447
Die Parva Naturalia des Aristoteles bei den Arabern.
Von M. Steinschneider.
(Nachlese zu dein Artikel in der Ztschr. lid. .'i7 S. 477 ff.)
Während mein Artikel in Händen der Redaetion des Abdruckes
harrte, fand ich Einzelnes hie und da, dessen Ein- und Anfügung
nicht gut zu bewerkstelligen war, und das (S. 492 am Schluss) als
„Nachlese' am Ende des Bandes folgen sollte. In den seitdem
verflossenen beinahe 8 Jahren wartete ich einerseits etwaige Er¬
gänzungen oder Berichtigungen von anderer Seite ab, anderseits
glaubte ich selbst noch einige Nachforschungen anstellen zu sollen,
zu denen mir die Müsse fehlte*). Ich glaube nun nichts mehr
erwarten zu dürfen und schliesse mit der kleinen Nachlese meinen
Theil an dieser Forschung ab , indem ich gelegentlich den Prolog
des Avicenna anhänge, worüber das Nähere unten.
Ich ordne die sehr verschiedenartigen Notizen derart, dass
diejenigen , welche sich einzelnen Stellen des Artikels enger an¬
sehliessen , nach der Seitenzahl desselben aufeinanderfolgen ; eine
einzige, für die sich eine derartige Beziehung nicht leicht ergab,
ist zuletzt gestellt.
S. 478. Bei D. Kaufmann (Die Sinne, Budapest 1884, Pro¬
gramm, S. 109 A. 42) heisst es: „Schon Alfaräbi entscheidet
sich für ihn (Galen) in seiner Schrift: de sensu et sensato, wie
wir aus Albertus Magnus wissen, s. Vincentius a. a. 0. lib. 26 c. 29
und Werner, Sitzungsberichte (Wien 1873) 75 p. 390 n. 2.' Bei
Vincenz, Speculum natur. ed. 1494 p. 305 (nach anderer Zählung
XXV, 38) ist die Stelle offenbar aus Albert, der kurz vorher ge¬
nannt ist, wiederholt. Die Worte „in libro suo de sensu et sen¬
sato" sind aber wohl ein falscher Schluss , wegen der Mittelquelle,
oder Alpharabius ist eine falsche Auflösung einer Abbreviatur, was
noch zu untersuchen bleibt.
1) Abseits liegcndo Forschungen konnte ich nicht verfolgen; in Bezug auf die Zusammengehörigkeit der einzolneii Schrilten s. Froudentlial, Zur Kritik und Exegese von Aristoteles . . l'arva Naturalia; (lihein.) Museum für Philo¬
logie Bd. '24, ]8fi9 S. 81 (.•t'J2, 640).
S. 479. Oseibia (II, 98) im Artikel ibn Heitham verzeichnet unter den Schriften über Aristoteles nicht de sensu, sondern Minera¬
logisches (oUjJui*Jt ein Buch über die Seele, dann
Metaphysik.
Daselbst A. 3. Bei Bartholomäus Anglicus (Glan-
ville)') in dem Werke de proprietatibus rerum , welches nach
Jourdain (p. 599) spätestens 1260 verfasst ist, sind die parva
naturalia uicht nach arabischen, sondern nach griechisch-lateinischen Uebersetzungen behandelt.
Daselbst. Schemtob Palquera, der auch in seinem unedirten
r,?;rn rr'CN"! VIII physische Werke des Aristot. aufzählt, hat in
der That dort lanTOm ffiinn 'oi TaE:n 'o, nach Mittheilung des
Dr. Güdemann vom Pebr. 1883, aus seinem Ms., ebenso in Ms.
Zunz n. 12 f 29, welches mit seiner Bibliothek zunächst von dem
Buchhändler Kauffmann in Frankf a. M. gekauft, und Ende des J.
1888 an die reorganisirte Lehranstalt Montefiore in Brighton über¬
gegangen ist.
Samuel ibn Tibbon in seinem Glossar zur Uebersetzung
des „Führers' von Maimonides unter y2::n nJasn giebt neun
physische Werke an, III heisst [locnm] n^inn m3\s, V D'NSiurr
DiTipwm (Mineralien doppelt ausgedrückt), VIII ist das Buch der
Seele, IX nit^piT n:^aa . . i-qt:! am7:m lainn.
