т р у д а, о б ъ е к т о в т р у д а и готов ой п р од укц ии. Уровень цен на к о н к р е тн ы е виды т о в а р о в м о ж н о об сн о ван н о оце ни ть л и ш ь па базе их н а р о д н о х о з я й ­ ств енной т р у д о ем к о сти . В ста ть е р а с с м а т р и в а е т с я рол ь о т д ел ь н ы х групп п о т р еб и т ел ь с к и х т о в а р о в в т о в а р о о б о р о т е к а к по полной тр у д о ем ко сти , т а к и по стоимости, у к а з ы в а ю т с я причины и ф и н ан со в ы е к а н а л ы р е г у л и р о в а н и я этих соотно шений.

Д а л е е а н а л и з и р у ю т с я фу нкц ии цен на фо не нов ой системы х о з я й с т в о ­ ван ия. П е р в а я у ч е т н ая ф у н к ц и я цены н еп осред ствен н о с в я з а н а с р а зв и ти ем

(13)

экономической реформы вглубь. Чем в большей мере цены соответствую т общ ественно необходимы м затратам , тем лучше содействую т они осущ ествле­

нию эквивалентного обм ена и полного хозрасчета в новых условиях. В р езуль­

тате реформы оптовых цен 1967 г. цены значительно приблизились к о б щ е­

ственно необходимы м затратам и сл уж ат теперь более действенным критерием для решения различных проблем планирования.

Функция распределения и стимулирования реализуется через сознательное отклонение цены от стоимости товаров для дости ж ения определенны х н а р о д ­ нохозяйственны х целей. В новых условиях приобретаю т особое значение со о т ­ ношения цен на новые и старые виды продукции, на технически прогрессив­

ные, более качественные и обыкновенные товары, на взаимозаменяемы е виды продукции и т. д. В се они призваны содействовать повышению эффективности производства в разных ф орм ах ее проявления. Советское государство исполь­

зу ет цены и для сознательного направления социальных процессов.

12

(14)

П О Т Р Е Б И Т Е Л Ь Н А Я С Т О И МО СТ Ь И К АЧ Е С Т В О П Р О Д У К Ц И И

А. Цирк

К аф едра политической экономии

П о в ы ш е н и е э ф ф е к т и в н о с т и о б щ е с т в е н н о г о п р о и з в о д с т в а н е ­ в о з м о ж н о без р е ш е н и я п р о б л е м ы к а ч е с т в а п р о д у к ц и и . Р а з р а ­ б о т к а д а н н о й п р о б л е м ы в т е о р е т и ч е с к о м и п р а к т и ч е с к о м п л а ­ н ах т р е б у е т я с н ы х м е т о д о л о г и ч е с к и х осн ов к а ч е с т в а п р о д у к ц и и к а к э к о н о м и ч е с к о й к а т е г о р и и . Н а В с е с о ю з н о й н а у ч н о й к о н ф е ­ рен ц и и по п р о б л е м а м п о в ы ш е н и я к а ч е с т в а , с о с т о я в ш е й с я в с е н ­ т я б р е 1969 г., у к а з ы в а л о с ь , в ч ас т н о с т и , на н е о б х о д и м о с т ь р а з ­ р а б о т к и т а к и х п р о б л е м , к а к п о л и т и к о -э к о н о м и ч е с к и й а с п е к т к а ­ т его р и й « п о т р е б и т е л ь н а я ст о и м о с т ь » и « к а ч е с т в о п р о д у к ц и и » 1.

М н о г о с п о р о в в ы з ы в а е т п о л о ж е н и е : с ч и т а т ь и ли нет п о ­ т р е б и т е л ь н у ю с т о и м о с т ь э к о н о м и ч е с к о й к а т е г о р и е й . Д л я э т о г о и м е ю т с я свои п ри чи н ы . О б р а т и м с я к К. М а р к с у . П о т р е б и т е л ь ­ н ая с т о и м о с т ь к а к в е щ ь не я в л я е т с я о б ъ е к т о м и з у ч е н и я п о л и т и ­ ческой эк о н о м и и . О б ъ е к т о м и з у ч е н и я п о с л е д н е й она с т а н о в и т с я , если « в ы с т у п а е т к а к о п р е д е л е н н о с т ь ф о р м ы » 2.

