• Keine Ergebnisse gefunden

Zur Koordination im Russischen

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Aktie "Zur Koordination im Russischen"

Copied!
248
0
0

Wird geladen.... (Jetzt Volltext ansehen)

Volltext

(1)

Slavistische Beiträge ∙ Band 338

(eBook - Digi20-Retro)

Verlag Otto Sagner München ∙ Berlin ∙ Washington D.C.

Digitalisiert im Rahmen der Kooperation mit dem DFG-Projekt „Digi20“

der Bayerischen Staatsbibliothek, München. OCR-Bearbeitung und Erstellung des eBooks durch den Verlag Otto Sagner:

http://verlag.kubon-sagner.de

© bei Verlag Otto Sagner. Eine Verwertung oder Weitergabe der Texte und Abbildungen, insbesondere durch Vervielfältigung, ist ohne vorherige schriftliche Genehmigung des Verlages unzulässig.

Imke Mendoza

Zur Koordination im Russischen

и, a und дa als pragmatische Konnektoren

(2)

S l a v i s t i c h e B e i t r ä g e B e g r ü n d e t v o n

A l o i s S c h m a u s H e r a u s g e g e b e n v o n

P e t e r R e h d e r

B e i r a t :

Tilman Berger Walter Breu - Johanna Renate Dönng-Smimov

Wilfried Fiedler • Walter Koschiml • Ulrich Schweier ■ MiloÇ Sedmidubskÿ • Kaus Steinke

BAND 338

(3)

0 0 0 5 1 S 1 О

Imke Mendoza

Zur Koordination im Russischen:

и , a und da als pragmatische Konnektoren

(4)

M e in e n E lte r n in L ie b e u n d D a n k b a r k e it

A « y*rfM h • Staatsbibliothek

Münchao

ISBN 3-87690-648-2

© Verlag Оно Sagner, München 1996 Abteilung der Firma Kuban & Sagner

D-80328 München

(5)

Vorwort

D ie v o rlieg en d e A rb e it ist d ie ü b e ra rb e ite te F a ssu n g m e in e r D isse rta tio n , d ie im S o m m e rsem este r 1 9 9 4 an d e r L u d w ig -M a x im ilia n s-U n iv e rsitä t in M ü n c h e n an- g en o m m en w u rd e.

Ich m ö ch te an d ie s e r S te lle a lle n d a n k e n , d ie m ir a u f d ie e in e o d e r an d ere W e ise b e i d ie s e r A rb e it g e h o lfe n h ab en .

A n e rste r S te lle g ilt m ein D a n k P ro f. D a n iel W e iss, d e r d ie A rb e it a n g e re g t u n d fach lich b e tre u t hat.

W e ite r d a n k e ich P ro f. K a rau lo v u n d d en M ita rb e ite rn d e s M a śin n y j F o n d d e s Institutes fü r R u ssisc h e S p ra c h e d e r R u ssisc h e n A k a d e m ie d e r W issen - sch äften in M o sk a u , d ie m ir g ro ß z ü g ig ih r u m fa n g re ic h e s K o rp u s z u r V erfügung g estellt haben.

M ein h e rz lic h e r D a n k g ilt a u c h m ein en In fo rm an tin n en u n d In fo rm an ten , w o b ei ich b e s o n d e rs J u lia M y sliv e ts v e rp flic h te t b in , d ie in u n e n d lic h e r G e d u ld zah llo se B e isp ie le b e w e rte t hat.

A u ch a llen , d ie m ir bei d e r ״ E n d re d a k tio n 4‘ d e r A rb e it m it R a t u n d T a t bei- g e sta n d e n sin d , m ö c h te ich m ein en a u fric h tig e n D a n k a u ssp re c h e n . D ie s g ilt be- so n d e rs fü r d ie M ita rb e ite r d e s sla v isc h e n S e m in a cs.d e r U n iv e rsitä t Z ü rich .

P r o f P e te r R e h d e r d a n k e ic h fü r fflé ’ AiifnaHïne d e r A rb e it in d ie R eih e

״ S la v istiseh e B e iträ g e ‘'.

An d ie s e r S telle m ö c h te ich v o r a llem a u c h m ein em M a n n C h risto p h e r M e n d o za d a n k en , d e r m ir w ä h re n d d ie s e r Z e it v e rstä n d n isv o ll z u r S e ite g estan - d en ist.

Im k e M e n d o z a Z ü rich , 17. Ju n i 1996

(6)

Imke Mendoza - 9783954790852

(7)

Inhalt

Einleitung 9

I. Der theoretische Hintergrund 11

1. Der Diskurs 11

1.1. S p rechakte 11

1.2. Die Struktur des Diskurses 17

1.3. Interpretat ion smech anismen 22

2. Die koordinative Verknüpfung 33

2.1. Parataxe, Hypotaxe, Koordination und Subordination 33

2.2. Die Gleichartigkeit der Konjunkte 36

2.2.1. Die syntaktische Gleichartigkeit 36

2.2.2. Die semanüsche Gleichartigkeit 41

2.3. Zur Abgrenzung koordinativer Verknüpfungen 48

II. Pragmatische Konnektoren in der Forschung 51

1. Zur Definition von Konnektoren 51

1.1. Pragmatische Konnektoren 55

2. Pragmatische Konnektoren und verwandte Konzepte 59

2 .1 Englische Konnektoren 60

2.1.1 Kausal konj un kt ione n in der generativen Grammatik 60

2.1.2. Satztyp und illokutionare Kraft in der Koordination 61

2.1.3. ,.External vs. Internal Conjunction“ 63

2.1.4. ,.Semantic vs. Pragmatic Connectives“ 66

2.1.5. ״ Discourse markers“ 67

2.1.5.1 ,.Discourse connectives'* und Relevanz 76

2.2. Französische Konnektoren 78

2.2.1. Le groupe X-l 78

2.2.2. Das ״Genfer Modell“ 8 1

2.2.3. ,.L’approche procédurale“ 83

2.3. Deutsche Konnektoren 86

2.4. Russische Konnektoren 91

2.4.1 Konnektoren im ״ Erklärend-kombinatorischen Wörterbuch“ 93

2.5. Zusammenfassung 98

III. Die russischen Konnektoren u, a und da 101

l. Der Konnektor и 101

[.I. Die Bedeutung von и 101

1.1.1. Das Problem der Bedeutung von ,und' 101

1.1.1. 1. Konjunktion vs. Partikel? 108

1.2. //a ls pragmatischer Konnektor 114

1.2.1. Я als Verknüpfer über die Replikgrenzen hinweg 114

1.2.1.1. Monologische Verknüpfungen 115

1.2.1.2. Dialogische Verknüpfungen 120

1.2.2. Pragmatisches и und seine Funktionen im Diskurs 123

1.2.2.1. Я in der Topik'Struktur 123

1.2.2.2. Я in der Argumentationsstruktur 129

1.2.2.3. Я in der illokutiven Struktur 132

1.2.3. Я und seine Konkretisatoren 137

1.3. Zusammenfassung 145

(8)

2. Der Konnektor a 148

2.1. Die Bedeutungen?) von a 148

2.1.1. Die Konjunktion 148

2.1.2. A als Partikel 171

2.2. A als pragmatischer Konnektor 174

2.2.1. Monologische Verknüpfungen 174

2 .2 .1.1. t9A несоответствия“ 175

2.2.1.2. yyA сопоставления“ 176

2.2Л .3. ,Л присоединительное“ 178

2.2.2. Dialogische Verknüpfungen 184

2.2.2.1. несоответствия“ 185

2.2.2.2. ,А сопоставления“ 188

2.2.2.3. УУА присоединительное“ 189

2.2.3. A in der illokutiven Struktur 190

2.2.4. A und seine Konkrēti sátorén 195

2.3. Zusammenfassung 199

3. Der Konnektor da 201

3.1. Die Bedeutungen von da 201

3.1.1. Die Konjunktion(en) 201

3.1.2. Д а als Partikel 207

3.2. Д а als pragmatischer Konnektor 2 15

3 .2 .1. tJJa соединительное“ 215

3.2.2. Korrigierendes da 218

3.2.2.1. Dialogische Verknüpfungen 2 19

3.2.2.1.1. Verknüpfungen mit explizitem Vordcrkonjunkt 219

3.2.2.1.2. Verknüpfungen ohne explizites Vorderkonjunkt 223

3.2.2.2. Monologische Verknüpfungen 225

3.2.3. ,Д о сопоставления“ 226

3.2.4. Korrigierendes da vs. но 228

3.2.5. Д а und seine Konkretisatoren 230

3.3. Zusammenfassung 233

Schlußwort 235

Literaturverzeichnis 239

A hkürzungs verzeichn is 248

Quellen 248

(9)

Einleitung

In d e r v orliegenden A rb e it w e rd e n d rei ru ss is c h e k o o rd in ie re n d e K o n n e k to ren u n te rsu c h t, die sich zu m in d est in e in e r ih re r T e ilb e d e u tu n g e n se h r ä h n lic h sind:

sie k ö n n e n alle m it dt. u n d ü b e rs e tz t w e rd e n . F ü r d ie K o n n e k to re n a u n d da w ird in d e n W ö rterb ü ch ern u n d G ra m m a tik e n a u c h n o ch e in e B ed eu tu n g ,a b e r ‘ an g e- g e b e n . E in e w eitere B e so n d e rh e it d ie s e r L e x e m e ist, d a ß sie so w o h l a ls K o njunk- tio n a ls au ch als g le ic h la u te n d e P a rtik e l ex istieren .