S. 480 Z. 1—3 Meteora, s. V. Rose, Aristot. Pseudepigr. 261
und in Hermes I, 385. - Daselbst § 2, vgl Kifti bei Casiri I, 310
etwas abweichend.
S. 483. irm^im \3in— citirt schon ibn Badje in dem Buche
inTi?;- nan:n (regimen solitarii), welches Narboni in seinen
Commentar zu Hai b. Jakzan des ihn Tofeil einschaltet (Ms. Berlin
648 Qu. f 15). Der betr. Passus steht nicht im Resume jenes
Buches, welches Narboni später einschaltet (französische Analyse
bei Münk, Melanges, p. 389 ff.).
Maimonides, welcher erst nach Abfassung seines Pührers
(um 1190) die Commentare des Aver ro 6s zu Aristoteles, mit
Ausnahme von de Sensu erhielt, citirt 'Om72m ".Sinn in seinem diäe-
tetischen Sendschreiben (nach 1196 verfasst?), dessen hebr. Ueber¬
setzung aus Mss. abgedruckt ist in der Sammelschiift Kerem Chemed
(Bd. III S. 15) und in Jerusalem 1885 (S. 19).
S. 483 A. 11. V. Rose bemerkte mir nachträglich, dass er
wohl seine Notiz aus einem Katalog erhalten habe, sich jedoch der
Sache nicht mehr erinnern könne. Die betr. Nachricht kann als
irrthümliche gestrichen werden.
1) Glanvillanns lieisst er sehon in Ms. Digby 12 und Amplon. Fol. 317 (Schum's Catalog S. 219), also nicht erst im XVI. Jahrb., wie in der Hist Litt, de la France XXX, 353 behauptet wird, und nicht „Wadding'sche Confusion"
(V. Rose, Aristoteles, de Lapidibus, in Zeitschr. für Deutsches Alterth. N. F.
VI, 341).
Steinschneider, Die Parva Naturalia. 449
S. 484/5. Avicenna citirt das Buch de Sensu et sensato
[des Aristoteles] in seinem de Coelo C. 13 und 14 (f. 41 col. 2
ed. 1508, diesen Druck besitzt die kgl. Bibliothek in Berlin erst
seit wenigen Jahren; vergl. auch V. Rose, Aristoteles de lapidibus,
in Zeitschr. für Deutsche Alterth. N. F. VI S. 342). Den Inhalt
des Buches de Sensu giebt Avicenna allerdings in dem Prolog zum
Buche de Anima, welches in den Ausgaben der lateinischen üeber¬
setzung steht, und dieser, für die Anlage des Buches tLfi..ii wichtige
Prolog liegt mir jetzt in dem erwähnten Exemplar der ed. 1508
vor. Aber schon früher hatte V. Rose die Preundlichkeit, auf
Veranlassung meines Artikels , mir eine nach Mss. corrigirte
Abschrift jenes Prologs mit einigen Noten mitzutheilen. Bei
der grossen Seltenheit der Drucke und der Wichtigkeit des
Prologs erlaube ich mir, Rose's hergestellten Text dieser Nachlese
anzuhängen, indem ich hiermit meiuen besten Dank dafür aus¬
spreche, mich aber weiterer Bemerkungen enthalte, zu welchen dieser
Prolog leicht veranlassen könnte, die aber über das gegenwärtige
Thema hinausgehen würden. So weit ich Mehren's neueste Studien
über die Philosophie des Avicenna verfolgen konnte, habe ich eine
Berücksichtigung dieses Prologs nicht gefunden.
Die hebräische üebersetzung des Buches vom Schlafen nnd
Wachen von Salomo b. Mose Melgueiri ist noch ein Problem.
Nach den Mittheilungen Neubauer's aus den Bodleianischen Ms. des
tUÄ ist dieses Werk nicht die Grundlage der hebr. Bearbeitung;
nach einer anderen habe ich mich bis jetzt vergeblich umgesehen,
und muss die Möglichkeit constatiren, dass irgend eine mir un¬
bekannte , vielleicht unedirte, lateinische Bearbeitung des dem
Aristoteles beigelegten Buches der hebräischen zu Grunde liege.