И н т е р е с н о о т м е т и т ь д в а о п р е д е л е н и я п о т р е б и т е л ь н о й с т о и ­ мости в з а в и с и м о с т и от того, р а с с м а т р и в а л л и К. М а р к с п о т р е ­ б и т ел ь н у ю с т о и м о с т ь к а к э к о н о м и ч е с к у ю к а т е г о р и ю , и л и к а к о б ъ е к т и з у ч е н и я « т о в а р о в е д е н и я » . В н а ч а л е I т о м а « К а п и т а л а » К. М а р к с о п р е д е л и л п о т р е б и т е л ь н у ю с т о и м о с т ь « п о л е з н о с т ь ю вещ и », к о т о р а я о б у с л о в л е н а , с од н ой ст о р о н ы , « с в о й с т в а м и т о ­ в а р н о г о т е л а » , с д р у г о й с т орон ы , с п о с о б а м и « у п о т р е б л е н и я в е щ е й » 3. В д а н н о м с л у ч а е п о т р е б и т е л ь н а я с т о и м о с т ь не я в л я е т с я н о си тел ем о б щ е с т в е н н ы х о т н о ш ен и й , и, к а к с п р а в е д л и в о у к а з ы ­ в а л К. М а р к с , о н а я в л я е т с я « о б ъ е к т о м и з у ч е н и я осо б о й д и с ц и ­ пл и н ы — т о в а р о в е д е н и я » , т. е. не я в л я е т с я э к о н о м и ч е с к о й к а т е ­ горией. П р и в е д е н н о е в ы ш е о п р е д е л е н и е п о т р е б и т е л ь н о й с т о и ­ м о сти н а з о в е м к о н к р е т н о й п о т р е б и т е л ь н о й ст о и м о с ть ю (в о т л и ­

1 «Стандарты и качество» № 3, 1970, с. 55.

2 К. М а р к с , Ф. Э н г е л ь с . Соч., т. 13, с. 14.

13 К. М а р к с , Ф. Э н г е л ь с . Соч. т. 23, с. 43— 44.

(15)

чие от о б щ е с т в е н н о й п о т р е б и т е л ь н о й ст о и м о с т и к а к э к о н о м и ч е ­ ской к а т е г о р и и , о ко т о р о й р е ч ь п о й д е т н и ж е ) . Д л я о п р е д е л е н и я к о н к р е т н о й п о т р е б и т е л ь н о й с т о и м о с т и н е о б х о д и м о з н а т ь с в о й ­ с т в а п р о д у к т а и сп особ п о т р е б л е н и я . П о т р е б л е н и е е сть а к т у д о в ­ л е т в о р е н и я п о т р еб н о сти , з н а ч и т , ч тоб ы з н а т ь способ п о т р е б л е ­ ния, н е о б х о д и м о з н а т ь п о т р е б н о с т ь . П о т р е б н о с т ь ю в д а н н о м с л у ч а е я в л я е т с я л ю б а я п о т р е б н о с т ь ч е л о в е к а , « п о р о ж д е н а л и т а ф а н т а з и е й или ж е л у д к о м » ч е л о в е к а (К . М а р к с ) . Н а з о в е м т а к о г о р о д а п о т р е б н о с т и — п о т р е б н о с т я м и в о о б щ е (в о т л и ч и е о т э к о ­ н о м и ч е с к и х п о т р е б н о с т е й ).