Z u d en g en an n ten L e x e m e n , v.a. z u и u n d a, g ib t e s sch o n z a h lre ic h e U n ter- su ch u n g en , so w o h l zu d e r je w e ilig e n K o n ju n k tio n a ls a u c h z u r e n tsp re c h e n d e n P a rtik el, ln d e r L ite ra tu r zu d e n K o n ju n k tio n e n w ird je d o c h v .a. d ie in trap h rasti- se h e V erk n ü p fu n g z w e ie r A u ssa g e sä tz e b e h a n d e lt. A u f tra n s p h ra s tis c h e V er- k n ü p fu n g en , V erk n ü p fu n g en v e rsc h ie d e n e r S a tz ty p e n u n d d ie d ialo g isc h e V er- kn ü p fu n g w ird e n tw e d e r g a r n ich t o d e r n u r a m R a n d e e in g e g a n g en . U n te r d e r Li- te ra tu r zu d en P artik eln g ib t e s m .W . k ein e A rb eit, b e i d e r d ie K o n n ek to rfu n k tio n d e r e n tsp rec h e n d en P artik el im M itte lp u n k t steht.

T ra n sp h ra stisc h e u n d d ia lo g isc h e k o o rd in a tiv e V e rk n ü p fu n g e n so w ie V er- k n ü p fu n g en v e rsc h ie d e n e r S a tz ty p e n z e ic h n e n sic h d a d u rc h au s, d a ß sie n ich t zu r D a rste llu n g k o m p le x er S a c h v e rh a lte d ie n e n , d ie in e in e m e in z ig e n S p re c h a k t ko- d ie rt w e rd e n , sondern v ielm eh r d a s sp ra c h lic h e V e rh a lte n d e s S p re c h e rs m ark ié- ren. V erk n ü p fu n g en d ie s e r A rt w e rd e n a ls p ra g m a tisc h e V e rk n ü p fu n g e n , die K o n n e k to ren , d ie ein e so lc h e V erk n ü p fu n g b e w e rk ste llig e n , e n ts p re c h e n d als p rag m atisc h e K o n n ek to ren b e z e ic h n e t.

Z ie l d ie se r A rb eit ist e s n u n , d ie g e n a n n te n L e x e m e h in sic h tlic h ih re r F ähig- k e it z u r p rag m atisch en V e rk n ü p fu n g zu u n tersu ch en .

S p c /ie lle P ro b lem e, d ie sic h a u f V e rk n ü p fu n g e n u n te rh a lb d e s S a tzfo rm a te s b e z ie h e n , w ie z.B . d a s P ro b lem d e r c o n ju n c tio n re d u c tio n u n d d a m it zu sam m en - h ä n g e n d e F ragen w ie d ie U n te rsc h eid u n g von m e n g e n k o n stitu ie re n d e n v s. satz- b z w . p ro p o sitio n sv e rk n ü p fe n d e n K o n ju n k tio n en b le ib e n h ie r u n b e rü c k sic h tig t, d a d ie K o n ju n k te d e r h ie r a n a ly sie rte n V erk n ü p fu n g e n m in d e ste n s S a tz fo rm a t h a ־ ben.

D ie A rbeit ist in d rei g ro ß e K apitel g e g lied ert. In K ap itel I w e rd e n d ie theo- retisc h e n A n sätze, an d e n e n sic h m ein e A n aly se o rie n tie rt, v o rg e ste llt, in K apitel II fo lg t e in F o rsch u n g sb erich t, d e r ü b e r p ra g m a tisc h e K o n n e k to re n u n d äh n lich e K o n z e p te b erich tet, w ie z.B . d e n B eg riff d e r ״ d isc o u rs e m a rk e rs “ in d e r engli- seh en u n d am erik an isch en L in g u istik . In d ie se m K ap itel w ird au ch e in e D efini- tio n von K onnektoren und p ra g m a tisc h e n K o n n e k to re n v o rg eleg t. In K ap itel III sc h lie ß lic h w erd en u, a u n d d a in ih re r V e rw e n d u n g a ls p ra g m a tisc h e K onnekto- ren b e sch rie b e n . D ie e in z e ln e n U n te rk a p ite l sin d m eh r o d e r w e n ig e r p a ra lle l or- g an isiért: zu erst w ird d ie K o n ju n k tio n v o rg e ste llt und fe stg e ste llt, w e lc h e bzw . w iev iele B edeutungen a n z u se tz e n sin d . E b e n s o w ird m it d e r g leich lau ten d en P artik el v erfah ren . A n sc h lie ß e n d w e rd e n d ie je n ig e n B e d e u tu n g e n b z w . T eilb e-

(10)

10 Einleitung

d eu tu n g en d e r Lexem e« d ie p o te n tie lle K a n d id a te n fü r p ra g m a tisc h e K onnektoren

4

sin d , u n te rsu c h t. Ich u n te rs c h e id e d re i k o m m u n ik a tiv e E b en en : d ie T o p ik -E b e- n e 1, d ie a rg u m e n ta tiv e u n d d ie illo k u tiv e E b e n e . N a c h d e r e ig e n ü ic h e n A nalyse fo lg t e in k u rz e r A b sc h n itt ü b e r d ie K o m b in atio n d e s je w e ilig e n K o n n ek to rs mit a u s g e w ä h lte n ״ K o n k re tis a to re n “ . D a b e i w ird u n te rsu c h t, w ie d ie B ed eu tu n g d es g a n z e n A u sd ru c k s z u s ta n d e k o m m t: h a n d e lt e s sic h d a b e i u m e in e n kom plexen K o n n e k to r, a ls o u m e in e n A u sd ru c k , d e s s e n B e d e u tu n g sich a u s d e r B edeutung s e in e r B e s ta n d te ile z u sa m m e n se tz t, ist e s e in id io m atisc h e r A u sd ru c k o d e r liegt e in e V a ria n te z u d e m b lo ß e n K o n k re tisa to r, d e r j a au ch als K o n n e k to r fungieren k a n n , v o r?

D ie B e isp ie le m e in es K o rp u sse s sta m m e n z u m T e il au s w issen sc h aftlich en , lite ra risc h e n u n d p o litisc h e n T e x te n so w ie a u s W ö rte rb ü c h e rn , d e r A G 8 0 und d e r F a c h lite ra tu r. D e n g rö ß te n T e il b ild e n je d o c h B eisp iele a u s d e r russischen U m g a n g ssp ra c h e (Р у с с к а я р а з г о в о р н а я речь). D a fü r sta n d m ir a u ß e r d er S am m lu n g u m g a n g ssp ra c h lic h e r T e x te in Z e m s k a ja 1978 n o c h d a s K orpus d es M ašin n y j F o n d s d e s In stitu tes fü r R u ssisc h e S p ra c h e d e r R u ssisc h e n A kadem ie d e r W is se n sc h a fte n in M o sk a u z u r V erfü g u n g . Ich h a b e fo lg e n d e T e ile d arau s b en u tzt: d ie u n v e rö ffe n tlic h te F o rtse tz u n g v o n Z e m s k a ja 1978 (М Ф pp), Auf- Z eichnungen u m g a n g ssp ra c h lic h e r T e x te a u s T a g a n ro g (М Ф Т а ган р о г), A uf׳

Z eichnungen v o n A n ru fen bei d e r M o s k a u e r T e le p h o n a u sk u n ft (М Ф 0 9 ) und e in ig e R e d e n d e s V o lk sd e p u tie rte n k o n g re sse s v o n 1989 ( М ф д е).

E in ig e d e r V o rg e fu n d en en B e isp ie le w u rd e n sy ste m atisc h v a riiert u n d M ut- te rsp ra c h le m z u r B eu rteilu n g v o rg elg t. E s w u rd e n K o n n e k to re n au sg etau sch t, trä n sp h r a sti se h e u n d in tra p h ra stisc h e V e rk n ü p fu n g e n v erg lich e n , d e r Illokutions- ty p o d e r d e r S a tz ty p v e rä n d e rt, K o n stitu e n te n in n erh alb d e r K o n ju n k te umge- ste llt, e tc . Ich h ab e in sg esam t sie b e n In fo rm an ten b e fra g t, w o b e i a u s technischen G rü n d e n n ic h t a lle n In fo rm a n te n a lle B e isp iele v o rg e le g t w e rd e n ko n n ten . B is au f e in e In fo rm an tin stam m en a lle a u s M o sk au u n d h a b e n in e tw a d e n g leichen Bil- d u n g sg ra d (,,в ы с ш е е о б р а з о в а н и е “ ).

