GENERALIA QUAEDAM DE

GENERALIA QUAEDAM

D E

CLIMATIS VI I N ORGANISMUM HUMANUM EXSERTA.

DISSERTATIO INAUGURALIS MEDICA -

0_UAM

A U C T O R I T A T E O R D I N I S M E D I C O R U M

I N

ALMA UNIVERSITATE CAESAREA DOR- PATENSI

* R O GRADV

DOCTORIS MEDICINAE

I E O I T I M E O B T I N E N D O

. D I E X V I . M A I I M D C C C X I X , L O C O C O N S U E T O

PUBLICE DEFENDET

AUCTOR

EDUARDUS FftfDERICUS FROHBEEN,

M I T A V I A - C U R O N U S .

D O R P A T I L I V O N O R U M E X O F F I C I N A A C A D E M I C A J. C . S C H

MDCCCXlX.

I m p r i m a t u r ,

C* conditione, ut, «imulac typis dittertatio haec «lcusa fuerit, antequam diatribuatur, aeptem exemplaria, ei Colle- gio, cui censura librorum mandata eat, tradantur.

Dr. J o a n n e i F r i d e r i c u » Erdmann, Csntor.

P r a e t n o n i t a .

"Vitam per se spectaiam ejuique varios modoi in plan«

tarum atque anitnaniium generibus conspicuos, sicut ip- tam Titam hominis Pbaenomenon dixeris, cujus quae v*ra sit ratio, solis traditur virorum doctorum opinionl- bhs; veri rtctique «peciem aegre prae se ferefttftrflfs". Eit

«ane quod vereartj, ne singula eruditorum m superiorum¹, ita (id quod a veri specie parum quidem fuerit alieritim) et futnrarum aetatum studia, ad veranr' ac perspituam ejui rationem indolemque monstrandam non sufficiarrt, qujrnvis ipsas illius legea, earurnque vim suanjensereodf modum diracide exponere atqne enucleare, faiutlssime nebit contigerit. Tam philoiophorum meditationibutT

quam experientil» diligenter onservandi Scrutandiqne atudio virorum acutissimo praestantissimoque ingenio compicuorum castigati, complures istarum legum «unt cognitae ac perspflctae; earumque vis in organismum aeae exserena, in magis minusve artia medicae commo- dnm monstrari eoepta; natnrae scrutatornm et medico- rum indefesais studiis, in Physiologiae et Pathologiae organismi campo rerum haud exigua series diligenter in- veatigata curatiusque determinata, haud parum aane fa- ciehs ad sublevandum atque adjuvandum utiriusque dis«i»

plinae medicae studium.

§• *•

Vitae nolio in genere leges continet omnes, unde et birmana vita pendet. Quas cum posueria in incitabilita- tis factoribus, yel in perceptione er.reactioue, subjectivl activjtate effectis, tunc et singulorum hominum organrs- mo eandem (acultatem deprehendi lieet, et tanto qui- dera perfectiorem cultioremque, quanto orgamsmus eju»

ceteris omnibus hodie cognitis longe perfectiorem sese non exhibere non potest. Namque corporum vegetabi- lium organismi, licet infimi, quum formativa sit et co«- aervatrix potestas, animalium eadem vi majori polleat, Uberius aese in externa exserente; in humanb organismo aummam prae sc fert libertatem, et arbitrio {Spontaniin

titf) et rnente agendi conscii conspicuam. fex quibua Wganismi magis minusve perfectionia gradibus colligi profecto licet, perfectioris sollertiae illius et plures et perfectiores esse causas, seu organa, quibns vis in orgai nismum sese exserens tam vario modo et percipi, et im>- mutari, haud raro adeo et alienari possit; id quod iti quucnnque bumanae viue periodo tine negotio animaoV verterit.

Quanto igitur major est organornny bominis turfl . . . » . . numerus, tum diversitas; quamo etiam majoreirj et ipsA ttructura et harmonica illorum attione reciprocA vim prae se fert tam in bominem ipsum, quam extra eum, tanto clariu* conspicitur, in corporum organicorum serie eonstitutus, tanquam ens «irigulare, cum Universo, seu rebus omnibus extra tese positis, 'vi tuk tum in se ipsu/n, tum in* afto» eiura se" «gentearctisTimo" pprfeetissirno». - que vinculo conjunctum. In statu sano pariter ac mor*

bpso (hunc quiderh non nisi abnormem agendi tnodnm dixeris!) nexus ille inter ipsum et rerum univertitatem Iicet cognotcii Et «anitas corpori* et morbusj lum ex rerum extemarum vifibui, tum ex propria homini» sol*

lettii in illot reagente, istarumque viriurn impetu exci*

tali, provenlunfc.

S- 4-

At nen omnia extra organismum hominia poiita vira suain valent in eum exserere, unde intellexerii, po«

ttntias influxus capaces haud esae ajias, nisi qttae suo CQnflictu cum organismo humauo pei cipientem ac reagen- tem sollertiam ejus velutf explicent atque . adjuvent.

Quatenus istae vires nec semper, nee eodem omnino modo in hominem agere solent, sed, pro ratione aui te- noris {Individaalitdt), non niai r e l a t i v e ad generan- dos fomiandosque morbot faciunt, c a u i a e o o c a s i o - a a l e « , p o t e n t i a » e x t e r n a e , n o c e n t e s aPatholo- giae doctoribua aunt nuncupatae. §emper in organisrm c a u a a m quandam p r a e d i s p o n e n t e m , seu m o r b i

• e m l n a praesupponunt, tamquam conditronem, aub .qu4 sola percpptioni et reactioni in eas datur locus.

Tanta autem illarum ettet copia et varietas, tantaeque parifr vis eit in animalem maxhneque humanam vitam exaeri solitae, ut jara inde a primis artis medicae incu- nabulia ad nostram Jttque aetatem, in palmariit com- pendiorum ayitematumque pathologicorum capitibus, prae ceteris diligentiuime pertractandis numerari tole*

rent. IataepoteBtiae extrinsecus in corpns humanum agen.

tes, aut per se ipsae existentes, ejusdem semper sunt influ.

xwmis, quam ob rem in c a u s a r u m e x t e r n a r u m a b -

• o l u t a r u m censumreniunt; autearum infliixin, relatio-

" nsadmntuaminter seseconditionem et individui in iptae reactione sollerti, vario se exte*rit modo, unde c a u s a * e x t e r n a e «jusdemque telativae, notio oritur.

In his climatil quoque ratio peculiaiis habenda erat medicis, quum jam H i p p o c r a t e s dexterrime inda»

gandi obsexvandiqae insignis ingenio, cujut boc in genere tpecimina, uriquam monumenta aere perenniora, exhi- i bent iptius opera, de necessitate atque utilitate rei hu- jtis, (quae in arte tnedica tanti est momenti) diligenter conslderandae, cum maxima, uti soiet, prudentift disJeruit, plura ut praeteream hitce fere verbil t)i

It/rgutir, '(%i%tr*f •?*** **•'« X?t *•«**

ttf «gZrtt j*t* Jt&vfthtrtoit **' "!^{us v}* «Vw, %n

$vr*r*f *ittgy*{ta$*f txisrti. i yig liixuriv i$tr,

« X X « «OXW «tnray W , J(9^ I, .«jfn y.tr*fi*>$«H' iitnr* «V ri xthflxr*, ri itgft* ri ffffj ri 4*vxf*> {*»\ISTU f/ih ri xoiti **atr atigi.

goiffiv, ttttir* ii ijff tt txitfp x*gy ftti%mgi* tovr*.

ii ige) ruf viirut tt9vf*(tfS*f rit &VV*/M*S.

. i). Htppocratis Goi lib. Tltgl itfut, vixrar, rinmtt In editione operum omnium suorum, quae axsunt, Anutio Foesio. 6eneVae.MDCLVlLinrol.pag.ago.

Kn, 3 3 .

tfisntg yag iv TZ ffro/UHn im<pigot9tv t^fj iv rtf vrti^-

• fiui, xra ngj v ivyifut }t*(pigit xo\v httism. usri is iro\iv fatifif itpixiTKf ris, ys Ktittgtt isri, Jwe- (Pftvrhotf XfV TW $i<rt* ivrivs, axus xhruf tfgpirgls r* «vtvftctrct, ifttf icgis ris KVXTO\*S r* tfklit x. r. X,

\ n univerio iibro a nobis laudato, pro aua, qua ex- cellebat, doctrina suoque ingenip, docet, quae climatit sit et ratio et influxio in hominis valetudihem, in ge- nerationem modosque, quibus obnoxius est, morborum, et fereln qnovis reliquorum operumvirimaxirhi reperias ' aeerrimi judicii hac de re lati documenta. Singulorum

fere seculorum, maxime vero nostri, studiit in ret phy-

1 • i

sicas medicasque collatis, ipsiua placita ac praecepta et examinabant viri docti et penitius scrutabarftur et confus- mabant, variOque respectu amplificabant, modo una, modo pluribus gravissimae rei ad clitaatitl^otroaem ipectanti»

partibus ingenui cura coHustratis. , •

. . . . .. ', ,. £ e. "... . ... _ .