К. М а р к с р а с с м а т р и в а л п о т р е б и т е л ь н у ю с т о и м о с т ь к а к э к о ­ н о м и ч е с к у ю к а т е г о р и ю в с в я з и с т ем, что она я в л я е т с я н о с и т е ­ л е м от н о ш ен и й сто и м о сти , и, с л е д о в а т е л ь н о , я в л я е т с я о б ъ е к т о м п о т р е б н о с т е й л ю д е й : т о в а р ы « д о л ж н ы д о к а з а т ь н а л и ч н о с т ь своей п о т р е б и т е л ь н о й ст ои м ости д л я того, ч тоб ы они м о г л и р е а ­ л и з о в а т ь с я к а к с т о и м о с т и » 4. « З а т р а ч е н н ы й на т о в а р т р у д д о л ­ ж е н б ы т ь з а т р а ч е н в о б щ е с т в е н н о п о л е з н о й ф о р м е , и л и д о л ж е н б ы т ь д е й с т в и т е л ь н ы м з в е н о м в с и с т е м е о б щ е с т в е н н о г о р а з д е л е ­ ния т р у д а » 5. П р о д у к т б у д е т п о т р е б и т е л ь н о й ст о и м о с т ь ю , ес л и з а т р а т ы т р у д а на его п р о и з в о д с т в о есть з а т р а т ы в о б щ е с т в е н н о п о л е з н о й ф о р м е.

В д а н н о м с л у ч а е п о т р е б и т е л ь н а я ст о и м о с т ь в ы р а ж а е т о б щ е ­ с т в ен н о е от н ош ен и е, о т н о ш е н и е о б щ е с т в а к з а т р а т а м к о н к р е т ­ ного т р у д а п р о и з в о д и т е л я , к от орое, о д н а к о , в у с л о в и я х т о в а р ­ ного п р о и з в о д с т в а п р и н и м а е т ф о р м у о т н о ш ен и я к з а т р а т а м а б с т р а к т н о г о т р у д а —- и с т о ч н и к а в е л и ч и н ы ст оим ости .

В чем в ы р а ж а е т с я э к о н о м и ч е с к а я с у щ н о с т ь п о т р е б и т е л ь н о й с т о и м о сти ? Т о в а р ы п р е ж д е , чем р е а л и з о в а т ь с я к а к с т о и м о с т ь ,

« д о л ж н ы д о к а з а т ь н а л и ч н о с т ь своей п о т р е б и т е л ь н о й ст о и м о сти » . Р а с с м о т р и м п о д р о б н е е это у сл о в и е. Н а л и ч н о с т ь п о т р е б и т е л ь н о й с т о и м о сти о з н а ч а е т с п о с о б н о с т ь т о в а р а у д о в л е т в о р я т ь п о т р е б ­ ности. Н о к а к и е п о т р е б н о с ти ? П о н я т и е п о т р е б н о с т и м о ж е т и м е т ь в е с ь м а ш и р о к и й см ы с л к а к п о т р е б н о с т и во о б щ е ; н а п р и м е р , К. К. В а л ь т у к о п р е д е л я е т п о т р е б н о с т и к а к «те с о ц и а л ь н ы е , м а ­ т е р и а л ь н ы е и д у х о в н ы е у с л о в и я ж и з н и , к д о с т и ж е н и ю к о т о р ы х с т р е м и т с я о б щ е с т в о , о т д е л ь н ы е гр у п п ы и ч л е н ы » 6. З д е с ь , по- в и д и м о м у , д а н о о б щ е е о п р е д е л е н и е п о т р еб н о стей . Н о, к а к с п р а ­ в е д л и в о о т м е ч а е т Я. А. К р о н р о д , п о т р е б н о с т ь к а к э к о н о м и ч е ­ с к а я к а т е г о р и я и п о т р е б н о с т ь в о о б щ е — не о д н о и то ж е . Э к о ­ но м и ч е с к и е п о т р е б н о с т и д а л е к о не с о в п а д а ю т с б е з г р а н и ч н о ш и р о к и м и п о т р е б н о с т я м и в о о б щ е 7. И т а к , н е о б х о д и м о в ы я с н и т ь ,

4 К. М а р к с , Ф. Э н г е л ь с . Соч., т. 23, с. 95.