1 Der Begriff Topik wird hier zur Beschreibung der thematischen Makrostruktur eines Dis•

kurses verwendet, wohingegen sich ״Thema“ auf die Aktuelle Gliederung bezieh!.

(11)

I. Der theoretische H intergrund

Im folgenden A b sch n itt so llen d ie P rin zip ien v o rg e ste llt w e rd e n , a n d e n e n sich d ie A nalyse d e s in K apitel III d a rg e b o te n e n M a te ria ls o rie n tie rt. D o rt w ird e s um

ф ф _____

d ie U ntersu ch u n g von Ä u ß e ru n g e n a u f a lle n E b e n e n g e h e n , a n g efa n g en v o n d e r M ik ro an aly se ein z e ln e r S p re c h a k te b is hin z u r B e sc h re ib u n g lä n g e re r A u ssc h n it- te au s D ialogen und M o n o lo g en .

F ü r die A nalyse d e r e in z e ln e n E b e n e n w e rd e ich v e rsc h ie d e n e T h eo rien b z w . T h eo riefrag m en te v e rw e n d e n . D ie se s V e rfa h re n h a b e ich g e w ä h lt, w e il m ir kein D iskursm odell b e k a n n t ist, d a s fü r a lle B e re ic h e g le ic h e rm a ß e n g u t g eeignet w äre. D ie einzelnen F ra g m e n te w e rd e n in d e r fo lg en d en D a rste llu n g in ein er W eise aufein an d er b e zo g e n , d ie , so w e it m ö g lich , E n tsp re c h u n g e n u n d P arallelen d eu tlich w erden läß t, s o d a ß d e r h e te ro g e n e C h a ra k te r d ie s e s A b sc h n itts etw as ab g em ild ert w ird.

I . I . S p r e c h a k t e

D ie w ich tig ste E ig en sc h a ft e in e s S p re c h a k te s ist d ie lllo k u tio n , d ie d e n S p re ch a k t ch arak terisiert, indem sie ihn ein e m b e stim m te n S p re c h a k tty p z u o rd n e t. O b die lllo k u tio n nun zu r B e d eu tu n g d e s S a tz e s g e h ö rt o d e r a u ssc h lie ß lic h d u rc h den K ontext d eterm in iert w ird , ist e in e F ra g e, d ie in A rb eiten z u r S p re c h a k tth e o rie u n d S em antik im m er w ie d e r a u fg e w o rfe n w ird.

F ür d ie B ean tw o rtu n g d ie s e r F rag e sin d fo lg e n d e Ü b e rle g u n g e n an zu ste lle n . D e r B eg riff d e r lllo k u tio n se tz t n eb en d e m S p re c h e r a u c h e in e n H ö re r u n d so m it d ie Interaktion m in d esten s z w e ie r K o m m u n ik a tio n sp a rtn e r v o rau s. E ine illo k u tiv e K raft kann d e sh alb n u r e in e r Ä u ß e ru n g , a ls o d e r V e rw e n d u n g e in e s S a tze x e m - p lars im K ontext zukom m en.

E s g ib t je d o c h b e stim m te sy n ta k tisc h e , se m a n tisc h e und k o m m u n ik ativ e Ei- gen sc h aften , die ein en S a tz fü r e in e b e stim m te lllo k u tio n p rä d e stin ie re n . Ist d er K ontext d e rg e sta lt, d a ß e r e in e U m in te rp re ta tio n d ie s e r E ig e n sc h a fte n nicht z u lä ß t, erhält d ie Ä u ß eru n g d e s e n ts p re c h e n d e n S a lz e x e m p la rs d ie fü r e s vorge- se h e n e lllo k u tio n . Ein so lc h e r K o n tex t w ird als n e u t r a l e r K o n t e x t b ezeich - n e t2 . In ein e m n ich t-n eu tralen K o n te x t ist e s m ö g lich , d a ß ein ig e E ig en sc h aften u m in terp retiert w e rd e n , w o d u rc h d ie g a n z e Ä u ß e ru n g ein e a n d e re In te rp re ta tio n u n d als F o lg e d a v o n ev en tu e ll e in e an d ere lllo k u tio n e rh a lte n kann.

2 Man maß sich allerdings fragen, ob es einen absolut neutralen Kontext überhaupt geben kann, da bezweifelt werden muß, ob eine Interpretation der Äußerung durch den Hörer, die exakt den Intentionen des Sprechers entspricht, möglich ist. Von einem neutralen Kontext kann man wohl am ehesten bei einer isolierten Äußerung sprechen.

(12)

W e n n im w e ite re n v o n d e r lllo k u tio n e in e s S a lz e s d ie R ede ist, d an n ist im-

ф ф

m e r d ie Ä u ß e ru n g e in e s S a tz e x e m p la rs in e in e m n e u tra le n K ontext g em ein t.

D ie nun fo lg e n d e S p re c h a k tta x o n o m ie b a s ie rt im w esentlichen a u f d er S e a rle sc h e n S p re c h a k tty p o lo g ie . E s w e rd e n n a c h S e a rle A ssertive, D irek tiv e.

K o m m issiv e, E x p re s s iv e u n d D e k la ra tiv e u n te rsc h ie d e n . Z u sätzlich w erden F ra g e3 u n d E x k lam a tiv a ls e ig e n e S p re c h a k tty p e n b e tra c h te t. D iese h a b e n näm- lieh n ich t n u r - z u m in d e st im R u ssisc h e n - je w e ils k o rre sp o n d ie re n d e S atzty p en , so n d e rn z eig e n a u c h c h a ra k te ris tis c h e V e rk n ü p fu n g se ig e n sc h a fte n 4 , s o d a ß sich d ie N o tw e n d ig k e it e in e r so lc h e n U n te rsc h e id u n g erg ib t.

D ie S p re c h a k tty p e n w e rd e n n ich t als d is k re te E in h eiten b e trac h tet, so n d em e s w e rd e n ty p isch e u n d w e n ig e r ty p isc h e S p re c h a k te u n tersch ied en , w o b e i zw i- se h e n d e n p ro to ty p isc h e n V e rtre te rn d e r e in z e ln e n T y p e n K ontinuen a n g esetzt w e rd e n 5 .

D ie D e k la ra tiv e w e rd e n im fo lg e n d e n v e rn a c h lä ssig t, d a sie v o rw ieg en d in in stitu tio n alisierten K o n te x te n V orkom m en u n d so m it a u ß erh a lb d es sk izzierten S c h e m a s v o n Z e n tru m , P e rip h e rie u n d K o n tin u u m steh en .

U n te n ste h e n d e s D ia g ra m m so ll d a s V e rh ä ltn is z w isc h e n den S p rech ak tty - p en v eran sch au lich en .

D ie E ig en sc h a ften e in e r Ä u ß e ru n g , d ie fü r d ie Z u g e h ö rig k e it e in es S prech- a k te s zu ein e m b e stim m te n S p re c h a k tty p v e ra n tw o rtlic h sind, sind syntaktischer, se m a n tisc h e r, p ra g m a tisc h e r u n d so z ia le r A rt u n d e rsc h ö p fe n sich nicht in d en als

Fragen werden oft als Untertyp der Direktive angesehen. So unterscheiden sie sich nach Searle nur dadurch von diesen, daß die Handlung, die vom Hörer ausgeführt werden soll, eine Sprechhandlung ist (Searle 21990: 33). Zur Kritik an einer solchen Auffassung s. jedoch Lyons

1977: 753ff., Wunderlich : 1978: 149.

* S. dazu Kapitel 111, 1.2.2.З.. 2.2.3., 3.2.1.

Kontinuum meint hier nicht einen stufen losen Übergang, sondern eine Vielzahl nicht im einzelnen aufgefithrter Zwischenstadien.

(13)

G lü ck en sb ed in g u n g en in d ie S e a rle sc h e S p re c h a k tth e o rie e in g e g a n g e n e n P ara- m etem .

A uch d e r im fo lg en d en a u fg e fü h rte K rite rie n k a ta lo g h a t n u r v o rläu fig en C h a rak te r. E r ist w e d e r v o llstän d ig n o ch sin d a lle K rite rie n v o n e in a n d e r unab- hängig. A u ß erd em w ird n ich ts ü b e r e in e e v e n tu e lle u n te rsc h ie d lic h e G e w ic h tu n g e in z e ln e r K riterien au sg esag t. E r e rla u b t je d o c h e in e U n te rsc h e id u n g d e r p ro to ty - p isch en V e rtre te r d e r je w e ilig e n S p re c h a k tty p e n u n d e in e u n g e fä h re E ino rd n u n g e in e r Ä u ß eru n g a u f ein em d e r K o n ü n u en .