Ex universali loquendi usu el^m« g e o g r a p h i - cura a p b y s i c o eat dignotcendum. IUud quidem npa est, nisi part quaedam constitutiv» ejus, cuju^de ciimate univerto disaerturo facienda est mentib. Non enim ex regionis cujuadam tolo situ respectu solfs, neque ex ejua longinquitate, qui distat ab aequatore, neque ex vaxie-

tatibui, quibus atmosphaerae para eum proxime cingem

«lt obnoxia, led ex omnibul ayatematia muadi materiie io eam agentibus earumque viribus pendet naturalia illiue qualitaa^ Materia est mutabilis; via ei insidens indepa- riter variatur, trgo nec varius ease non potest eflectus et tamo quidem magia, quanto numerosiores et quanro ma- gis heterogeneae sunt matcriae cum suii viribua Mepej tibi invicem reluctaniibui.

S-

Sphaerae planetae nostri lubjiciens quodcunque, Planetarium quod dixeris, tolum baud magii idoneum ejt, materiarum suarum earumque viriura combinationi- kus quam maxime variia, ad omnia phsenomena omnea- que, quibua obnoxium e s j , mutatipnes. progignendas, sed in relatione ad systema solare et reriim universita- tem, seu ad aystema solare et cosmicum quaeremU est cauaa m t n i mahonuti iltor»— psiimw niiira» a«ipu- tationum. Lustrare enim animo cum voles indolem ei qualitatem cujuscunque loci seu raajonit nostri plane- tae, e» mfluxionibus mundi exterai eara prodire facile intelligei. . Sunt autem, secundum ea, quae liipra docui- mus, ejusmodi inQuxus

. I. u n i v e r s a l e s seu c o i m i c i , extr&planetaenostri , aphaerampos.ti.et

II. speciale», «x i p t a t e D u r e n o a t r * repe- t e n d a e , »eu in lelluris iptius sphaera positi.

Hinc C l i m a p h y s i c u m n a t u r a l e m t e r r a e p a r t i s c o n d i t i o n e m dixeris, ex i n f l u x l o n i b u a

• X c o s m i c i s et t e r r e n i s p r o f e c t a m ; cujus tra- ctationem secundum utruroque respectusB «gedum io*

ttituamu» tribus sectionibus, ita ut p r i m a cosroicaa,

• e c u n d a terrenas diversitatLs cjimatum cauaas iudaget et coordinet; t e r t i a quid universim ad generandos variandosque morbos clisrvata faciant, quantum ejus per ajctoa dissertatioois finee iicuerit, breyissime doceat.

Sectio Prima.

8« influxionlbua cosmicis,

\ . . . ,

S >

Sicuti omne Procreans, viribus naturae nunqua»

non efficacibus ex Procreato taepe aoaaiei aegre cogaot- eepdjs, ,in ^/ocrea^a/jna^.continui.j^nsuntiA exaerit suum inflnxnm, ,ita et^erum .universitatim (ro* xeSfnn) in eam ipsius. partem, ^tte^urem ,quarn/iiciraui, vires quasdam exserentem viderau»., >Quae,in JLfniversum an vieitsim reagat, uti in corpdribus organicis reagens vi«

demus organon in organitmum, ex tpientiae sjumana*

aiodulo definiri vix potnwit, nt qnie res inffa «pecula.

tionura priilowpnicarum fines posita, praererea a jcopo hujus dissertationis sit aliena. Nulla omnino singularum

•piniomrm a virit doctis tolidiorem cognitionem ad>

dncturit in Cosmologiae et Geognosiae campo ad nostram usque «etarem suapicando et veluti divinando certitudin*

aive mathematiqA tive phyaica gaudet, et tjuam diu hu- sjfMn***»» animu», hac in r» ioaperfectae cognitionit raerit eoarguendna,' et phaenomenorum in planeti nottro e corporibus coelettibus diversis ac remotis natorum ratio»

oftm mdagare perfecteque expooere non poteria. Equi- dem ista phaenomena secundum verisimiles eorum cau- aas diaptnurn, et pro mearum virium raeorumque subsi- diorum litterariorum modulo, quanrum fieri pomerit, cxpiicandotum eorum periculum faciam, voiuntctem lectoribu» pro facto remensunu.

Corporum coelestium Universum replentium tract»- tio, circa mutuam illorum relationem, Astrononrornm est. Belatio eorum ad hanc nostram tellurera Astrono»

mico-Physico-Geologorum foret a). Indagatio iegum, . a) A b r ^ de principea et de faits costcensaat I» Cos-

mologie et la Geologie, pac J. A. 4« Luc k Btjin- . *n»ie,»d»3»* •

unde ista relatio fuerit exponenda, determinandia vicis.

aitudinibuj in tellurii nostrae ipbaera obtinentibus mul- tum sane afferre posset lucis, si rite cogitata mentisque trutina examinata, adjuta fuerint diligentissime observa- tis. Variae multiplicesque illae vicisiitudines in rerura, quibus circumdati tumus, natura, et inipso homine, potissimum receptivitate illiua auctA (in quo sane saepiua etiam faciliusque observari eas licet animadvertenti), quae quidim vicissitudinibua corporum coelestium cxtra tel- lurem nottram coostituwrum iraud Biique fomiito re>

spondent, documeatasunt dominationii corpornm coe- lestium in terxara ejusque incolai extertae, > maaifestiora magisque aprica, quam quae aut negligi, aut derideri Kceat. Hinc explosa veterum persuasio dettudii aatrolo- gici dignitate, rera diligeatius si perpenderis, multorum virorum quam maxime veaerabiUtun judieio, nova qua- liaounque nanciscitur, quibus tuperatrui potueriv Eunda- menta. 3—9) . . .

3) HippotfrttW 1ibV^*rp*g. *»)»; Htf i * in|«p , 4) Aristolele». Lib-1.-Analyt. . , 5) fteil*» Batbologie. Halle 1816. Bd. III. S. itg.

Q) Burdach"» Pbysiologie. Leipzig igio. §. 139.

. 7) Jaegerdeateiospbaera et aere atmoiphaerico. Colea.

Agrippin. t8i6. png. 54.

8) Kurt Sprengel's Handbuch der Paihologie. Leipiij i8oa. $. gai fif. .

9) Patbologie von Conradi. Marb^vi8>7- $>3^{a i e t}5*9*

1 ^{I I}

$. IO.

Antiquissimii temporibus, maxime. autem medii ilta aetate, qua «taturerum politico et ecclesiastico re- tardabantur atque impediebantur litterarum atudii pro»

greiaus; qua superstitiosi fanatici, rerum abttrutarum ac myjteriosarum araante» phaenomena in tellure ani- madversa ex coeli influxu deducebat superstitionis par- tinnrque studii tenacissimi, ex Aatrologiae (praeceptis, non physicae solum in teilure mutatioae» 1 0 — ta), sed ipsius etiam et hominum etianiraalium vitae tum natalej, ^t tura continuatio etprogress\s pendebant 13-14)- In

« o n s t e l l a t i o n e ejuique a d s p e c t i b u » reperiebant Astrplogiae studio initiati lortem fataque .universa- rum terrarum ac gentiua 15 — 1 6 ) , divinabant ex iia

io) JOCsWS^r» B*iXip£i*1> *wX,»vffttws Tkg*fisp>.os ' Ewrctfts *gis Svasv «ilXtpovs.' Norimbergae

> I535I 'ECLIT- . . . . . - - ^ . - . . . .

. t) Joamtf*&*6neri O p W c t f ^ » 6 f o a j < ) n ^ No- rimbergae t539-

la) Joannis Kepleri Harmonices mundi libri V. Linc.

Austriae. 1619. Lib. VI. de configurationibua Hax- monici». p*gv i ° etaqq.

|5> Kepleri Harm. mundi 1. c.)jib..IV. , 14) Astrologia von Tobias Beuteln. Dresd. 166$. pag.

453 ff-

i£) Almagestum novura. Auctor. P. Joaan.efB*ptista Ricciolo, Bqnon. 1657, - ." ''.' •

16) Tobiai B'etn«L I, c. pag. 410. . ,

ta

•ummi Numini* voluntat«m et coniilia 17 — 18% repe- riebant ibidem et determinationem et causaa terrenae prosperitatit suae, tuique anirai ig — 2 1 ) . En euperati- tionem, variis de causis ridiculam! 1

S-

At nihild seciua tamen observatori praefudictorum experti cuique coeiettium. corporum in planetam nostrum influxus non infitianda, aed confessa res est; sicut et mu- tationes ipsi contingemes aliae imle penderit, aliae autem a corporibus coelestibus ipsis invebi possunt- Ia cor- porum coelestium constitutrorie meebariica'gravitationi»

lex, relationis eoinm ad terram, pro soliditate moiis cor»

porum gravitantinm eorumque mutua longinquitate di- verstmode variatae sistit argumentum, Telluris moles, tnm formi, tum qualitate et magnitudine et universim et circa partes cum discrepet a reliquis corporibaa ct>e- lestibus, relatio quoque gravitationis diversimode variata in hanc illamye planetae nostri partem Variationes inve»

17) Kepleri Harm. mund. I. c. Lib. III.