S. 486 Anm. 14 und 15. Im Original des AverroBs, Ms.
hebr. Paris 1009 f 163 heisst es (nach einer Mittheilung Neu¬
bauer's vom März 1883) ■'E yriB'-N3 ■'-na-' im rr^rNhbt* nbNp'j'-N
-^s-inbNT iDTbN nb}<p':bN rnr, .
S. 487 Anm. 17b. Sechs Citate aus Galen bei Maimonides,
enthalten die Fragmente 102—7 in der Ausg. Chai-tres von Galen's
Werken. Aus derselben Mittelquelle schöpft wohl Abraham Scbalom
inbo m: f. 80 b ed. Ven.
Daselbst, Z. 2 v. u. Anf. des X. Jahrh, lies XI.
Daselbst. Ueber Schlaf und Traum schrieb Costa ben
Luca (s. mein Al-Farabi S. 279, 243).
Uelaer Schlaf und Vision schrieb al-Kindi, wie ich am
Schluss (S. 492) mit Hinweisung auf die Nachlese beraerkt habe,
vergl. Jourdain p. 129 (Zeitschr. Bd. 24 S. 348), daher wohl
Haur6au, Hist. de la philos. scol. P. II, t. I p. 19 unter den be¬
kannten Schriften al-Kindi's auch diese aufzählt, obwohl eigentlich
nur die Existenz bekannt war. Den betr. arabischen Titel giebt
3 3
nach den Quellen Flügel, Alkindi S. 31 und 47 n. 188: j xi'u«^
,j.Aül\ jA-i L«. u^Jl. äJLc «Abhandlung über die Ursache
des Schlafes und des Traumes und über das , was die Seele ge¬
heimnissvoll anzeigt;' so Flügel; das Letztere giebt keinen
rechten Sinn ; die Seele ist nicht das Active, sondem das Receptive.
Ueber die lateinische Uebersetzung in den Mss. Paris 6443 imd
16613 (Sorb. 1793 — vgl. Leclerc, Hist. de la med. ar. I, 165,
II, 420, 493; Wüstenfeld, die latein. Uebersetz. etc. S. 68) kann
ich jetzt aus dem 2. Ms. (f. 55) Folgendes mittheilen (ich glaube,
Hr. Omont war so freundlich die Stelle zu copiren) :
Liber de sompno et visione quem edidit Jacob Alchininus (sic),
Magister vero Gerardus cremonensis transtulit ex arabico in
latinum .... qui deus occultomm varietates patefaciat et quem
in domo uite et in domo mortis beatificet. Quesiuisti ut describam tibi quid sit sompnus et quid uieio. hoc vero de subtilibus scientiis naturalibus. Der Verf. führt den Unterschied auf die Seelenkräfte
zurück , — was den arab. Titel : über die Ursachen etc. recht¬
fertigt. Es heisst weiter: Jam vero abreviatur abveriatione { j^ii)
ab intellectu eius et demonstrationum nuturalium et scripsi de hoc
quedam secundum quantitatem quam tibi similiter sufficere estimaui.
— Ende f. 60: Hoc igitur est sufficiens ad illud de quo quesisti
secundum locum tuum in speculatione et expleta (?) est hec epistola.
Daselbst. Ein Buch über dasselbe Thema: ^,JI,
■•''j ^ I ^
verfasste abu'l-Abbas .^hmed b. Muhammed al-Serakhsi (gest.
896? s. Rohlfs, Deutsches Archiv I, 438; Virchow's Archiv für
Path. Anat. Bd. 85 S. 158), nach Hagi Khalfa V, 66 n. 10589; der
genauere Titel bei ibn abi Oseibia (I, 215 Z. 16) ist iyJ>w« ^j.
Fihrist S. 262 (und 149 falsch abu'l-Paradj !) hat dieses Buch nicht.