A . sy n tak tisch e K riterien:

1. S atzty p , m it d em d er b e tre ffe n d e S p re c h a k t re a lisie rt w ird6 ; B . K riterien , die den p ro p o sitio n a le n G e h a lt b etreffen :

2 . Z e itre fe re n z d e r a u sg e d rü c k te n P ro p o sitio n p ;

3. k o m m u n ik ativ er S tatus v o n p h in sic h tlic h d e s S p re c h e rs (S );

4 . k o m m u n ik ativ er S tatus v o n p h in sic h tlic h d e s H ö re rs (H ) n ach E in sch ätzu n g von S;

5 . R e le v a n z von p h in sic h tlic h d e s In teresses v o n S b z w . H;

C . K riterien , die ein e zu k ü n ftig e H a n d lu n g h betreffen:

6. A g en s in e in e r in p zu m A u sd ru c k g e b ra c h te n H a n d lu n g A;

7 . F ä h ig k e it d es A g en s, h a u szu fü h ren ; D . so ziale P aram eter:

8. so z ia le H ierarch ie z w isch en S u n d H;

9 . Ü b erein stim m u n g d e r W e rte v o rste llu n g e n v o n S u n d H;

10. A u frich tig k eit, m it d e r d e r S p re c h a k t s a u sg e fü h rt w ird .

D ie ex p lizit perfo rm ativ e F ő n n e l w ird h ie r n ich t a ls d ie ty p isc h ste F o rm d e r R ealisieru n g eines b estim m ten S p re c h a k te s b e tra c h te t, so n d e rn a ls e in e p rag m a- tisch m ark ierte F o rm 7 .

In o b ig en K riterien k atalo g m ü ß te w a h rsch e in lich n o ch d ie M o d a litä t e in es S a tz e s au fg en o m m en w erd en . D ie R o lle , d ie d ie M o d a litä t in e in e r S p re c h a k t- th eo rie sp ie len sollte, sei h ie r je d o c h n u r a n g e d e u te t. D ie M o d a litä t g e h ö rt zu r

Unter Satztyp wird hier die - im Russischen - durch Modus und Intonation definierte Form der Darbietung einer Proposition p verstanden. Ich unterscheide für das Russische folgende Satztypen: Aussagesatz, Fragesatz. Aufforderungssatz und Ausrufesatz. ־י Dieses Verständnis von Satztyp unterscheidet sich von einer Auffassung, die die Verwendung eines Satzes in die Definition von Satztyp miteinbezicht. wie sie bei Sadock und Zwicky voriiegt:

.,For some o f theses usm of sentences a language will have specific syntactic constructions, or even specific jo m s . reserved for just these uses - special particles, affixes, word order, intonations, missing elements, or even phonological alterations (or several o f these in concert);

when a sentence shows one o f these it is to be understood as being used in a specific way.

Such coincidence of grammatical structure and conventional use we call SENTENCE TYPE/‘

ļSadock/Zwicky 1985: 155)

S. auch Dik 1989: 255: .,In natural language communication, however, we normally speak in implicit performatives. Explicit constructions (... ] arc the exception rather than the rule, and typically have special pragmatic significance/'

(14)

S em an tik e in e s S atzes, bei d e r d e r K ontext n u r bei d e r D esam b ig u ieru n g hilft, ist

_____ 4 ф

a lso k ein e E ig en sch aft d e r Ä u ß eru n g e in es S atzex em p lars. D ie U lokution hin- gegen ist ein e E ig en sch aft d e r Ä u ß eru n g u n d nich t d e s S atzes. E n tsp re ch e n d sp ielt d e r K ontext h ie r ein e k o nstitutive R o lle. D ie M o d a litä t e in es S a tz e s ist am b esten a ls e in e s d e r K riterien, die bei d e r Illo k u tio n szu w eisu n g e in e R o lle spie- len, au fzu fassen . D a m .W . ein e zu v erlässig e k o n se n sfä h ig e D efinition d e r T ypen v o n M o d a litä t noch au sste h t8 , sei h ie r n u r k u rz a n g e d e u te t, w ie d ie k lassisc h e n d rei M o d a litätsty p en zu d en S p rech ak tty p en ins V erh ältn is g e se tz t w erd en kö n n ten . D ie ep istem isch e M o d alität b eg leitet d a s K ontinuum z w isc h e n F rage u n d A sserti v , die aleth isch e M o d alität9 kom m t u.U . bei d e n A sserti v en ins S p iel, die d eo n tísch e M odalität kann bei d e r In terp retatio n v o n D irektiven und in gerin- gerem M aß e auch v o n K om m issiven en tsch eid en d sein . D e r e p iste m isc h e und d e r d eo n tisch e T y p sind g rad u ierb ar, d e r aleth isch e v erm u tlich nicht.

D ie p ro to ty p isch en V ertreter e in es S p re ch a k tty p s sin d nun an h an d o b e n auf- g e ste llter K riterienliste folg en d erm aß en zu b e sc h re ib e n , w o b e i nicht im m er alle K riterien relev an t sind:

S prec h akttyp Kriterium Wert

ASSERTIV • • f f « . • • ♦ 1 Aussagesatz 2

♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ф . . . ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦

p findet vor dem Sprechzeitpunkt statt10 5 p ist neutral gegenüber S- oder H-Intercssen

10 S glaubt, daß p

D1REKT1V 1 Au ffordemngssatz

2 p bezeichnet eine zukünftige Handlung h 5 h ist im Interesse von S

6 H ist Agens von h

7 H ist imstande, h auszuführen

8 S ist in einer sozialen Position, die ihm Weisungsrecht gegen•

über H erlaubt

10 S möchte, daß H h aasführt

Zum Überblick über mögliche Definitionen von Modalitätstypen s. z.B. Lyons 1977 und Weidner 1989.

Die alethische Modalität spielt in der Kommunikation nur eine untergeordnete Rolle.

10 Für einen zukünftigen Sachverhalt kann es natü rii с herweise weniger starke Evidenzen als fUr einen vergangenen geben, deshalb kann S einen vergangenen Sachverhalt mit größerer Überzeugung behaupten, als einen zukünftigen.

(15)

Präge11 .... 1...1 Fragesatz

3 S weiß nicht, ob p zutrifft (Entscheidungsfrage) bzw. kennt nicht die ganze Proposition p (Ergänzungsfrage)

4 H weiß, ob p zutrifft bzw. kennt die ganze Proposition p 10 S möchte wissen, o bp zutrifft bzw. möchte die ganze

Proposition p kennen

Kommissiv 1 Aussagesatz

2 5

• ♦ 446 • ♦ 7 10

p bezeichnet eine zukünftige Handlung h h ist im Interesse von H

S ist Agens von h

S ist imstande, h auszuführen S beabsichtigt. ס auszuführen Expressiv ן11 3%

* S weiß, daß p

U ИіДіЛ *4

**

9 10

П WCIB, OdJ} p

die Wertevorstellungen von S und H überp♦ ♦♦ ♦ MeW »+4 .. • • *♦♦י È»»♦♦♦*♦»♦♦♦»♦»♦.« stimmen überein Der Gefühl szusiand von S stimmt mit dem zum Ausdruck ge- brachten Gefühlszustand überein

EXKLAMATIV 1

3 4 5

10

Ausrufesatz S weiß, daß p H weiß, d aß p a p betrifft H

S ist aufrichtig über den zum Ausdruck gebrachten Gefühls- zustand

J e w e n ig e r K riterien fü r ein en bestim m ten S p re ch a k tty p erfüllt sind, d esto u n ty p isc h er ist d e r S p re c h a k t, d .h . d esto w e ite r rückt e r a u f ein em K ontinuum w eg v o m Z en tru m hin zum S p re ch a k tty p am an deren E nde d es K ontinuum s. Für d ie g rad u ierb aren P a ra m e te r g ilt, d aß sich e in S p rech ak t in d em M aß e von sei- nem P ro to ty p en tfern t, w ie d e r P aram eter von dem d em P ro to ty p en tsp rech en d en G ra d a b w e ic h t13.

E in ig e d e r K riterien sin d au ssag ek räftig bezüglich d e r P ositionierung d es S p re c h a k te s a u f ein em K ontinuum zw isch en zw ei S p rech ak tty p en , w ie z.B . Kri- teriu m 5: w en n e in A sse rtiv e in e für H günstige H andlung, die d e r S p rech er aus- zu fü h ren in ten d iert, a u s d rü c k t, nähert sich d e r S p rech ak t ein em K om m issiv an.