18) Tractatus de nova stella in Serpentario, Aut. Keplero, 19) Tobias Beutel. 1, c. pag. 656 sqq.

20) Tractatus Scrutinio pbysico • medico de Peste.

Auct. Kischerus. pag. ^g,

21) Lemnii ooculta Naturae miracula. Aut. Doct. Hor- stius. Lib. 4.

»8

here adeoque illius qualitatem immutare potuerit. Factor longinquitatis facit ad determinandum istarum mutatio- oum gradum. — Sed chemica quoque relatio, ex mole

^et Ionginquitate pendens, mutationum, quibua obnoxia tellus est, e corporum coelestium influxu agit interpre- tem. Quae quidem theoriae oxydationis, aicut in actio- ne columnae Voltaicae constructam eam videris, haud sine veri specie respondent. Fidem faciunt quaedam rationes 22), e quibus hae potissimum sunt commemo- randae: ij Quod corpora coelestia iis adnumerari debent, quae oxydationis sunt patientiaa3— 24); 2]phy- sica et chemica illorum circa qualitatem. a tellure diver- sitas 25 — 2 6 ) ; et 3} quod non immediato solnm tactu, aed aeque et vi longinqui inferri possunt ejusmodi mu- tationes, id quod aatia manifestat ^fcolumna Volt. 27—28).

22) Biologie von G. E. Treviranus. Goett. 1803. Bd.

IL pag. 443 sqq.

23) Treviranus 1. c. pag. 443-

24) Gilbert's Anrtalen der Physik. Bd. 7. pag. 2 g i . 25) La Lande Astronomie. Tom. II. pag. 120.

26) Gilbert's Annalen der Phyaik. Bd. 6. pag. 396.

27) Robinson experim. ai.d observat. relative to the Influence lately discovered by Mr. Galvani etc. by , R. Fowler. pag. 180.

28) Hiimboldt (Versucb iiber dic gereizteMuscel- und Nervenfaser. Th.I. S. 2-51 — 247. Th.II. S.44⁷)ra- tiocinatur quitjem ex suisexperimentisin contrariam

*4

Diligentissimarum observationum tum istum in finem, tum circa determinationes meteorologicas, tanquam actionis galvanico-electricae effectum institutarum per- quam varii generis exempla praebent B e r t b o l l o n 39%

H a b e r l e 30), M u s c h e n b r o e k , R o s e n t h a l , Pla- taer, T o a l d o , D u c - L a c h a p e l l e , b a l f o u r , Fer- g a n o o r , Don Alzate y R a m i r e z , Godin, von H u m b o l d t , C a s s a n et D e L a m a n o n . 3 1 )

Corpora coelestia, vi piaecedentis §phi, tanquam catenam Galvan. si consideras, par eris dexterrime ex«

plicandis permultis phaenomenis, quae neque ex influxu lucie ex istis corporibua in tellurem radiantis, neque ex gravitationis .effectu satis exponere licuerit. — Cogitan- dum nimirum de phaenomenis prodeuntibu» ex sole, luni ceteritque planetis, sive, quod dicunt in Gonjwnc-

partem|circa actronem catenarum Galvan. — aTre- virano !. c. pag. 447 proprio suo experimento lepide

refutatus. ¹

39) De rElectricite" du eorps humain. Lyon 1780.

30) Meteorologische Jahrbiicher vonDr. CarlConstan- tin Haberle. Erster Jahrgang 1810. Weimar 1810.

31) Auctorum supra laudatorum scripta enumerata, et quae inde prodeant in cosmici hujus Galvanismi commodum, argumenta docetTreviranus 1.c. Bd.II'

"S. 448 «qq-

i 5 tione, sive in Oppositione, atqtie ex solisetlunae eclipsi;

cogitandum etiam de vicissttudinibus atmospbaerae me- teorologicis et de reditu quorumpiam phaenomenorum in sphaera telluris per intervalla seu periodos. Agendi modus corporum coelestium in naturam anorganicara, ' 'ratione quadam adfinitatis corporum anorganicorum mu-

tui niti videtur, quum organica natura vim istam vitae stia ipsius agili grtavitate percipiat. Quae quidem in

«nimantibus superiorum ordinum, maxime in homine, potitsimum systemate sensibili gignitur, cujus principio

•ubtiliori, auctlque moliilitate, modo eximio idoneus redditur percipiendis potentiarum in ipsum influentium velminusperceptibiiibus. Hujus systematis gnavitate raor- bose adaucti, et in primis praeponderante perceptioni»

factore, materiae agentii efiicientia distinctiut a nobit cognoscitur in organismo, sicut valetudo perfecta ne- que bene valenti ipsi, neque ipsum observanti per ae ipsa manifestatur, ted modo solum indirectb, curh ni- mirum turbata fuerit; et innoxium qtiidque non nisi re- lativo modo innoxium putandum. Pari modo influxum corporum coelestium in aano homine, tanquam norma- tis vitae stimulus, a nobis minus consideratnm, a multis

•ive neglectum, sive omnino negatum, distinctius cog- noscimus in statu hominis pathologice immutato atque irritabili. « . .

$. 13- >

Corporum ceelestium gravitatio, seu illorum attraetio

«ola influxus eorum in tellurem et Orflanismum causa esse nequit, quum aol et luna, quorumrelatiogravitativaad ter.

ram constans eat, in hac tua conatan^a variostamen exse- runt effeetos-aue nec roagnitudini, rnb dtauntiae respon»

dentes. Uaud magia coelestiurj»corp'Sum lux est, sibi ipsis propria, suapte vi, siye alioium corflpm intercedentium mediorumque ope agent, h. e. neque lux propria, neque mu- tnata. Lunamim suaramcem a-sore mutuan», vimsuara dominatricem in terram ejusque incolas haud apertius, nec quapiam ratione efficaciu» exercere potuerit, quara ipse sol, refjtA radians in terram suam lucem. Electri- citat galvanica autem attraotionis 321, caloris 33), lucis- que34) phaenomena exhibens, quA quid*m re chemicis»

que tuit e£tBetibu»35 —36) pleniiM quoque phaenomena, ex eorporura coelestiurn influxu nobis adparemia, ms\%

raanifestan» actionibus, explicando influxui ex vi corpo- rum ceelesrium in telhtrem ejusque incolas extertl prow deunti maxime est idonea.

52) Grundrils der theoretisch»n Physik, von Georg Friedrich Parrot, Dorpat I8«I. Tb. II. $. 1276.

331 lbid. §. 1280.

34) Ibid. §. 128' et 1283.

35) Ibid. §. 1281 «qq.

36; Treviranut J. c. Bd. II. S. 452.

•7

37) Kircherns 1. c.

38, ArgoliparsintroductoriaadEphernerides. pag,£t6.

3 9 ) 'iKitoxgKTov Utyogtffiii. Cura TheoHori Jansso- nii ab Almeloveen. Lugd. Batav. 1765, Sect. IV. 5.

40) Ars magna lueis et umbrae. Auct. Athanasio Kir-

chero. pag. 530 et 531. , 41) Tobias BeuteL^l. c. pag. 647.

3 '

S-

Stelli» fixis, praeter syitema nostruui solare coeli fir- rharoentum replentibus, bis nostris etiam temporibut eani vim Sttribuere, <juam obcoecata imaginatio in ve- sane delineanda perfectione Univers! ejusque mutuo ne- xu olim attribuere eis solebat, dissentarifum sane foretet vesanum, grassari per regioneS i p s l philosophia duce, ip»4que experientii magistri omnibus invias nullique ndtcendaa! — Sideri cuipiam aut signo coelesti pecu- liarem quandam relatiotiem, qua conjtinctum sit cum faomine, tribnar, per nos qufdera licet, p i a superttitio; at scientiae est, examinare rationes, utpote quae non curet revelationem. Sub alio atque alio sigfio coelesti medi- camentorum propinandorum usum magis 37 — <5S) rni- nusve 30,) efiicacem' ac salutarem haheas, aut in certis quibuadsm rnedicamenris eidem respondemibus spem ponas convalescendi 4 0 — 4 1 ) ; aut in certorum siderum siva orr«, aive isccaso eximia* ^rjfj^frudines in aere et

18

in ipso homine; te animadvertere credas 4^a)> - inno»

xium sajtem id persuasionis est, licet infantiae humani ingenii satis certum firmumque sit documentum. Cre- diti illorum iufluxus causa nec gravitatio, nec liix eorum, nec cosmico-galvanicus processus esse, ergo neque ex- plicari inde potest. Ipsl enira tanta illorum distantii refutatam inteliexeria istam influxua eorum opinionem, quamvis iis illaa vires (Potenzen) plenas omnitfo conce- dere possis. Inquirenda igitur jamnuhc non fuerint nisi ab Astronomis, quum examinata et, casti^ata Phyaiolo- giae et Pathologiae. praepepta nondurh paria sint cognos- cendo, ne dlcam confirmando illorum influxaU -

i 15. .. . , . ; „ _

Qravioris ^ influxus . ergo ,o«»nterapiari«ne dignioree sunt, quos yeteres diros ac terribiles imminentium cola- tnitatum praenuntio» ctede1»s^.43^49)i c^rne^s^^ut

4») Hippocrat. Lib. 'E*ifa/tu'uv. Sect. II. Status II.

lin. 3, — Status III. lin. 1 sqq.