5 Там ж е, с. 116.

6 К. К- В а л ь т у к . О б щ е с т в е н н а я п олезность п род укц и и и з а т р а т ы т р у д а на ее пр о и зв о д ств о , М., 1965, с. 4.

7 Я. А. К р о н р о д . З а к о н стоим ости и со ц и а л и ст и ч ес к ая э кон оми ка.

М., 1970, с. 100.

(16)

что т а к о е п о т р е б н о с т ь к а к э к о н о м и ч е с к а я к а т е г о р и я . Д л я э т о г о п р и в е д е м н е к о т о р ы е ос н о в н ы е в ы в о д ы К- М а р к с а из а н а л и з а д и а л е к т и к и п р о и з в о д с т в а и п о т р е б л е н и я .

П о т р е б л е н и е с о з д а е т п р о и з в о д с т в о в д в о я к о м о т н о ш ен и и : 1. Тем, что т о л ь к о в п о т р е б л е н и и п р о д у к т с т а н о в и т с я д е й ­ с т в и т е л ь н о п р о д у к т о м , т. к. п р о д у к т «е с т ь п р о д у к т не к а к о в е ­ щ е с т в л е н н а я д е я т е л ь н о с т ь , но л и ш ь к а к п р е д м е т д л я д е й с т в у ю ­ щ ег о с у б ъ е к т а » .

2. Тем, что п о т р е б л е н и е с о з д а е т п о т р е б н о с т ь в н овом п р о и з ­ вод стве, « п о л а г а е т п р е д м е т п р о и з в о д с т в а и д е а л ь н о » , т. е. « с о ­ з д а е т п р е д м е т ы п р о и з в о д с т в а в их е щ е с у б ъ е к т и в н о й ф о р м е . Б е з п о т р е б н о с т и нет п р о и з в о д с т в а » .

П р о и з в о д с т в о с о з д а е т п о т р е б л е н и е : 1) п р о и з в о д я д л я него м а т е р и а л , 2) о п р е д е л я я сп о со б п о т р е б л е н и я ,

3) в о з б у ж д а я в п о т р е б и т е л е п о т р е б н о с т ь , п р е д м е т о м ко т о р о й я в л я е т с я с о з д а н н ы й им п р о д у к т 8.

К а к и е в ы в о д ы м о ж н о с д е л а т ь по о т н о ш ен и ю к ф о р м и р о в а ­ нию п о т р е б н о с те й ? П р е д с т а в и м п р о ц есс в ви д е схем ы :

П р о и з в о д с т в о

В о з б у ж д а е т в п о т р е б и т е л е

П о т р е б л е н и е п о т р е б н о с т ь , к а к п о т р е б ­

ность о п р е д е л е н н о г о с п о с о б а п о т р е б л е н и я п р о ­

д у к т а п р о и з в о д с т в а

С о з д а е т п о т р е б н о с т ь в новом про и з в о д с т в е к а к с у б ъ е к т и в н а я , и д е а л ь н а я ф о р м а п р е д м е т а п р о и з в о д с т в а