A n d ere K riterien w ied eru m sin d hinsichtlich d e r P ositionierung isoliert genom - m en n ich t a u ssa g e k rä ftig , s o n d e m n u r im K ontext o d e r in K om bination m it ande- ren K riterien . D azu g e h ö rt K riterium 2: o b sich e in A ssertiv , d e r ein e H andlung

11 Möglicherweise ist auch Kriterium 8 (soziale Hierarchie zwischen S und H) für eine typi- sehe Frage relevant. Eine höhere soziale Position von S bedeutet einerseits eine Verpflichtung für H, die Frage zu beantworten, auf der anderen Seite ist es allerdings sehr vom institutione!•

len oder sozialen Kontext abhängig, welchen Inhalts die Fragen sein dürfen.

12 Ex kJ amati ve, bei denen p H unbekannt ist (Kriterium 4), sind untypische Exklamative, die auf dem Kontinuum zwischen Exklamaliv und Assertiv liegen. S. auch Yokoyama 1986: 91 f.

zur Unterscheidung zwischen ,effusions“ u n d ,,informational exclamatory statements“.

n Zu den graduierbaren Kontinucn gehört vermutlich auch das Kriterium .Satztyp‘.

(16)

au sd rü ck t, d ie nach d em S p rech ze itp u n k t liegt, dam it in R ichtung D irektiv o d er K om m issiv b eg ib t, kann n u r zusam m en m it d en K riterien 5 und 6 entsch ied en w erden.

D a s K o nzept d e r A nordnung d e r S p re ch a k te in ty p isch e u n d w e n ig e r typi- seh e E x em p lare, w o b ei zw isch en den p ro to ty p isch en V ertretern K ontinuen ange- se tz t w erd en , läß t sich auch gut fü r d ie B esch reib u n g e in es T eils d e r indirekten S p rech ak te verw enden. S o ist d a s k lassisc h e B eispiel ״ K annst d u m ir m al d as S alz g e b e n “ a u f d e r S k a la zw isch en F rag e u n d D irektiv einzuordnen. D ie Indi- rek th e it d es S p rech a k tes e rw eist sic h d ab ei als g rad u ierb are E igenschaft.

H äufig kom m t e in in d irek ter S p rech ak t allerd in g s durch ein e vom K ontext induzierte U m in terp retatio n se in e r E ig en sch aften zu stan d e, in d irek te S prechakte d ie se r A rt fin d en k ein en Platz im o b ig en M odell.

Ich m öchte an d ie s e r S telle noch k u rz a u f S prechakttaxonom ien eingehen.

d en en ein e E inteilung nach S atzty p en z u g ru n d e liegt. E ine solche findet sich u .a. 14 bei V ertretern e in e r funktionalen G ram m atik w ie D ik und G ivón. V gl z В D ik 1989: 255:

״].״•) the tendency [in the Austin-Scarle development of speech act theory, !.MĄ to set up ty- pologies of speech acts without bothering too much about the ways in which these speech acts are grammatically coded in natural languages. We should rather want to have an approach in which we start out from the most universally made sentence type distinction/'

G ivón p o stu liert K ontinuen zw isch en den ein zeln en , durch S atztypen defi- nierten S p rec h akttypen:

״There are strong factual grounds for suspecting that the three or four major syntactically coded speech-acts are just the most common, conventionalized (,grammaticalized') prototype peaks ‘ (Givón 1990:815)

P arallel zu d e n S p rech ak tk o n tin u en sieh t e r S kalen a u f sy n tak tisch er Ebene:

״The mid-points on the scale exhibit intermediate features both syntactically and semantically / ״ (a.a.O.)

M it d iesem A n satz glaubt G ivón auch d a s P roblem d er indirekten S preehak- te g e lö st zu h ab en , d as e r als ein e F olge d e r E inteilung d e r S p rech ak tty p en in dis- k rete E inheiten sieh t und d as bei e in e r A uflösung d e r d isk reten E inheiten dann eb en verschw indet. E r g eh t je d o c h nicht a u f S p rech ak te e in . d eren Indirektheit durch eine d u rch d en K ontext induzierte U m interpretierung bestim m ter M erkm a- le zu stan d e kom m t. D ie ser T y p von indirektem S p rech ak t kann, w ie o b en an- gem erkt, nicht einfach a u f ein em K ontinuum plaziert w erden.

D as K riterium ,S a tz ty p ' ist o h n e Z w eifel e in w ichtiges K riterium bei der A ufstellung e in e r S p rech ak ttax o n o m ie. M .E . kann e s je d o c h nicht als alleiniges

14 Auch Wunderlichs Bestimmung von direktivem Typ. eroietischem Typ und repräsentati- vem Typ als den drei wichtigsten illokutiven Typen liegt wohl eine Unterscheidung nach Salz*

typen zugrunde (Wunderlich 148 :1978 ־).

(17)

K riteriu m d ien en , w eil S p re ch a k te w ie K om m issive u n d E x p ressiv e, d ie verm ut- lie h in allen e u ro p ä isc h e n S p rach en k la r u n te rsch e id b ar sind, so n st nicht a n g e m e sse n b e sc h rie b e n w erd en könnten. A u ß erd em w ird d ie unterschiedliche R o lle , d ie d ie ein zeln en S atzty p en fü r die C h arak terisieru n g e in es S p rech ak tes h a b e n , n ich t d eu tlich . S o hat d e r S atzty p ״ A ussagesatz*‘ h in sich tlich d e r C harak- terisieru n g d es S p rech ak tty p s w en ig er A u ssag ek raft als z.B . d ie Interessenslage (K riteriu m 5 ), e in A u sru fesatz hingegen ist d a s k o nstitutive M erkm al e in es Ex- k la m ativ s. Ich h alte e s d e sh alb fü r s in n v o lle r d en S atzty p als ein K riterium von m e h re re n zu b e tra c h te n und nicht ein e E ins-zu-eins-E ntsprechung von (jew eils p ro to ty p isc h e m ) S a tzty p und S p rech ak tty p anzunehm en.

E in P ro b lem , d a s im Z usam m enhang m it dem folgenden A bschnitt 1.2.

ste h t, ist d ie S eq u en zieru n g v o n S p rech ak ten , d .h . d ie F rag e, w ann ein S prechakt a u fh ö rt u n d w an n d e r nächste beg in n t, so w ie d ie Frage nach d e r ein em S prechakt e n tsp re c h e n d e n E in h eit a u f sy n tak tisch er E b e n e 15. D ie F ra g e d e r S equenzierung m u ß a u f d e r E bene d e r D isk u rsstru k tu r g elö st w erd en , w a s eb en G eg en stan d des n ä c h ste n A b sch n itts ist. D as P roblem d e r ein em S p rech ak t e n tsp rech en d en syn- ta k tisc h e n E inheit so ll h ier nicht d isk u tiert w erd en . E s w ird je d o c h angenom m en, d a ß d u rc h ein en S a tz m indestens ein S p rech ak t realisiert w ird , eventuell ab er a u c h m eh rere, w o b ei ich m ir d e r P roblem atik d e r D efinition d e s B egriffes Satz b e w u ß t bin.

1 . 2 . D i e S t r u k t u r d e s D i s k u r s e s

F ü r d ie A n aly se d e r D isk u rsstm k tu r w ird ein e von m ir e tw a s ab g ew an d elte und d u rc h ein ig e B egriffe e rg än zte V ariante d e s M o d ells d e r G e n fe r S chule verw en- d e t. Im fo lg en d en sei d ie V ersion, d ie in R oulet e t al. 1985 d a rg e ste llt w ird 16, re- feriert.

E in D isk u rs w ird als h ierarch isch o rg an isierte S tru k tu r v erstan d en . D ie o b e rs te fur d ie D isk u rsan aly se relevante E bene ist d ie Inkursion (״ in cu rsio n ‘*), d ie d u rc h d a s Z u sam m en treffen und A useinandergehen d e r G esp räch sp artn er ge- k e n n z e ich n e t ist. E ine Inkursion b esteh t in d e r R egel au s m indestens d rei D ialog- se q u e n z e n (״ é c h a n g e s“ ): d e r E röffnungssequenz (״ o u v e rtu re “), d e r a ls T rans- ak tio n (״ tra n sa c tio n “ ) b ezeich n eten H au p tseq u en z und sch ließ lich d e r Schluß- se q u e n z (״ c lô tu re “ ).

,s Zu dieser Diskussion s. Ferrara 1980, 1980a und van Dijk 1980: 65, 89ff.. 1981: U6ff., 167f.

14 Das ״Genfer Modell“ hat sich inzwischen weiterentwickelt. Da der letzte einheitliche Stand jedoch der von 1985 ist, wird dieser als Grundlage für ein Analysemodell gewählt. Zum Überblick über die weiteren Entwicklungen und Tendenzen s. Roulet 1989 und 1991.