43) Valer. Flaccus. Lib. L <S. v. fi08.

- 44) Cicero de nat. deor. Lib. II. c. 5, 45) Kepleri Harm. mund. Lib. Ilt.

46) Joh. Hevelii Cometographia,.

47) Tractat de admirabilibul in aere et aethere. Auct.

Beutel.

48) Almagestiim novum supra citat. Lib. VIII.

49) Kurzea eiofaltiges und TheoIogischBedenksn.von

'9

<juorum vis; distantiae a tefra, inveraa relatione respon- det. ,§ive.prpi'riam 5o — 51); Sive mutuatam 52) eis trii btterts lucem; sive consolidanda demum, sive jam con*

tolidatapuAvertS corpora; adnurneres eos denlque phae- nomenis meteorologicis coeli, quod rcpletum aethere esse aestimamus-, et unde gignantur 5 3 - ; quaecunque e6rurh"fuerit ratio, vim quandam in terram influenterm eit iill adpropinquantibus, non rribuere non postumut.

lllorum, dum in eb demum tunt,, ut ad rigiditatem formentur, massa minus cohaerens 54)', quam nostras teDiiris; aut illorum rigiditatem quantumvis jam adepto- rum minor moles 55). ncque\ursui motuive terrae mag- ' dem jeret sthefhehden Cbmeteri. 2u Erreguna; gros^

serer Busse, ,von eitrem Drener' am Worte Gottesi Jena 1664.

&fy^mmm*'W-63km^iJi<tftir. r . p . . Gruilhuisen. Muuchen 1811. S. I"i8;

5 t ) Ansichten voit de^Nacttsejte dej Naturwissen- ien X81B. §• U J - x

52) Gruithuisen. 1. c. S. 121. , , , 53) Evolutashasce complicatas animi notiones vid. th

, Gruithuisen 1. c. S. 131 sqq. —-. Ejusdem Organozoo- , nomie. §• 125. 149. 150,. 26U « - Ejusd4m Phytik,

§• 8 a , " . , - , ' . ' . . ' ' : ' 54} Populkre Astronomie von Fr.ied.Theod.Schubert.

St. Petertburg ifcia §. 8IJI... >, ^; v ' ,U ,55) &m'pam Jgc. d« rfetjbetes allatasa Grhith.ui»en

1. c. S. 107 sqq. " ⁽

30

nopere obstare, neque eam utique confringere potest^ri), quod quidem persuasum babebat M e s m e r u s 5 7 ) ; at relationibu» oxydatioitis circa terram competentibus, se- cundum §. 11 bujus dissertationis, singulis corporibus coeleatibus, vis eorum jam ia aere materiarum constitu- tivarum quantitate et qualitate immutata sese exserens, jam vel hisce ipsis, vel primarie organijmorum viven- tium adficeris receptivitatem, jam attractionis reiationi- bua aquaram tumorem eiSciens^S — 6 1 ) , non eat impug- haftda.

$. 16.

Non solum tanquam centrum molium planetarium, circa quod. aecundum Ieges Mechanices centripetalem suam.vim exercent, sed etiam tanquam re» momenti,

———*- • " • -•—:

J6) Sefour, estai sttf les Cometes. Paris 1775; - - 57) System der WecbseJwirkungen von Friedr. Ant.

Mesmer. Edit. a Carl Chrisuan Wolfart. Berlin 1814- S- 71-

58) Gruithuisen I. c- S. 2S6.

59) Gelpke'» Aufsatr. in der Minerva. S. 337.

60) GerieraHa quaedam deCometiainvenies in: Olbers tiber die Geiahren, die unsere Erde von denCome- ten leiden konnte. Gotba 1810. et

61) Meteorologisches Jahrbuch von Dr. Carl Constan- tin Haberle. Weimar 1810. Erstsr Jabrgaug. S.

170 sqq.

21 vitae organicae omni ejusque vigori, gravissimi, sol con- aiderandni est ex suo in tellurem eflluxu. In gravitatione terrae ad solem, unA cum eadem ad lunam, qua maris fluxus et refluxus efficitur 62), tempestatis varietates tantum adferri possent, quae ex parte tumoris aquarum sequela sunt et aeris mediate immutati et concussi; quae quidem haud idonea Sunt ad explicandas mutationel in organismo conspicuas, cnm raaxiine exilis ista gravitatis atmosphaerae mutatio [Barometrische Veranderung) 63 —64) et inde varians pressus in vivum corpus hiuna- num, ex gravitatione et maris fluxua refluxusque pbae- nomenis, comitibus, aereque commoto minoris sane sunt momenti, quam quae ipsius organismi, suA ipsius vi isti pressui reluctantis, turbare queant integritatem.

§• «7-

.Multo yavipra «jWffla. ^eajiux^ioliy tanquam ne- cessarium vitae ch-ca organismos incitamentum 6 5 ) , ut qui absque animante ipsius influxu aut debilitarentur, aut aegre valerent et crudae atque imperfectae molisspe-

6a) Schuberts populare Astronomie. Th. 3. $. 103, 63) Ibid. $.190.

64) Treviranua 1. c. $, 449,

65) Versuch eiaer Geschichte des Licbtes von Joh.

Christoph Ebejmaier. Osnabriick 1799, §, 74.

ciem prae se ferrent^Majoris etiam virtutii eit, eo, quod animale corptis intirhe penetrare et cum eo cort- tortium inire 66), aut ibidem commofari 67)'potest; — Utinam plura experimenta studiosissime facta bac de- te dexieriw.nos edoceaw, quibuslucis in organtsmos agentii ptaecepta tutiui superstrui liceat! — Lncis sola- ris comitem aeqna vi in organismos agentem depreh*n^T dimus calorem 68 — 69); et atmosphaerae vis electrica, qnamvis quodammodo telluricis ^momentis tprogatta, nOrrrie alio quodam respectu fuerit derTvanda a sole, ut.

pote qiiae amplior adpareat vare atque aestate, interdiu amplior, qruamnoetu, «mplidr Serena tempestat*, quam turbida atque humida? — 70)

§. 18.

Lux et calor soji» ab*que o^nhio efficacissimae limt actionis, ut quibiis vafia et morbosf et sanrbrgitiismi

66) Fr. P. GruithniseVs Beitrage «ur Phyaiogfiosi»

- -.. tind Eautognoaie. Mfinchen <6> «#J-.

67) Ebermaier op. cit. §. 86 sqq.

68) Afit. Schmidtmuller, vras ist die Warme deni Or-

"gaoilrbus^ Landshut I804. ' V 69) W. F. Bauer uber denEinfliifs der atifsern Wartna

und Kalte auf den lebenden menschlichen Kbrper.

Maiburg 1S64.

70) Jager li o pag. jo »qq.

»5

arcesientnr phaaaomena, quae tam multa ingenjo nettro obtervanda ministrant. Sed multiplices virorum docto- rum observationes solis influxum effectu processus cos»

mico-electrici, quem lucis caloriique solaris causam magis, quam comitem dixeris, suadent atque evincunt.

In animantibus hominibusque irritabilitatem et ante et inter defectionem.solis adaugeri, mirumque in modum pejores fieri morbot, e x M e a d i i aliorumque observati*

71 — 72) conitat. Numquid per temporis momentum intwruptui lucii et caloria tolaris influxua id genuerit?^

— At vacare longe diutius possnnt, nulla ipsis notabi- liori mutatione illatal — Nonne potius tensionis electri- cae 73), novo in actione galvanico-electricicorporunt coelestium membro intercedente, auctae dici licuerit effeeme, qu«« irr^bf-tsrrjtinum hominum, cujut organa ut electrometra maxime ««nsibilia conspiciuntur, iitam mu- tatioaem arrMwintr..^-^,^-:--.^., j n ^ , , . , , , . ,,.

S-

fplia floresqne explicari, ethomo ad innovatas vires ac 7t> Dr.RiohardMeadda imperio «olisac lunae tn 00«-

pora humana et morbis inde oriupdis. Londini 1746.

72) Baillou Epidem. lib. pag. 48.

73) Haberle 1. « S. 545.

a4

yeluti mutatam vitam expergiscitur, magno illo electrito processu, solem parantem auuin ortum i n f r et teliurem ' coepto. N o v u m illud aique eximium incitamentum or- ganismum coactum ad validiorem impellit singulorum

•uorum Systematum reactionem; morborum asthenico- rum via imminuirur; hypersthenicorum, reactione tum magis etiam adaucta, pariter augetur; adaugetur et re- l o r p t i o ; syatematis circulatorii actiones plus habemv vi- goria, et aystematia sensibilis irritationem adauctam pro- baatt lux ab utique coecis percepta; paroxysmi eprlepti- corum frequentiores; Hemicraniae exordium (periodo aua. sub solis occasum plerumque finiti), at -omnes fere morbi nervosorum nomine bodieque insignes. Q u o d - cunque fere malum nova praeterea aubministrat argumenta, quae longum foret singttla commemorare.