П о т р е б н о с т и (т. е. э к о н о м и ч е с к и е п о т р е б н о с т и ) , с л е д о в а т е л ь ­ но, с о з д а ю т с я и п р о и з в о д с т в о м , и п о т р е б л е н и е м . П р о и з в о д с т в о в о з б у ж д а е т п о т р е б н о с т ь о п р е д е л е н н о г о с п о с о б а п о т р е б л е н и я в о п р е д е л е н н о м п р о д у к т е п р о и з в о д с т в а (т. е. в п р о д у к т е , к о т о р ы й п р о и з в е д е н ) . В п р о ц е сс е п о т р е б л е н и я (а п о т р е б л е н и е е с т ь а к т у д о в л е т в о р е н и я п о т р е б н о с т и ) п о т р е б н о с т ь и с к л ю ч а е т с я ( у д о в ­ л е т в о р я е т с я ) и в то ж е в р е м я в о с п р о и з в о д и т с я к а к п о т р е б н о с т ь в новом п р о и з в о д с т в е , к а к и д е а л ь н а я ф о р м а нового п р е д м е т а п р о и з в о д с т в а . И с х о д я из в ы ш е с к а з а н н о г о , п р е д с т а в л я е т с я н е ­ п р а в о м е р н ы м с т а в и т ь в о п р о с о том , о б г о н я ю т л и п о т р е б н о с т и

8 См. К. М а р к с , Ф. Э н г е л ь с . Соч., т. 12, с. 717— 718.

(17)

р а з в и т и е п р о и з в о д с т в а 9. П о т р е б н о с т и п о р о ж д а ю т с я п р о и з в о д ­ ст в о м и в этом с м ы с л е — в т о р и ч н ы к п р о и з в о д с т в у . П о т р е б н о с т и у д о в л е т в о р я ю т с я и в о с п р о и з в о д я т с я в п о т р е б л е н и и , я в л я ю т с я п р е д п о с ы л к о й п р о и з в о д с т в а , з д е с ь п о т р е б н о с т и п е р в и ч н ы к п р о ­ и зв о д с т в у .

Э к о н о м и ч е с к а я п р и р о д а п о т р е б н о с т е й о б у с л о в л е н а н а л и ч и е м п р я м о й и о б р а т н о й с в я з и м е ж д у п р о и з в о д с т в о м и п о т р е б л е н и е м . П р я м а я с в я з ь м е ж д у п р о и з в о д с т в о м и п о т р е б л е н и е м з а к л ю ч а е т ­ ся в с о з д а н и и у п о т р е б и т е л я п о т р е б н о с т и , п р е д м е т о м к о т о р о й я в л я е т с я о п р е д е л е н н ы й п р о д у к т п р о и з в о д с т в а . О д н а к о п р о и з ­ в о д с т в о не в о л ь н о в ы б и р а т ь л ю б у ю с т р у к т у р у п р о д у к т о в . З д е с ь п р о я в л я е т с я о б р а т н а я с в я з ь м е ж д у п р о и з в о д с т в о м и п о т р е б л е ­ нием.

Р а с с м о т р и м в о с п р о и з в о д с т в о п о т р е б н о с т и , т. е. к а к д и н а м и ­ ч еск у ю к а т е г о р и ю . В п р о ц е сс е п о т р е б л е н и я п о т р е б н о с т ь , п о р о ж ­ д е н н а я п р о и з в о д с т в о м , у д о в л е т в о р я е т с я , и в о с п р о и з в о д и т с я н о ­ в а я п о т р е б н о с ть , к а к п о т р е б н о с т ь в новом п р о и з в о д с т в е . В о с ­ п р о и з в е д е н н а я п о т р е б н о с т ь м о ж е т к а ч е с т в е н н о о т л и ч а т ь с я от у д о в л е т в о р е н н о й п о т р еб н о сти . Э то о т л и ч и е з а в и с и т о т степ ен и у д о в л е т в о р е н и я п о т р еб н о сти . Е с л и п о т р е б н о с т ь у д о в л е т в о р я е т с я в н е з н а ч и т е л ь н о й ст еп е н и (т. е. о щ у щ а е т с я о с т р ы й д е ф и ц и т ) , в о с п р о и з в е д е н н а я п о т р е б н о с т ь не и м е е т с у щ е с т в е н н ы х к а ч е ­ с т в ен н ы х отли чи й . В р е з у л ь т а т е , п р о и з в о д с т в о р а з в и в а е т с я в ст о р о н у к о л и ч е с т в е н н о г о у в е л и ч е н и я д а н н о г о п р о д у к т а . В п р о ­ ц ессе т а к о г о к о л и ч е с т в е н н о г о у в е л и ч е н и я п р о и з в о д с т в а п р о и с х о ­ д и т у в е л и ч е н и е с т еп ен и у д о в л е т в о р е н и я п о т р е б н о с т и . В р е з у л ь ­ т а т е , в о с п р о и з в е д е н н а я п о т р е б н о с т ь м о ж е т с т а т ь к а ч е с т в е н н о о т л и ч н о й от у д о в л е т в о р е н н о й п о т р еб н о сти . Э т а о т л и ч и т е л ь н а я о с о б е н н о с т ь в о с п р о и з в е д е н н о й п о т р е б н о с т и п р о я в л я е т с я в том , ч то д л я ее у д о в л е т в о р е н и я н е о б х о д и м о п р о и з в о д с т в о п р о д у к т а н о в о г о к а ч е с т в а . К а к з а м е ч а л К. М а р к с , г о л о д к а к п о т р е б н о с т ь ,