(18)

R o u le t e t al. u n tersc h e id e n n a c h G o ffm a n 1973 affirm ativ e u n d re p a ra tiv e17

D ia lo g se q u e n z e n (״ é c h a n g e c o n firm a tif“ v s. ..é c h a n g e ré p a ra te u r“ ). D ie affirm a- tiv e n S e q u e n z e n d ie n e n d e r B e stä tig u n g b e s te h e n d e r R elatio n en z w isch en den G e sp rä c h sp a rtn e rn . B e isp ie le so lc h e r S e q u e n z e n sin d B eg rü ß u n g , V erab sch ied en e tc . S ie ta u c h e n v .a. a ls E rö ffn u n g s ״ u n d S c h lu ß se q u e n z e n auf. In d en reparativen S e q u e n z e n w ird e in b e stim m te r G e s p rä c h s g e g e n s ta n d a u sg e h a n d e lt. S ie bilden d ie T ra n sa k t ion ste ile e in e r In k u rsio n .

D ie D ia lo g se q u e n z e n b e s te h e n a u s so g e n a n n te n ״ in te rv e n tio n s“ , d en Ge- sp rä c h ssc h ritte n d e r K o m m u n ik a tio n sp a rtn e r.

E in G e sp rä c h ssc h ritt s c h lie ß lic h b e s te h t a u s e in e m o d e r m eh reren S prechak- ten (״ a c te s de la n g a g e “ ).

S o w o h l D ia lo g se q u e n z a ls a u c h G e s p rä c h s s c h ritt h a b e n e in e bestim m te F u n k tio n h in sich tlich ih rer je w e ils ü b e rg e o rd n e te n E b e n e, a lso d e r Inkursion b z w . d e r D ia lo g se q u e n z . U m d ie s e F u n k tio n e rfü llen zu k ö n n en , m ü sse n sie d er B e d in g u n g d e r V o llstä n d ig k e it (״ c o m p lé tu d e “ ) g e n ü g en .

E in e D ia lo g se q u e n z ist d an n v o llstän d ig , w e n n b e id e G e sp rä c h sp a rtn e r ihr E in v erstän d n is m it d e m E rg e b n is a u sg e d riie k t h a b e n . D ie se V o llstän d ig k e it nen- nen R o u le t e t al. ״ c o m p lé tu d e in te ra c tio n e lle “ . E ine affirm ativ e S e q u e n z braucht n u r z w e i G e sp rä c h s sc h ritte, u m v o llstä n d ig zu se in . D e r e rs te S p re c h e r S! refe- riert m it d em e rs te n , initiativen G e s p rä c h s s c h ritt a u f e in e b e ste h e n d e B eziehung, d e r z w e ite S p re c h e r S : m u ß d ie se d a n n in e in e m reak tiv en S ch ritt b e stä tig e n (z.B . G ru ß u n d G e g e n g ru ß ). E in e v o llstän d ig e re p a ra tiv e S e q u e n z b e ste h t a u s minde- s te n s d re i G e sp rä c h ssc h ritte n . D em e rs te n , in itia tiv e n G e sp rä c h ssc h ritt folgt ein z w e ite n d e r n ich t n u r reak tiv , so n d e rn g le ic h z e itig au ch in itiativ ist, in d e m e r eine B e w e rtu n g fo rd ert. F ä llt d ie se B e w e rtu n g (,.é v a lu a tio n “) im d ritte n G esp räch s- sc h ritt p o sitiv au s, ist d ie D ia lo g se q u e n z k o m p le tt18.

D am it ein G e s p rä c h s s c h ritt se in e F u n k tio n in d e r D ia lo g se q u e n z erfüllen k a n n , m u ß e r d ie B e d in g u n g d e r ״ c o m p lé tu d e in te ra c tiv e ‘* erfü llen . Ein G e- sp rä c h ssc h ritt ist d an n v o llstän d ig , w e n n e r v o m G e sp rä c h sp a rtn e r verstanden u n d a k z e p tie rt w e rd e n k a n n 19. D ie s k a n n d u rc h e in e n e in z e ln e n S p re ch a k t er- reich t w erd en , o ft s in d je d o c h m e h re re n o tw e n d ig .

D ie k o n stitu tiv en G e sp rä c h ssc h ritte e in e r D ia lo g se q u e n z sind lin ear, nicht h ie ra rc h isc h a n g e o rd n e t. S ie steh en in e in e m illo k u tiv en V erh ältn is zueinander, d .h . e in k o n stitu tiv e r G e sp rä c h ssc h ritt h a t e in e b e stim m te illokutive F unktion, die R o u le t e t al. z u fo lg e m it e in e m p e rfo rm a tiv e n V e rb b e sc h re ib b a r ist.

1 Die reparative Sequenz hal ihren Namen daher, daß in ihr eine vom ersten Gesprächs*

schritt ausgehende potentielle Imagebedrohung neutralisiert werden kann.

18 Dialogsequenzen, die in einen Gesprächsschritt eingebettet sind und metakommunikauve Funktion haben, bestehen jedoch oft nur aus zwei Gesprächsschritten. Zu eingebetteten Gesprächs schritten s. unten.

״En effet, pour que les interlocuteurs puissent exprimer leur accord ou leur désaccord, il faut que les propositions qui leur sont faites à chacune des phases de la négociation, initiative, réaction, contre, satisfassent aux contraintes communicatives et rituelles, donc qu'elles .soient claires et justifiées/' (Roulet et al. 1985: 16)

(19)

Im G e g en satz d azu ist e in G e s p rä c h s s c h ritt a ls g a n z e r h ie ra rc h isc h geglie- d e rt. E s w erd en e in H a u p tsp re c h a k t (״ a c te d ire c te u r“ ) u n d e in o d e r m eh rere un- terg eo rd n ete S p rech ak te (״ a c te s s u b o rd o n n é s“ ) u n te rsc h ie d e n . D ie u n terg eo rd n e- ten S p rech ak te u n terstü tzen d e n H a u p tsp re c h a k t d e r D ia lo g se q u e n z . D ie R e- lationen, d ie zw ischen d en S p re c h a k te n e in e s G e sp rä c h s s c h ritte s b e ste h e n , w er- d en als ״ in terak tiv14 b eze ich n et. S ie sin d n ic h t m it e in e m p e rfo rm a tiv e n V e rb pa- raphrasierbar20.

F olgendes T e le p h o n g e sp rä ch soll d a s e b e n d a rg e ste llte G ru n d m u ste r illus- trieren:

(1) / 1 / - Д о б р ы й в е ч е р , д е в у ш к а . / 2 / - Д о б р ы й в е ч е р .

/ 3 / • С к а ж и т е , п о ж а л у й с т а , т е л е ф о н 9 3 4 н е и з м е н и л с я ? / 4 / • 9 2 4

/ 5 / • С п а с и б о . (М Ф 0 9 )

D ie G esp räc h ssch ritte /1 / u n d /2 / b ild e n e in e E rö ffn u n g sse q u e n z m it G ru ß u n d G eg en g ru ß , a lso ein e a ffirm a tiv e S e q u e n z . D ie G e sp rä c h ssc h ritte /3 /- /5 / kon- stituieren den T ran sak tio n steil m it e in e r F ra g e a ls in iü a tiv e m G e sp rä c h ssc h ritt (/3/), d e r A n tw o rt in /4 / a ls in itiativ -reak tiv em u n d /5 / a ls re a k tiv e m b z w . évalua- ti vem G esp räch ssch ritt. E in e S c h lu ß se q u e n z ist n ic h t v o rh a n d e n . D ie G e sp räc h s- schritte b esteh en h ier n u r au s je w e ils e in e m S p rech ak t.

D ie R elationen z w isch en d en E in h eite n k ö n n e n d u rc h so g . ״ c o n n e c te u rs p rag m atiq u es“ m arkiert w e rd e n . D ie illo k u tiv en R e la tio n e n , a lso d ie R elatio n en , d ie *w ischen G e sp rä c h ssc h ritte n , d .h . in n erh alb e in e r D ia lo g se q u e n z , b e ste h e n , w erden durch d ie ״ m arq u eu rs d e fo n ctio n illo cu to ire“ m a rk ie rt. D ie z w isch en dem H au p tsp rech ak t und d en u n terg eo rd n e te n S p re c h a k te n b e s te h e n d e n , d .h . die interaktiven R elationen w e rd e n d u rch ״ m a rq u e u rs d e fo n ctio n in te ra c tiv e “ o d e r

״ co n n ecteu rs in teractifs“ in d izie rt21.