S- *>•

Plus etiam valet ad organiamum hominis et morbo- rum ejus diversitatem temporum anni a sole pendeM vicisaitudo. Morbi verni et h i e m a k e altioris oxydatio»

nis et, hanc ipsam ob causam, celerioris decursus prae

•e ferunt speciem, pt stbenicae quidem indolis, maxime in morbis innammatoriis consplcuae; aestate contra des- oxydatione cumbydrogeneortim corporis systematum ad- fectionibus sub astheniae specie praeponderante; autum-

I . 3 5 9 0 , vergente ad hierrtem, neutraliaationis ttatum animad-

verteri», morbis mixtii, peculiarit indoiis expertibua in- tignem. 74 — 75)

§• 21. , Sed clariu9 etiam,, dubio quocunque remoto, cor- porum coelettium influxum e luna cognoscere cuique licet, utpote quae perpetua proximaque terrae comet, corporum aethera coeli replentium, tutitsimam praebeat in tellurem ejusque animantia agendi normam, Fruatra nefasti istius scepticismi reus, tranquillae examinationis apeciem mentiri solitus, cum et rudi hebetique ingenio eteorum, quae observata ab alii» aunt, inscitia, partium atudii coarguendus factum quodcunque atque oculum in- veatigatbris fall«;eiu habeW utqui, incredulus ipse, ocu- liscaptus, videre vel aprica non posset, — frustra, in- quam, bodieque de lunae vi in tellurem exserta dubita- oit, sexcentis virorum fide dlgnissimorum dexterrinie- que judicantium observatis confirmata, quamvis phaeno- menorum explicatio, cognitione in dies aucta fundamen- tum solidius nactura nondum extra omnem dubitationie aleam sit posita, necdum mathematica gaudeat certitu.

dine. • Quocuaque non peaetraat ocuii nostri, neqoe 74) Pathologie von Reil. Bd. III. S. 121.

75) Ibid. Bd. Ifc S. «6o sqq.

36.

* 76) Boerhave Chem. P. IIL de arte-theor. Cor. II.

77) RichardTiieaJIiri.-cit.

78) Kutt Sprengel'» Handbuch der Pathologie. Th.

I S . 543.

79), Pathoiogie von Reil. Bd. III. S. 109.

go) Alexander Wilson's Beobachtungen uber denJEin-

« examinando paria snnr mstntmema, quibus uri nobis licet, pbysica, ibi mens iud»igatrix baud minus dextre explorat abstrusa, analogia duce et experiemia rerum magistra.

.' . •-• • , S-

Quaeriam autem iniluxiSs lunae in terram verisimiiis fiterit ratio? — Ex iunae vi attractivl in terram exserta et atmosphaerae ^mmutatt)" presau inde proficiscente eum prodrre 7 6 — 77) m i x i m e alien&m est a vero, cum vi»

terrae attrttctiva m lunam exserta, lunae vi, Nevrtonto auctore, viciei cemiei miifies 78) «itvalidioretatmojpbae- rae preisus a luna illatus non modo sensibilis 79), ne par quidem l i t atmosphaera mutata, ergo mediate, infe»

rendis mutationibus in homine observatis.

Majori veri ipecie in hfee kma», quariiumvis tenuil- l i m a , muUtionum illarum causam quaesieHsf utpot»

q u a e , compluribus experimenti» testibus, in adjuvando plantarttm incremento 80) et corporum organiconmt

2

7

putredinepromovenda 81—8») efiicarJem ae«epraeberet.

Qu*m quidem lucem calore etiam esae concomitatam, fidem facit, temperatum, in noctibus lunae eollustratis, frigus. Sed sicutjn soli» defectione (§. 18>) lucis calo- risque incitamentum, per breve modo temporis momen- tuiri deficiens, mutationihus inde illatis haud respondet, ita et idem obstat itti persuasioni de lucis lunaris influ- xu; id quod quidem levissimum non videri non potest, multiplicia cum «pectea de lunae obicurationibus ejus- que vicissitudinibus observata, quibus demere fidem haud licuerit.

§• 23-

Lunam videas agentem in corpora aborganica mu- tantemque ut internam eorum conditionem, ita et exter*

num vultum 83), videas eam tamquam alteram fluxus refluxusque maris et tempestatis vicissitudinum causam;

videas- <mm tpatB» Diuiitibnmuiyaf^eVtnteVrr mirtetlonee et plantis et animantibus 84) — perfectiaSimus orrinium, flufs des Clima auf Pflanxen und 'Thiere. Ausdem Engl. Leipaig l ^ g i . S. 1 4 — 1 6 .

8«) Ibid. pag. 17.

8^a) Galenus de dieb. decret. Lib. I I I . cap. 2, 85) A. Joseph Testa iiber die periodisclien Verande»

rungen im menschlichen Korper. Atts dem Itngli- schen. Leipjiig 1750. S. 337.

84) Jag«l.(c. p^s. ^{5 ?},

»8

quem novimus, organitmus, qui est hominij, reactionis in lunae influxum haud rhinora suppeditat argumenta, qui igitur, reactionem ejus cum excitet, incitamentum illius non esse nan potest. Ne longus siiu in eoumerau- dis ejus rei exemplis, suJBciat commouefacere lectorea illius reactionil tura in foeminarum menstruis conspi- cuae; tum ulcerum cum lunae vicissitudine cansensus 85 —86); tummutataruminfebribusperiodorum87-90);

tum Nyctalopiae nautarum; tum Cepbalalgiae in lonari luce dormientibus mvokmtt» gr^; tun» pejoris, peste laborintmm, a Diemerbroeckio, novae plenaequa lunae tempore obiervaue . conditionnw «um.rmrorura phaenoraenorum in singulorum hominum morbis ani- audversorum, quorum Meadio g2) aliiique attctori-

85) Gillespie Observ. on the putritL Ulcer. Vid. Sym- mons in Lond. Me4- Jbiimal?'.' J785T IV.

8@> Johaim Sloane von den Krankheiten in Jauiafea.

Aus dem EngJ., Augsbufg 1784. S. 4 2 . 87) Wirlhofif Observat. de febribua. j . 5. sqq.

88) JatneaLmd an essay on diseases incidemal to Rti- ropeans in hot climate». Vouioa t^tt^, • ^ 89)'Balrbur'»n«uesSystem uber dielntestinalfieber und

den Sonnen- und Mondeinflufs. Aus dem Engl.

Breslau 1792. -

90) Ejusd. Einluf» de» Mond» auf dte Fieber. Aus dem Engl. Strafsburg 178*.

91) Testa ]. c. S. 328.

92) Op. citat. ⁽

ag bu» 93 — 95) ^{1 0 1} extant exempla^; rum paroxysmoniiu astimaticorum sccundum lunae vicissiuidinea redeun- tiumgft); tum Somnambulismi; tnm majoria medica- mentorum,, decrescemis lunae tempore adversus vermes et strumas propinatorum, effieaciae 97); tum pbaeno- menorum in epidemiis g8) singnlisque aegris 99) sub lunae defectiones comparentium, — affatim satie docu- meritorum, commeinoratuffl ltlnae inQuxum, nottra qui- denr aetate justo acriu» impugnatum, confirmantium.

5. a4- ' ' " ' •"' ' Sicut et lunae influxus, ex galvanismo cosmico eoque effectft tensione electrica sese exhibet, ita planetis reli- quis syttematis nostri tolarit aequim vim exserentem tribuete Juremeritoque licet 100), qua quidem in tem- pestates, ergo mediate, aut adeo immediate, in organis- : c £ ) - - ! W ^ K ^ S

94) Thom. Bartholinibistor. anatpro.Centur.II.hist.ij, 95) CarolusPisonius de morhis a serosa colluvie. obs. 27.

96) Magai. Encyclop. ann. VI. Prair. n / l . p a g . 10.

97) Fodera uber denKropfund Cretinitmus. Aus dem . Franz. v. Lindetnarin.. Berljn 1.796. S> 56".

g$l Ramazztni descript. Epid. Modenens."

^ ) Ravoleys life of tbe R. H. Francio Bacon ord;

VeriHam nobis narrat, Baopnetn, knae^ ecUp/»V ine- unte, semper in Syricopen ceeidiase.

100) RsberTe'!.*. S. 546.