Ein Buch über Schlaf und Träume ^yJ\ von ibn Munkids
(gest. 584 H. = 1188 9j habe ich notirt, aber die Quelle vergessen;
Sein voller Namen ist Muwajjid ed-Daula Abu'l-Mutsaffir 'Usama
b. Murschid etc.; s. ibn Khallikän p. 92 Slane, engl. I, 178; Index
H. Kh. VII, 1177 n. 6603; Rieu, Brit. Mus. p. 834. Gräuliche
Verwirmng bei Hammer, Lit. d. Araber VI, 51 n. 5239, VII, 778
n. 8589 und S. 953.
S. 489. Josef ibn Zaddik, ein spanischer Jude um die Mitte
des XII. Jahrb., dessen arabische Religionsphilosophie, betitelt „Mikro¬
kosmos' in giebt Uebersetzung von JeUinek herausgegeben ist, giebt
(S. 30y ein Kapitel über Tod und Leben, Schlaf und Wachen,
welche ,in die physischen Schriften gehören', Albertus M. soll,
nach Jourdain (p. 355, ed. II p. 321), die kleinen Tractate des
Averroes de Juventute etc. vor .\ugen haben! Wenn J. femer
Steinschneider, Die Parva Naturalia. 451
die Citate aus Costa bei Albertus, de spiritu, heranzieht: so hat
er ausser Acht gelassen, dass diese Citate dem (von Barach lateinisch edirten) Buche Costa's de Differentia inter spiritum et animam (oder umgekehrt) angehören.
Das Buch vom Leben und Tod citirt Salomo ibn Jalsch
(gest. 1343 in Sevilla?) in seinem arabischen Commentar zum Kanon
des Avicenna, ms.; s. Hebräische Bibliogr. XIX, 94.
Gerard von Cremona übersetzte auch Alexander's
von Aphrodisia de Sensu secundum verba Aristotelis, Ms. St. Victor
in Paris 171 (Jourdain p. 129 n. 7, ed. II p. 123 n. 6; Leclerc,
Hist. I, 217, II, 419 n 39; Wüstenfeld, lat. Uebers. S. 67: „schwer¬
lich Averroes"). Der arabische Uebersetzer dieses Buches ist Ho¬
nein, s. Wenrich, de auctor. graecor. p. 276.
(Ans cod. Amplon. qu. 296 (merabr. s. XIII) = a, und cod. Amplon.
foL 335 (m. s. XIII/XIV) = b abgeschrieben zu Erfurt im J. 1855.)
Prolog des Avicenna zam liber sextas de uatnralibas.
(Vorangeht der Prolog d. L'ebers. = Jourdain Rech. 1843 p. 44'J.)
Jam explevimus in primo libro verbum de biis que sunt
coramunia naturalibus. Cui consequenter adiunximus librum
secundum, qui est de cognicione corporum et formarum. et
primorum motuum. in modo nature. et certificavimus disposi-
5 clones corporum eorum que corrumpuntur et que non corrum-
puntur. Post hunc ordinavimus tractatum de generacione et
corrupcione et de earum subiectis. Deinde adnexuimus verbum
de actionibus primarum qualitatum. et eanim passionibus et
complexionibus que generantur ex eis. Remanserat autem ut
10 post hoc loqueremur. de rebus generatis. sed quia res congelate
et insensibiles et que non habent motum voluntarium. sunt
priores et apciores generati ex elementis. ideo locuti sumus de
his in libro quinto. Post hec autem remansit de sciencia
naturali ut consideremus de rebus vegetabilibus et animabus.
sed quia vegetabilia et sensibilia sunt ea quorum essencie consti-
tuuntur ex forma que est anima. et ex materia que est corpus
et membra. sed cognicio que est melior de his est illa que habetur 1 Jam fehlt in a. \\ 4 in mundo mature a. \\ 5 corporum que non corrum¬
puntur et eorum que corrumpuntur a. \\ C post hunc autem tractatum ord.
de g. a. II 7 adiunximus vel annexuimus a. jj 8 possönibus (== possessionibusl;
a. II 12 fuimus a. \\ 14 ut consideremus h: et considerare a. || 15 de rebus veg. et in al' et in animabus. et sensibilibus a <scd. de reb. veg. et sensiijilihus et adscr. et in al' et animabus = animalibus; || IC sed — eius i: Quod autem dignius est cognicione de aliquo est forma eius a.