D ie b esch rieb en en G lie d e ru n g sm e c h a n ism e n sin d rek u rsiv . D a d u rch k önnen auch kom p lex ere D isk u rse a n a ly sie rt w e rd e n . S o k a n n e in e D ia lo g se q u e n z in ei•

ne an d ere e in g e b e tte t sein. D ie s g e sc h ie h t, w e n n e in e r d e r G e s p rä c h s p a rtn e r Ein- w än d e gegen d en G e sp rä c h ssc h ritt d e s V o rre d n e rs h a t o d e r, w ie im fo lg en d en B eispiel, den G e sp rä c h ssc h ritt d e s V o rre d n e rs a ls n ic h t v o llstä n d ig b etrach tet:

(2) / 1 / ־ И з в и н и т е , м н е д а л и т е л е ф о н С т р а х у п р а в л е н и я н а С т о л е ш н и к о в о м п е р е у л к е , и ч т о ״т о н е в е р н ы й , к а к - т о ...

/ 1 7 - Г о сстр ах ?

/Г Ѵ • Д а , Г о с с т р а х , у п р а в л е н и е , г л а в н о е у п р а в л е н и е н а

20 Zur Problémánk dieser Bcgnfflichkeit s. S. 21.

31 Letztere sind die dem in dieser Arbeit verwendeten Konzept von pragmatischen Konnektoren am ehesten entsprechenden Einheiten. Ausführlich zu den .,connecteurs pragmatiques" im Genfer Modell s. S. 80.

(20)

С т о л е ш н и к о в о м п е р е у л к е . /2 1 • H . . .

/ У • С п а с и б о . (М Ф 0 9 )

In (2 ) b ra u c h t d e r S p re c h e r v o n I V I n o c h ein e zu sätzlich e In fo rm atio n , dam it e r a u f /1 / ric h tig a n tw o rte n k an n . D ie u n te rg e o rd n e te D ia lo g se q u en z / Г Л / I ״’/ b e h eb t d ie s e n M a n g el. D a n n e rs t k ö n n e n d ie fü r d ie D ia lo g se q u en z konsti•

tuti ven G e sp rä c h ssc h ritte /2 / u n d /31 fo lg en .

A uch ein G e s p rä c h s sc h ritt k a n n in e in e n a n d e re n G e sp rä c h ssc h ritt eingebet- te t sein , d e r w ie d e ru m in e in e n G e s p rä c h s s c h ritt e in g e b e tte t sein k an n , e tc . D as V erh ältn is z w isc h e n d en G e sp rä c h ssc h ritte n ist d a n n e in in terak tiv es, d a j a nur d e r in d e r H ierarch ie a m h ö c h ste n ste h e n d e G e sp rä c h ssc h ritt k o n stitu tiv fü r die

D ialo g seq u en z ist.

D ie v o rg estellte A n a ly se m e th o d e w ird in R o u let 1981 zu n äch st fü r dialogi- seh e T ex te e n tw ic k e lt, in R o u let 1984 u n d R o u le t e t al. 1985 auch a u f m onolo- gische T ex te a n g e w a n d t, in d em e in m o n o lo g isc h e r T e x t als ein k o m p le x e r G e- spräch ssch ritt e in e r D ia lo g se q u e n z b e tra c h te t w ird , d e re n an d ere G e sp räc h s- schritte u n au sg ed riiek t sin d . D e r G e s p rä c h s s c h ritt, d e r d en M onolog k o n stitu iert, b esteh t au s u n te rg e o rd n e te n G e sp rä c h ssc h ritte n , d e n e n w ie d er G e sp räc h ssch ritte u n terg eo rd n et sin d , e tc . D ie M e rk m a le e in e s m o n o lo g isch en T e x te s s in d interak- tiv e K o n n ek to ren , d a in ein an d e r e in g e b e tte te G e sp rä c h ssc h ritte ja d u rch inter- ak tiv e F unktionen v e rb u n d e n sin d . D a s V o rh a n d e n se in von illokutiven K onnek- toren zeich n et d a n n e in e n d ia lo g isc h e n T e x t aus.

N un e x istie re n a b e r d ia lo g isc h e T e x te , d e re n G e sp rä c h ssc h ritte d u rch inter- ak tiv e K o n n ek to ren v erk n ü p ft sin d , s o w ie m o n o lo g isch e T ex te, in d e n e n illoku- tive K onnektoren V orkom m en. D a s P ro b le m w ird bei R o u let e t al. d a d u rc h ge- löst, d a ß T ex te h in sic h tlic h a lle r v ie r K rite rie n k la ssifiz ie rt w erden. T e x te , die ei- nen S p re ch er o d e r V e rfa s s e r h a b e n , sin d ,.m o n o lo g a i4‘. T e x te , d ie z w ei S p rech er o d e r V e rfa sser h a b e n , sind ..d ia lo g a i“ . T e x te m it d e r S tru k tu r e in e s G e sp räc h s- sch rittes - e rk e n n b a r an d e m V o rh a n d e n se in in te ra k tiv e r K onnektoren - w erden als ״ m o n o lo g iq u e“ , T e x te , d ie illo k u tiv e K o n n e k to re n u n d som it d ie S tru k tu r ei- ner D ia lo g se q u en z a u fw e ise n , als ״ d ia lo g iq u e “ b e ze ich n e t. D ie K riterien w erden nun als K reu zk lassifik atio n z u e in a n d e r in s V e rh ä ltn is g esetzt, so d a ß sich v ier T exttypen e rg e b e n : ״ m o n o lo g a l-m o n o lo g iq u e 4‘, ,.m o n o lo g al-d ialo g iq u e4*, .,dialo- g al-m o n o lo g iq u e“ u n d ״ d ia lo g a l-d ia lo g iq u e 4422. E in T e x t mit dem M erkm al ״ т о - n o lo g al-d ialo g iq u e“ , ist z .B . e in m o n o lo g isc h e r T e x t, d e r vom S p re c h e r o d e r V e rfa sser in F o rm e in e s G e s p rä c h e s (F ra g e י A n tw o rt - B ew ertu n g ) p räsen tiert w ird. E in B eispiel fü r e in e n ,.d isc o u rs d ia lo g a l-m o n o lo g iq u e “ w äre e in e in einen konstitutiven G e sp rä c h ssc h ritt e in g e b e tte te D ia lo g s e q u e n z.23

Der dieser Vorstellung zugrunde liegende, auf Bachtin 7.uruckgehendc Gedanke einer Po- hfphonie des Textes wird in Roulei et al. 1985: 69ff. noch weiterentwickelt.

In Roulet et al. 1985: 6 If. finde! sich der wichtige Hinweis, daß die Einordnung eines Textes hinsichtlich dieser Kriterien vom Analyseniveau abhängt: .,(...), que les traits

(21)

D as G en fer M o d e ll w ird nun v o n m ir in e in ig e n P u n k ten ab g eän d ert. D ie G leich setzu n g v o n lllo k u tio n u n d F u n k tio n e in e s G e sp rä c h s s c h ritte s und die d am it verbundene V e rsc h ie b u n g d e r lllo k u tio n v o n d e r S p re c h a k te b e n e a u f die E bene d e r G e sp rä c h ssc h ritte ist m .E . n ich t g e re c h tfertig t. D ie lllo k u tio n ist eine E ig en sch aft von S p re c h a k te n . D a s h e iß t, d a ß a u c h u n te rg e o rd n e te S prechakte ein e eig en e lllo k u tio n h a b e n , d ie v e rsc h ie d e n v o n d e r d e s H a u p tsp re c h a k te s sein k an n 24. D ie E ig en sch aft v o n G e sp rä c h ssc h ritte n ist p rim ä r h in sich tlich ihrer F u nktion in d e r D ia lo g se q u e n z zu b e sc h re ib e n . F ü r d ie D ia lo g fu n k tio n e n g ib t es m .W . allerdings k e in e b e so n d e re T e rm in o lo g ie , w a s u .a. z u r F o lg e hat, d a ß v.a.

bei initiativen G e sp rä c h ssc h ritte n d ie B e z eic h n u n g d e r D ialo g fu n k tio n m it d er S p rech ak tb ezeich n u n g z u sa m m e n fä llt25.

D ie U n tersch eid u n g illokutiv v s. in te ra k tiv w ird a ls o a u fg e g e b en und durch d ie U n tersch eid u n g zw isch en D ia lo g fu n k tio n a n d lllo k u tio n ersetzt.