• • «

3<>

Prout igitur circumactione terrae et corporum coe*

i e s t i u m p r o g r e s s u ^ f ^ ? \ ^ ^ ^ ^ * ^ S B i » ^ 9 i ^ S ) f l ^ influxui exponiturj. ita et conditionis physicae harum gartium telluris non inferri non possunt varietates, tanto insigniore4 ftttume, qnanto magis terrae regiones ipsae

Terra rum. aeguatori polisque subjacentjum.j&yjria omnino rajio ejt respectu eorum, q u i e supra sunt moni- ta,' quaequidem ratio irt ;Zoni» temperati»,veluti coalescit,

•t ambae terrae Hemisphaeraej' JB^mMmS^m «gua- rum *soie «ubsttttritfliter esi diversa, i d e o rfttrcme mate- riae corpbrum 'coelestium influxui cpsraico - gaivantco processu expositae, .tlirnate*,tantopere differuht. •'

Haec univerSim de conditionibus cbsmicis circa diver- sitatem climatum msaeruisse sufficiant. Quae quo minv*

mum agere possint, »i »ui» vel Conjunctionibus vel Op- positionibus eum sole »eu luna, vel inter »e invic^m, «£

ficaciores formantur catenae galvanicae, quam quas t»r-

"rae solummodo oppositi sistere potuerint. Eorum et magnitudo et distantia a terra, et,durationis harum cate- narum temgut vajriat eorum influxum, quem.diligentiora meteorologici physicique generis observata futuro tem*

pore ulterius sunr explicatura.

3i

penitius ac per partes «ingnlas per»emiamur> et fine et arctiori djssertationis ambitu prohibemur.

Sectio Secunda.

D» inftuxionibus t^elluriciS. ,

. ..-'$/. a& , .

TeHuria influxuum, in climatici regidhi» condi(ione eontemplandi, praeprimis babenda est ratio. Quemad- torrdum jti inquirendi» ot^anUmo humano~ejuaque TOU- tationibus Anthropogranhiapotissirrmm solidioriscogni- tiotiis studium nititur, ita et Topographia, h. e. sirigu- lorum momentorum in certS tellari» regione exatanrium, illiusque aut^xistentiae aut mutabilitatis causam sisten- tium iuiliTidualisatfo, cognoseendae qiialitatis pbysicae

exTcausis tantopere diversis proficiscentis, prodigiesae

v a ^ t £ ^ a £ t £ g j ^ ^ . foeeundUsimua. Recta tantummodo determinatio mo-

mentorum causaUum omnium 1n regione ipsl obviorum, unde pendent jliius vicisahndines; combinatio illorum et inter se. obtinens et mutunm cum infiuxibus co«micis, quo« _ superibri sectione e cosmico - electrico processu • prodire ^yidimu»j conaortium docent nos, qn»jaiione clim* sit considwtaj^um, si in eo mu|attoniw> patbolc*- •

5- ; - •

gicorum causasin bominibus «ingulis, aut in decnr«u, na- tura et charactere morborum epidemicorum atque eade- micorum quaerere rite.veli».

$• -7-

Inte^ corgor^ coelestia et hanc nostram terram, im- mentum Universi apatium aether replet, coMiriuiutis operationum cosmicarum ac telluricarum Medium for- mans. Ubt sphaera operationum telluricarum eminet aupte jn»i$ni» est ju^;,c»*«!xeK»i mM60m.ytimwt.

atmosphaera noslra orditur. Quae non Ens, per se ip- surn tubsjstena, .ae^-naa^ntt^.^nataVttM»^^

t ] aetherit colnmni insuper gravame; 2] gravitatione corporum coelestium ad terram et 3] vpiatiliortbus jiuper- sloiat terrae materii», quae a tefiiibus aetbefi» terram p r t ^ t u t -'«^mdjuii|btta.'^>j»jcj^ga^^/^ aeque multifav riam per «ingulaa T»«ori»-wgione* v a r i « t ^ ^ ^ l^rb e o ipsae suae invicem diversitatis signa praebent charact»- ristica. .

••• • • - - ... < Sf 38-

Fluidi hujus elastici partes constitutivae sunt gas oxygetiHim «t Jtitrbgeniuiti, qttorum ,int«r^y*a xelatio in remotissimis aSris terrae seriebus a nobis adtacti», aicut ht proximi», ubique ribi conttat, vel «altem tton trisi

35

3 '

levissimas subit declinationes iot— 102); hinc tanquam

constanti»»ima principia formativa aeris sunt spectanda. . Fluida reliqua vaporiformia atque¹ elasiica omaia cum hia

conjuncta, vel in iis quasi oberrantia;' quorUrrl existen»

cbpia quanto terrae est propior; tamo triagis augetur, admistione» sunt accidentales j tanquam variorum pro- cessuum efiefctus e tfellurls sirperficie eo evolantes 103), statii aristrictionis, tjuo in corporibus solidis versati, ad ei formanda «t perficiend» aliquo nrodo fecerantj re- licto to4). — Hi inter, sese, aut cum aeria principiis ele- tnentaribus nova inetintes connubia, tum hac ipsa re, tum influxionum cosmicarumefficacia, novag quoqUeper- petiuntur immutationes; generant diversimodeque v«V riant universam meteororum turbam) ,quae turri per par- te», tum, ur^versimpraecjpitandp, illos ^uperficiei ter- fae fructus eidem denuo irigerunt, aut vago volatu diu-

•tius' circumriatant -in rnari aereo, donec, conflictu curri aliis eorpbribti» initoj per p>culiafes p&&MMt9 h6vt«

usibusddhibeantur.

lot) Grundrif» der Phyaik fler' Erde und Geblogie, von G. F. Parrot. Riga und Leipzig 1815. §, 38o.

-,-102) Jourrfal de pbysiqne'. Torrij $ 2 ; pag. 175.

. «03) HufelarirTs Journal cter praciUcheri Heilkunde.

t04) Johann Jacob Wagner vbtt der Naror der Dinge.

Aerem, ut fhomentum climaticum cum apectare velis, non nisi puri aeris influxionem, h. e. constantia ejus principia formativa, in relatione intet se constanti, eecunmim eorum hodieque cognitos, ideoque a nobit praetereundos, physicoj chemicosque efiectus cohside^

rare llciierit. Nec nisi in sua agendi sphaera, cum aliif a se discedentibus momentis contactiim subiens, aut di- versitatem his infert, aut mixtiones, jam ante iptit do- mesticae, nentrae redduntur; aut ftdmittione», tanquanl feuju» coritactut effectum, recipit; aut deficiente adfini- tate manet immutatu». Considerandua en tum tanqrnam theatrnm processuum ad climaticas varietates; tum tan- quam agens palmarium in multis procetsibus ad illas ge- derandas, in ipsum rnrsut reagentes aliamque atque aliara phyticarum illiut qualitatum variante*»

S.

Fere iri omnibu» ac «inguli» procetaibn», in terra procedentibua, aeri» ratio est habenda; qui igitur qiiotu- plici modo diversitatibus illius accidentalibus varientur, facile intelligat. Insequentia momenta tellurica, quae enumerabimu», omnia magis mirusve se referunt ad aeris mutationem reagentem, deinde forma hac mutata in futuros processus. Partim in aere, partim per eam,

oonsistitnascendi et pereundi cyclus, eum comparere tel- lus aerque eam circumfundens coepisset to5), qui in se ipse

«ubsistens, et se innovansin evanescendo, fidem quodam- modo facit persuasioni.de v i t i ilhusorganicA tofrj). -s-Innu-' merae istae perscrutationes de aeris natura et cjualitate, et inde redundantibus effectibus cifca vitam humanam ac valetudinem, circa rhorborum, quibus obnoxius homo est, et generationem et variationem, inprimis respectu iunctionum respirationis, nutritionis, perspirationis su- perftciei corporis, et de subtiliorum materiarum permi- gratione ek aere in corpus, per illfem forte effecta, ad hunc usque diem fere nihil attulerunt c o m m o d i , nisi quod aperuerunt v a l i s s i m u m illum campum, insecuturif aeculi» fortasse magis fausto auspicio perlustrandum.

V e r u m profecto est egregium illud b. Lichtenbergii efia^

<rum, de aerologia dicentis:

„DieLuft erfordert zur chemischen und physictH

. . . . - i . . • • - ,

lischen TTntersuchung • eineh Kotben, dessen Bauch amSiidpol und dessen Hals am Nordpol Hegt, und so lange wir diesen noch nicht zu verfertigeri im iStande sind, so lange wir nicht Jahre lang in den . hohern Regionen weilen irbnnen, um jede Verande^

iog) Schuhert'? Ansicfitert vOn der Nachtstite def N«t- turwissenschaft. S. 2 1 1 .

106) Pathologie von R e i l . B d . 111. S. 95 ff<

56

107) Haberlel. c. *S. 548-

rung zu beobachten, so lange mujs nothwendig jede

J ndhere Kenntnifs der Luft uns ein unauflbslicAei Rathsel bleiben."