« к о т о р ы й у т о л я е т с я в а р е н ы м м я с о м , п о е д а е м ы й с п о м о щ ь ю н о ­ ж а и в и л к и , э т о иной гол о д , чем тот, при к о т о р о м п р о г л а т ы в а ю т с ы р о е м я с о с п о м о щ ь ю рук, к о г т ей и з у б о в » 10. П о т р е б н о с т и п р и о б р е т а ю т в п о т р е б л е н и и о т н о с и т е л ь н у ю с а м о с т о я т е л ь н о с т ь по о т н о ш ен и ю к п р о и з в о д с т в у , что в ы р а ж а е т с я в в о з м о ж н о с т и о т к л о н е н и я с т р у к т у р ы п о т р е б н о с т е й от с т р у к т у р ы п р о и з в о д с т в а

н а д а н н о м э т а п е 11.

И т а к , п р о д у к т есть п о т р е б и т е л ь н а я с т о и м о с т ь ( к а к э к о н о м и ­ ч е с к а я к а т е г о р и я ) , и л и о б щ е с т в е н н а я п о т р е б и т е л ь н а я с т о и м о сть , е с л и он у д о в л е т в о р я е т э к о н о м и ч е с к и е ( о б щ е с т в е н н ы е ) п о т р е б ­ ности.

9 См.: Экономические законы социализма и их использование. М., 1970, с. 139.

10 К. М а р к с , Ф. Э н г е л ь с . Соч., т. 12, с. 718.

11 В. В. Р а д а е в. П отребности как экономическая категория соц и а­

лизм а. М., 1970, с. 31.

16

Referenzen

ÄHNLICHE DOKUMENTE

При рассмотрении отдельно ответов тех из опрошенных вла­ дельцев легковых автомобилей, которые регулярно пользуются ими для поездок на работу,

Lähtudes sisemise isemajandamise põhiülesandest ning täieliku ja sisemise isemajandamise ühtsusest,tuleb meie arvates kaubanduse struktuursete üksuste sisemisele ise­

Так как достоверная информация об этих условиях в Эстонской ССР в настоящее время имеется в основном только на уровне районов и городов

ложении, что в стержне отсутствуют зоны вторичных пластических деформаций (т. зоны пластических деформаций от растяжения). Но, с другой стороны, известно

Исследование послекритической стадии упруго-пластических пластин при цилиндрической ф орм е потери устойчивости. Исследование послекритической стадии

Ф иксированной ф ормулой — или просто формулой — н азы ­ вается любое непустое множество, в котором определены каким- нибудь образом отношения,

Поскольку всякое свободное кольцо многообразия Q является дискретной прямой суммой колец с одним образующим с нулевым умножением, то, ввиду

группы при каком-либо ее упорядочении. В работе автора [4], опираясь на указанный выше результат, доказано, что не всякое аинейно упорядоченное