de forma eorum. ideo elegimus prius loqui de anima. Noluimus
autem interrumpere tractatum de anima loquendo scilicet prius
20 de anima vegetabili et de vegetabilibus. et postea de anima sen¬
sibili et de sensibilibus. et deinde de anima humana et de
bominibus. non enim sic disposueramus. Si enim hanc interrup-
cionem faceremus. fieret nobis arduum ac difficile aprehendere
scienciam de anima ideo quod eius partes connectuntur sibi ipsis
25 inter se. sed quia vegetabile convenit cum animali in anima que
habet affectionem vegetandi et nutriendi et generandi. quamvis
sine dubio differat ab eo in viribus animalibus que sunt proprie
generi eius. et deinde appropriantur speciebus eius. ideo quia
possibile (legenduvi : ideo quoque impossibile) est nobis loqui de
so eo quod pertinet ad animam vegetabilem. hoc est scilicet id. in
quo convenit cum animali. Non enim adeo percipimus dififeren-
cias specificas huius intencionis generalis in vegetabilibus. Et
quoniam quidem sic est traetatus huius partis, non est potius
dicendus traetatus de vegetabilibus quam de animalibus. Et
35 quia comparacio animalium ad hanc animam eadem est quam
comparacio vegetabilium. similiter etiam est disposicio anime
animalis ad comparacionem hominis et ceterorum animalium.
Nos enim non intendimus loqui hic de anima animali et vege¬
tabili nisi secundum hoc in quo conveniunt. Non enim scimus
40 proprium nisi quando scierimus commune, nec multum curamus
de differenciis substancialibus uniuscuiusque anime cuiusque vege-
tabilis et cuiusque animalis. hoc enim difficilimum est. fuit
ergo commodius loqui de anima in uno libro. Deinde si potue-
rimus loqui de vegetabilibus et de animalibus propria verba
45 faciemus. Quod autem plus poterimus facere. de hoc pendebit
ex corporibus eorum et ex proprietatibus suarum aflfectionum
corporalium. Ergo preponere doctrinam seiende de anima. et
postponere doctrinam de sciencia corporis est via liberior et
notior ad discendum quam preponere doctrinam de corpore, et
50 postponere doctrinam sciendi animam. Sciencia enim de anima
maius amminiculum est ad cognoscendas disposiciones corporales.
quamvis unumquodque eorum amminiculum est ad alterum. Non
18 oligimus a. \\ 19 interrumpere a: in fronte b. \\ 23 apreliendere b:
propter liabendam a. lj 24 ideo quod b: primo quidem fl. || 25 sed quia b: se¬
cundo quod a. II 25 animali a: -libus b. || in anima b: in animalia. || affectionem b: accionem vel affectum a. || 28 Ideo quod a, Ideo quia b (legendum Ideo quoque). || 29 possibile ab (leg. iiipossibile). || 30 hoc est. seil, id a, lioc est. s. id b. II in quo b: cum quo vel in quo a. \\ 31 adeo b: ab eo a. \\ 33 quoniam O;
quando b. || cpotius b: post ü. || 34 Et om. h. || 37 animalis b: animalium (reliquis om. usqu^ ad animalium 37) a. \\ 40 quando b: post quam a. || con¬
veniens fl. II 41 cuiuscunque veg. et cuiuscunque an. a, || 42 hoc — est fl: om.
II fuit b: furo (so) a. \\ 45 Quod — poterimus h: Quod et plus potuerimus facere in al'. hoc est id quod pertinet ad corpora eorum quod (qd') proprietates a. II 48 via fl: om. b. || iiberiorum et noeiorum a. || 51 cognoscoudum fl. || 51 cor¬
porales //: animales fl. || 52 eorum — alterum b: illorum est ad alterum ammi¬
niculum a. II
Steinschneider, Die Parva Naturalia. 453
enim semper necesse est alterum extremorum preponere. Nos
tamen eligimus preponere verbum de anima propter excusacionem
65 quam monstravimus. Si quis antem voluerit mutare hunc ordi¬
nem faciat. nos enim non calumpniabimur illum. et hic est
sextus liber cui adnectemus septimum: qui est de tractatu
disposicionum vegetabilium. post hunc sequetur liber octavus
in quo tractabitur de disposicionibus animalium. et ibi perficietur
(iO sciencia naturalis. Deinde consequenter adiciemus scien¬
cias disciplinales distinctas in quatuor libris. post hec
autem omnia consequitur liber de sciencia divina. Deinde
adnectemus aliquid de sciencia de m o r i b u s. et ibi perficietur quitur liber hic totus noster liber.