Ex attributis pbysicis, quibus vario mddo patboW- gicum momentum prae se gerit aer, in inquirenda clima- tica illius influxione in morbos potissimum motuj ejua est considefandus, ut qui tum cum terrae clncumactiOn*

fari qurfsl passu ambuler, seu «*um eS simnl cornmovea*

tur 107), tum suum motum nativorum suorum principio»

rum formativorum rhutationibus, tum dfenir|ue> adrnis*

tionibus corporum heterogeneorum debeat. Ventorurri, Seu aeris fluxuum {Strbmungen), quibus aequilibrium cum mixtionis proportione ex parte sublatum, vel saitem in discfimine versana, restituitUr, tanquam rei palmariae', perquarh irario respectu in rnofborum aetiologia singulari»

ratio est babenda. In virissitudine, duratione, v i et di- ttctione hofum fltnctiom aeris, maxinie antem in 'iSreae inoljs commotae qualitate, pendente"»' regione, super quam fertur, et ab illius materiis haustis sita est nascen- tium et propagatorum morborum epidemicdrum et ende- micorum causa principalis; quin rnorbi etiam spora-

\

57

dici to8) go f>^un* complicatiore», aut variantur decursu atque cbaractere. — Quies aeris omnimoda, ideoqua corruptio, deficientibu» aeris seriebus recentibus, magia rnagisque ingravescens, epidemiarum periculosarum fre»

quens est causa, 109)

$•

Prae maris stiperficie magis minusve altus regioni»

situs haud parum facit ad inferendum, in effingendo cor- pore animoque humano, proprium quendam tenorem at- que indolem, quibus inde ab omni aetate terrae populi, ex mentione a singulis.observatorum nomine nobilibu»

facta, erant conspicui. Levior puriorque aer ab expedi-

vtiori exaequatione abnormitatum circa partes constituti- vas atienis influxibus natarum proficiscens, et maior inda

•ftecta agendi conformitas simpliciorem reddunt morbo- borum efortum et projjressjjm 110) constantiorem, in re- gionibus editioribus lere omnino obvium. Graviorera m.agisque repletum yaporibus, pro gravitate sua specifici

to8) Testa 1. c. pag. »57. '

109) Stedman physiologicals essay*. pag. 115.

tio) Saillant (Tableau historique et raisonnement dea Epid.) comrnymorat, epidemiam febris catarrhali»

anni 1739 in terris editiofibus alipm ipduisse for- mam, paroxysmi»,muiu« yehamentibus, quani in deprassioribus.

3 8

l i t ) J. Ennemoser de montium influxu in valetudi- nem hominum vitae genus et morbos. Berlin

»8»7.

versn* depressiores terr.ie tractus desidentibuV, itut inde ctim adscendunt, desuper se continentibus, in regionibu»

depressi» deprefaendimus aerem, ut qui tanto magis mor- borum complicationem eornmque abnormem decursura paret, qnanto magis diver*u* aer e*t et quanto frequenr tiu» immutatur.

5- 33-

Deinde et monttum juga, quin singuli etiam montes, aSrlni, tif qni superius praetefea tenuiof sit ac levior, nivibus glicieque in cacumine coacervatis refrtgerante», attractiaque vaporibtt» et Ventorurn aliunf Sfque 'afium arcentes ad rariandum clima faciunt 111). Vallea depres- fae, ef momibus undequaqUe circumseptae, asolis radiis

«Jirecto fere icttt refientibm, a montibus repercussis ca- lefactae, in quibus coacervati vapores, impedito vento- torum aditii, rarius dispelluntur, at aquae e rnontibus de- fluente* «emper faumidum servent aerem, in quibu» eva- poratione, inqtram, l u l ipsarum ubertate, luxnrtante plantarum vegetalione ' niagis etiam aer cOirrtimpitar, Cretinismo in ipsis grassante et cachectico incolarum

*9

liaV J. F. Ackermann'» Abltandlung fiber die Cretinen auf den Alpep. Gotha 1790.

« 3 ) Fodere" op. citat.

114) Abt Ricnard'» natiirliche Ge»chichte der Luft, Th. JJ. Frankf. und Leip». 177J.

vultu docent, quantum injuriae inferant et corpori men- tique formandi» et valetudin,i. i la— 113)

$• 54-

Soli montiumque materia, tanquam exeretionum •

•orporibus in aere contentarum, seu tanquam vaporum in eum translatorum causa 114), vel tanquam praeparan- darum operationum meteorologicarum et geologicarum ratio, bis in rebus lucem nobis praeferret aetiologiae morborum endemicorum atque epidemicorum sicut morborum sporadicorum multiiariam variantium obscu- ri(ate vexatis.

Fossilium quortrrtdam «vcporitionit, maxime prdpe Vulcanos, eorumque ejectamentis productae, cu]us in- fluxione inaSris temperaturam et qualttativam mistionem saepte p»r seculorum serierh vix exuuntur, ejusmodi re- giones, in his conaiderahiH» naud mitiM ruio est haben- da, rite indagaturi» morborum illius naturam ac decur- sum, investigaturis et eorum causa».

S-

In determinanda climatica terrae qualitate, aquarum illius ratio paris fere, atque aeris, est moraenti. Oonti- nua aquarum circulatio, ex euis alveis tum in aerem, tum inde rursus in loca pristina agitatarum 115), hac quidem ratione aeris conditionern yariat et, immediate etiam tangit prganismura ,bumanum, percipietitem »ibi*

que adaptantem illarum vim, syttematis et abaorptioni*

et respirationis functionibus.

• Et «Juplici quidem retpectu ad genentnda* varietate*

dimaticas conferre potest aqua: primo quidem suA ipsiut jmateria, qui tali, ab aere reeeptA, eadsmqus-mrits tt*ai. ~ one immutati; deinde alia atque alia aeria peculiari qualitate yariati, aut, in aerem cum transierit, modo ejus agendi tublato. A priori agendi modo status aerit yarians tive aridut, tiye humidu» pendet, a posteriori ulterior omnit et cbemica et pbysica aeris conditio, qul tanquam cliraaucum sete exbibet momentum.

Pro aquarum ac vaporum inde exhalatorum et in aere translatorum diversitate, diversa qu,oque in terrae regiones exsefta vit erit. — Aqua marina exbalata, tal»

eas suas particulaa, chemjce sibi junctas, in aerem txans- ferens, territ littoralibu» instilitquesinguiaresaerisejusquc

iii) Parrot'* Physik der Erdesupr. citat. pag. 998.

\ . •

'4«

mfluxionis declinationes geperabit; Iacfls, stagna, palu- des 1 1 6 — 1 1 7 ) , fbntesque minerales (specificas nec raro maxime pestifcras exhalationis materias cum aere confi- niorum communicantes) in morborum, quibus obnoxii sunt incolae istiusmodi terrarum, exordio atque progres-

«u diligentissime considerandi Sunt medico, apprime eos cognituro, eorum progress^inhibituro eisque, faust'6 Aesculapio, medicaturo.

§• 36-

Praeterea et major minorve corporum organicorum copia in quatitatem climaticam singularUm regionum vim suam exerceat, pecessa est. V i u e animantium p r o - cessus et continuum plantarum incwraerifum {Vegita* • tion) n 8 ) . quibua corpora aeris gaziformia consumun- t u r , tum aliis, inde exhalatis, compensantur, ita ut oxygenii in aere1 raoduhjs v e l augeatuf, vel imminuatur, mtiltarum mutationum circa aeris qualitatem catisa <st;

v i d quod ex sylvis exstirpatis, certisque plantis latius propagatis luculentissime cognoveris. 'Animantes plan- tesque mortnae et putredo in auperficie terrae inde ena-

• M ^ C u l l e ^ s P r a c t i c e o f P h y s i c . §. 46. 83. - 117) Reaume, Me'moire sur les maladies, qui resultent

des e"mana|j|pns des eaux stagnantes. Paria 1789.

Jt8) Pathologie von ReH: B d . III. S . 127.)

4»

119) Jagerl. c. pag. 150.

%i ng>, qul vaporibus peitiferii repletur aer, vel cor- porum gaziformium a plantis vivis exhalatorum genera

«xitialium morhorum subministrare aaepe possunt causas.

Denique ipsa civium nimia et frequentia, et homi- num iisotem locis uni degentium multitudo, in dijudi- candis differentiit climaticis sese exhibentibu» non j n i - nimi est momenti. Ipsis enim respirationis et perspi- rationis cutaneae functionibu», ih organismo humanQ continua gnavitate versantibu», vtd magii etiam variis commerciii, opificum artjficumque officinil ac negotiis, tanto frequantioribus inter homines, quanto major eodem loco constjpata eat eorum copia, aer corrum- pitur, miaamata generantur, morbi epidemici atque eademici haud raro mulliplicantur, diutiusque graatantur,

Sectio Tertia.

De climate in genere spectato.

$. 37-

Superioribus §.§. traditum eat, clima non e»»«

«pnsiderandum, nisi tanquam tummam (Jtesultat) diver- sitatum, quarum rationem eufficientem nobia «ubmini-

45

«trent slngula, quae commemoravimus, momenta. Ex ttniuscujusque horum momentorum, Sut complurium

•orum una junctorum agendi ratione repetere plerumqu»

•olent insigniores climatis qualitates, climatibus tum oalido, tum frigido , tum arido, tum humido , tum se- reno, tum aspero commemqratis, cttm quidem satius fuisset, causarum rationem faabere, et ex proximis ista- rum diversitatiim causis determinare illorum indolem ae rationem. Tum terrarum situs maris superficie utcun- que elatior, tum ab aequatore utcunque remotior ad clima frigidius generandum perinde faciunt; ad humi- dum quod attinet, ex pluribus etiam profiuit momentis,

•icuti climaris aut serenitas, aut asperitas a fere singulia, quorum facta mentio est, pendet momentis. Quam qui- dem ob rem magis sane foret consultum, diversitati*

climaticae causas substituere generaliori climatum de- nominationi eorumque qualitali, adeoque ex suis ipsius conditionibus, modo commemoratis, clima, tanquam.

pathologicum considerare momentum.