Folgt (in a) die „divisio libri" (die in b vorhergeht), und am
Schluss des Textes folgende Klausel (in beiden Hdschr.) :
Completus est liber de anima qui et sextus liber collectionis
secunde de naturalibus. et ei qui dedit intelligere sint gracie in¬
finite, post hunc sequitur liber septimus de vegetabilibus. et octavus
de animalibus qui est finis seiende naturalis, post ipsum autem
sequitur collectio tercia de disciplinalibus in quatuor libris.
scilicet arismetica. geometria. musica. astrologia. et post hunc se¬
de causa causarum.
Vgl. cod. Sorbon. 1789 (membr. s. XIII)
1) Titulus collectio secunda libri sufficientie avin-
ceni principis philosophi prologus dixit.
Postquam expedivimus auxilio dei ah eo quod opus fuit pre¬
ponere in hoc nostro libro de doctrina puritatis artis logic e.
debemus nunc aperire sermonem de doctrina scientie naturalis . . .
( I de causis et principiis naturalium.
II de motu et consimilibus.)
Dann folgt 2) (Avicenne) liber celi et mundi.
53 Nos tamen eligimus om. a. \ 56 facere potest a. \ calumpniamur h:
caiumpniabimus a. \ ipsum a. \ 60 convenienter a.
3 3 *
Liste von transcribirten Abschriften und Auszügen
vorwiegend aus der Jaina-Literatur.
Von Ernst Lenmann.
Diese Zeitschrift hat in vol. XXXIII, p. 693 ff. eine Liste
von Jacobi's Jaina-Handschriften aus dessen eigener Feder ge¬
bracht, nachdem kurz vorher auf p. 478 ff. desselben Bandes durch
Klatt die Jaina-Handschriften der Berliner Bibliothek verzeichnet
worden waren. Ferner geben Hultzsch in .vol. XL und Bühler
in vol. XLII je eine Uebersicht über ihre eigenen Sammlungen
indischer Handschriften , von denen ein grosser Theil der Jaina-
Literatur angehört. Diesen Veröffentlichungen schliesse ich hier
ein Verzeichnis meiner eigenen Collection an, welche
ich mir im Lauf des Jahrzehnts, das nunmehr über raeine oft lange
unterbrochenen Jaina-Studien dahingegangen ist, angelegt habe.
Diese Sammlung kann zwar weder an Umfang noch an Ursprüng¬
lichkeit sich mit den vorher genannten messen ; denn sie enthält
nur eine bescheidene Auswahl von Jaina-Texten und birgt
nicht indische Devanägarl-Manuscripte aus früheren Jahrhunderten,
sondern wesentlich nur eigene Abschriften und Auszüge
in Transcription. Dagegen ist es ein Vorzug unseres Materials,
dass dasselbe in gewisser Hinsicht, wegen Collationen, Berich¬
tigungen, Verweisen und Aehnhchem, weit mehr bietet als Original¬
handschriften und auf alle Fälle zur schnellen Orientirung über den
Inhalt verschiedener grösserer Werke unumgänglich nothwendig ist.
In diesera Sinne stellen wir es den Fachgenossen unter den gewöhn¬
lichen Ausleihbedingungen der Bibliotheken zur Verfügung. Der
Vollständigkeit halber ist in das nachfolgende Verzeichniss auch
einiges ausserhalb der Jaina-Literatur Liegende hineingenommen,
worunter ein Paar Geschenke als die einzigen nicht von meiner
Hand heriührenden Bestandtheile der Sammlung eine ganz geson¬
derte Stellung einnehmen.
Die meisten Abschriften und Auszüge sind angefertigt worden
zum Zwecke der Veröffentlichung. Nun haben sich aber rait der
3 3 *