S-

Singulare qupdvis momentum climaticum ex sno^- in corpus humanum agendi modo determinare, arduum fo- ret summique ilfboris. . Peculiarii in hominibus obti- nenS ipsa diversitai, eaque rei, quod nullum utique

44

Biornentmn «olum, «ed semper junctum cum aliis-agU in hominem, , influxus sui observationem instituendanv reddit et molestam etancipitem; id quod maxime in ea yalet momenta, quae eminus suam vim exserunt, ideoqua facilius neglecta praetermittuntur, quanto magis phae- nomenorum oblatorum expttcationem cominus quaesieris, qua. quidem re in temerarium induceris ratiocinandi rnodum.

Et major etiam influxionis climatis diversitai redun- dat e compluribu* aiiis mornentit patbologicii, quae uoa cum eo, ad physicam hominis salutem ejusque na- turam tum corporis, tumanimi determiaeudam-Jactunt.

Victus, vestitus, >vitae ratio, opificia, cultus, tum • naturali terrae cujusdam qualitate' provenientes, tum, luxuria et commercio cum remotioribus terrae regioni- bus inito, prognati, suas cum dimati» imprassiones siv«

tniscent, sive ad inde jam factas et delendas faciunt et transformandas. Quanto minus istae in regionis cujus- cunque incolas suum prae se ferunt influxum, quanto magis ad statum naturalem accedit homo, tanto lucu- lentius simpliciusque sese in suA agendi ratione clima praebebit.

S-

Singnla momenta dinutica, tanquam iparte» totiu»

45 JntegranteS, et aive evanescentia quidem, aive immu- tata, muilarum, quibus obhoxia est qualitas regionit climaiica, mutationum jam repeniinarum, jam sensim progressarum, frequentes sunt causae. Inde enim novi morbi ibi vel oriri, vel ante jam observati in suo pro- gressu immutari, vel endemici aliquando evanescere, ticut omnino drganiami ibi viventes ciica suam forma- tionem, existentiam; rhorbos, aliam inire possunt ratio-.

nem. Clima Germaniae, sylvis diminutis, terris majori sollertia cultis, pef seculorurh Seriem mire mutatum;

morbi endemici, quibus obnoxiae fuerant depressiores Sabaudiae, Helvetiae, Tirolisque valles, tanto niagis irnminuti, quanto magis hae explebantiir; aquae stag- nantes paludeaque siccatae; Vulcani recens exorti; maro ad terras, quondam inde magis remotas, propius ac- cedens, et quae sunt ejus generis permulta alia, quae sane, vel leviter commemorata, fidem facium eorum, quae docuimus circa mitrum hujus §t.

§• 4o.

Climatnrn, quae hodieque nobis innotuerunt, nul- lum, nnllae quantumvis frequemes noxiaeque illius vicistitndines absterruerunt hominem, quin cujuscunque regionis terrarum^rncolam ee constirueret, saepius non nisi tenuiliuno parcissinroque victu ^gaudentem, quo

46

ettstentare ad terhpus vitam posiet. Organismus eju*»

jam singulorum organorum tum v a r i i multipliciqua Itructuri, tum mutuae relationii ejus gnavitate, tum magis etiam potestate in impressionet externaa ita rea- gendi, ut in toto drganismo (licet perceplio nriius tan- tum organorum ejui obtinUerit) nulla tamen in organo- r n m reactione ratio diacori oriatur, —- jam b i s , in- quam, momentia idoneus redditur, qui hv rebus exter- nis i p i u m circumfundentibui individuum conatituat, i n quo reflexue iUaram in hujut favorem ec>commodnox per se ipsum accommodatum deprebenditur. Septen- trionura qnondam incpla »ub aequaterea» trenakKus, sicut hujus regionia incpla, rerum' exteruarum in ipaum agentium, quas, qua tales, Organismus ejus v i x ac n e vix qnidem noverat, mancipium .erit. Novas illarum impreasiouet.percipit omnes, l e d via vitaiis in ipso v j - gens viciuitudines infert organorum reaetioni i t a , ;iuv denique organiimu* eju» rebu» externis tantopere adapte- tnr, nt domesticum enm credideris in terrae eona, qaae ante ipsum infeatans, peraiciert* illios parers vidabatar.

Qua quidarfl ratione in gentibni, sive fortuiroj eive oomrilio in alias xonat inque. alia climata tramveclif,.

prittinnrri corporit habitum mutatum, morborum natn- r a m , characterem, decuraum, quin ipsam mentem ipaumque ingenium velut immutatum videas. Quid?

47

«fnod rpt» hbminum diverta genera [Rapin), a climatico iruarum setlium tenore, nisi soto, ex parte tameh penden- tia, .barum -vicissitudihum organismo bumano contin- gentium, diserta «unt monumenta,

S-

Climatica ista conditio in morborum eridemicorum aetiologia iilbrumque discfimine palmario, primariui»

momentum est; prirharium partter turri statibnarii morborum genii (Genius); tum morborum annuo-.

mm, miasmaticorum ac periodicorum momentum.

—•' Et recta morborum sporadicorum dijudicalto in iis dignotcendit-ac aanandia a medico inttituenda cxpedi- tior ertt meliuique procedet, cum relationem interce-

dentera inter constitutiooem tingularem istiusraodi aegrorum et gravissimum hocce momentum perspicera

•aque prudenter uti volec

r Causas quoque morborum epidemicorum korum- que propagationis, in multis climaticorum, quae com»

tnemdravimus, momentorum esse quaerendas, aegra infiriat iverit ullnt. Ad rationem autem quod attiaet, ear, relatiohibus potentiarum externarum ceteroquin, sicuti quidem videntur, paribus, epidemiarum alta mot-,

bum alius, ajia fciUS generis exhibeat, qui quidem,

quod tciaat vir> docti nottrae. aetatis, inuumerit prio-

48

DiSscultates qui unquarn utique senserit, cum quU bus confliciandmn est e i , qui e vaetO Medicinae campo thama elab.orandum sumere velit, quod neque a suis viribus ac subsidiis litterarii» j neque alj eruditionis ex- perientiaeque suae moduld sit aiiehum, veniam dederit viro juveni, cui harum plagellarum mateiiam tractan- dam suraere visum est, pflma ingenii sui specimina edituro, quura vaatissimus ille Medicinae Physicesque campus a scriptoribus exercitatistimis summique ingenii viris, quorum numerosi uberesque exstant inque omnium manibus versantur cdmmentarii, dexterrime faustissime- que dudum sit peragratus ac luitiatu». Q a i d contra praestiterit quaeso qualecunque specimen, cujus auctor et 'temporia et spatii arctioribut finibus inclusus id agit, ut, quod quidem sperare aiisit, cuam refum cognitio- nem augeat, experientid, rerum magistrA deinum edo- ceatur? Aequitate igitur atque . indulgentia confido rum aetatum gnavioris atudii circa epidemias singulaa observatis adjuti, diversi utique sunt ordinis, estsane, quod vereamur, ne adbuc diu obscura mysteriorumque plena nobis sit futura, ad'quae tamen demum collustranda ac retegenda spera praebent Cheiniae Physiceaque organis- morum ulteriores progressu». —

49

4 eorum, qui libellum hunc qualemcunque legerint atque examinavermt, eumque rerum penuria, leu aliis qui- buscunque laborantem deprebenderint vitiis, quae neque egomet ipse negaverim, doctrinae amplioris solidioris- que laude me nondum florere affatim persuasus,

Gratias igitur Vobis ago, quam possum, maximas, Praeceptores summopere Venerandi, aeternaque mea memoria dignissimi, et Vobis pariter, Comniilitones dilectissimi, quibns quidem offero basce plagellas, tan- quam grati animi publicum qualecunque documentum, quibus, tum quae profecerim in arte medtca, tum con-

•uetudinis litterarum debeo delicias. Sacratus Vobis esto et gratut meus animus; sacratus Vestrum aeternua meus amor! — '

T H e a e s .

i.

PhilosophiamMedicina exterminare, esset, cogitationem i {Denien) et actionem (Handeln) inter (e distidentes

reddere.

S .

Nullum, medicamentum absolutae est virtutts.

^ • • • • • ' • * . • . . * • ' -

ra.

-Neque superfluum est, nec improbum, experimenta circa virturem remediorum, novorum tentara in morbis, quos jam aliit veteribut oppugnare didicimus, dum- ne aegroto aut sanationi ejus detrimentum inferant.

IV.

Hysteria et Hypochondria morbi ejusdem sunt indolis, Sexuum tantum diversttate variati.

V, . '

Ne Jurisconsulti de caiu medico - forensi judicent, niai Medicorum consilii consortium ante iniverint!

VI.

In laeiiombus caajitis, sicut etiam post operationem Ca- taractae factam, ab emeticorum usu ^abttinendum esse judico.