In A nlehnung an W u n d e rlic h w ird d e r B e g riff d e r O b lig atio n26 als B ezeich- nung fü r d ie In tera k tio n sb ed in g u n g e n , d ie d u rc h e in e n G e sp rä c h ssc h ritt geschaf- fen w erd en , ein g efü h rt. D ie se r B e g riff ist g ra d u ie rb a r27. S o erö ffn et e in G e- spräch ssch ritt m it e in e r ty p isc h e n F rag e e in e sta rk e , e in G e sp rä c h ssc h ritt m it ei- n er rhetorischen F rage e in e sc h w a c h e O b lig atio n fü r d e n K om m unikationspart- ner. O bligationen k ö n n en a u c h z w isc h e n d e n S p re c h a k te n e in e s ein zig en Spre- c h e rs b esteh en , z.B . d ie O b lig atio n z u r E rfüllung d e r B eg rü n d u n g serw artu n g e in e r K on sen sw ah rh eit o d e r e in e r n e g ie rten A u ssa g e 28. E b e n s o b e ste h t e in e O b- ligation zu r F o rtsetzu n g d e r R e d e n ach e in e r e in le ite n d e n Ä u ß e ru n g , z.B . nach ein e m M ärch en an fan g w ie E s w a r e in m a l...

W eiterhin w ird z w isch en R e p lik u n d G e s p rä c h s s c h ritt u n tersch ied en . Eine R ep lik ist je d e z u sam m e n h ä n g en d e Ä u ß eru n g e in e s S p re c h e rs, a ls G esprächs- sc h ritt w erden n u r R epliken o d e r T e ile v o n R e p lik e n b e z e ic h n e t, d ie ein e reak- tiv e o d e r in itiativ e F u n k tio n h a b e n , d .h . e in e O b lig a tio n e rfü lle n o d e r hervorrufen.

R epliken h in g eg en k ö n n en a u c h a u s e in e r R ü c k m e ld u n g b e ste h e n , a lso a u s Ä uße- ru n g en , die k ein e O b lig atio n en h e rv o rru fe n o d e r erfü llen .

monologai, dialoga), monologique el dialogique peuvent s'appliquer aussi bien à !,ensemble d'un discours qu’à Г un ou l'autre de ses constituants. I) n'est donc pas contradictoire de dire qu'une conversation (...) est à la fois dialogale et dialogique, alors que telle intervention constitutive d'un échange est à la fois monologale et monologique et que telle autre, parce qu'elle comporte un échangc subordonné, est monologique et dialogale. It importe seulement de préciser dans chaque cas à quel niveau du discours on se situe/'

24 So z.B. bei Begründungen von Direktiven oder Fragen.

25 Vgl. z.B. .Frage' als Bezeichnung der initiativen Dialogfunktion und als Sprechakt- bezeichnung.

־ft Zum Begriff der Obligation s. W underlich21978: 92f., I42f.

v Daraus folgt, daß auch d ie ,Jnitiativität“ eines Gesprächsschrittes graduierbar ist.

38 Zur Begnindиngserwartung s. Weiss 1982.

(22)

N ach d ie s e r D efinition von R ü ckm eldungen sind d ie so g en an n ten R ela- tiv a29, a ls o W ö rter w ie dat н ет , л а д н о e tc . als A n tw o rt a u f ein e Ä u ß e ru n g d es G e sp rä c h sp artn e rs ein d eu tig G esp räc h ssch ritte u n d k ein e R ü c k m eld u n g en , w eil sie ein e O b lig atio n erfüllen. L ex em e, d ie als R e la tiv a v erw en d e t w e rd en , k önnen je d o c h häufig au ch als R ü ckm eldungen g eb rau c h t w e rd e n 30, z.B . да, нет *1.

M anchm al erg ib t sich d e r S tatu s e in e r R e p lik e rs t au s d e r R eak tio n d e s Ge- sp rä c h sp a itn e rs. S o haben m anche R ep lik en , z .B . k läre n d e N ach frag en , z w a r d as P otential fü r einen G e sp räch ssch ritt, d a s je d o c h n u r v erw irk lich t w ird , w en n d er G e sp räc h sp artn e r ein e A n tw o rt gibt.

A n d ie U n tersch eid u n g von R ep lik u n d G e sp räch ssch ritt k n ü p fe ich au ch die F rage d e s S p rech erw ech sels. H at die R ep lik d en S ta tu s e in e s G e sp rä c h ssc h ritts, Hegt ein S p rech erw ech sel vor, h andelt es sich u m e in e R ü ck m eld u n g , fin d e t kein S p rech erw ech sel statt32.

A ls letzten P unkt m öchte ich noch d ie M ö g lich k eit k o o rd in ierte r S tru k tu ren h erv o rh eb en , ein P u nkt, d e r in R o u let et al. n u r en p assan t erw äh n t w ird.33 W ie d as in K apitel III d arg eb o ten e M aterial zeigen w ird , ist ein e K o o rd in atio n a u f al־

len E benen u n terh alb d e r Inkursion m öglich.

1 .3 . I n t e r p r e t a t i o n s m e c h a n i s m e n

F ür die A nalyse d e r M ech an ism en d es V e rste h en s u n d d e r In terp etatio n v o n Äu- ß eru n g en d u rch d ie D isk u rsteiln eh m er b ed ien e ich m ich u n tersch ied lich e r T heo- rie fragm ente: d e s M odells d e r v ersch ied en en W issen sb ereich e von Y o k o y am a.

d e r R elev an zth eo rie von S p e rb e r und W ilso n34 so w ie L än g s K o n zep t d e r ge- m einsam en E inordnungsinstanz. Y o k o y am a k o n z en trie rt sich a u f die p ro ze ssu a- len A spekte d er K om m unikation, S p erb er und W ilso n g lauben m it ihrem R ele- v an zp rin zip ein e g lobale b esch reib u n g sad äq u ate K o m m unikationstheorie gelie-

‘9 ,.Наблюдения над разговорной речью привели исследователей к мысли о необходимости выделения особого класса слов - релятивов. В этот класс объединяют слова, ,употребляемые в речи с общим значением реакции на слова собеседника или ситуацию' (Сироттшяна 1974, с. 78 !...!.)* íZemskaja 4987: lOüf. S.

auch Siroti ni na 1974: 78ff.)

Der Unterschied zwischen Relativum und RückmeldepanikeJ wird von Zemskaja und Sirotinina nicht gemacht. - Zur Abgrenzung von Rückmeldepartikel und Relativum s. auch Rathmayr 1985: I88ff.

Es stellt sich natürlich die Frage, inwiefern hier jeweils gesonderte Bedeutungen angeseizt werden müssen.

2י Zur Diskussion um Rückmeldung und Sprccherwechsel s. Wunderlich '1978: 333, 352, Henne/Rehbock 4982: 179 und Rathmayr 1985: 186.

n Es wird auch nichts über das Verhältnis der koordinativen Relation zur interaktiven bzw.

illokuttvcn Relation gesagt.

Diese Theorie spielt i.ü. auch in der Literatur über Konnektoren eine Rolle. z.B. in Blakemore 1987 oder in der sog. ״approche procédurale**. S. auch Kap. II. 2.I.5.I., 2.2.3.

(23)

fe rt zu haben33 u n d L ängs A nliegen ist e s, die M echanism en d e r kognitiven V erarbeitung koord in ativ er V erknüpfungen zu beschreiben.

ln Y0K0YAMA 1986 w ird K om m unikation als T ransfer v o n Inform ation zw isch en verschiedenen W issensm engen dargestellt.

D urch die M engen A und В w ird d as W issen , ü b er d as d ie S p re ch er A und В verfügen, d argestellt. A ls T eilm engen von A und В w erden C a und Q , be- stim m t. D iese repräsentieren d en ״ c u rren t co n cern 44, also die W issenselem ente, m it d en en die K om m unikationspartner zu einem bestim m ten Z eitp u n k t befaßt sind. D am it ein e K om m unikation zw ischen zw ei P ersonen ü b erh au p t m öglich ist30, m üssen sie W issen teilen, d .h . die M enge A n B d a rf nich t le e r sein. Darii- b e r hinaus m uß in d e r Schnittm enge von C a u n d Сь, also in С лп С ь% m indestens e in E lem en t vorhanden sein.

D ie v ier M en g en А , B, C a und Сь sind zu je d e m Z eitpunkt e in e geschlosse- n e, je d o c h nie konstante M enge, w o b ei sich A und В allerdings in d e r G rö ß e sehr von C* und Сь unterscheiden. D ie K apazität letzterer ist b esch rän k t ״ by the syn- ch ro n ic attention span o f an individual44 (op. cit.: 6).

F olgendes D iagram m nach Y okoyam a 1986: 39 zeigt die verschiedenen Sta- d ien d es gegenseitigen V erhältnisses d e r v ier M engen bei e in e r k u rzen S equenz, d ie a u s e in e r F rage von A W here d id J a n e g o ? u n d ein er A ntw ort von В To Paris besteht:

! II III

Stadium I rep räsen tiert d ie K om m unikationssituation v o r A 's Ä ußerung37, je d o c h nachdem d ie verbale o d e r non-verbale K ontaktaufnahm e m it В schon er- folgt ist. In Сь b efin d et sich d as referentielle W issen38 ü b er sich selb st, d en G e-

״ Our aim is to identify underlying mechanisms, rooted in human psychology, which explain how humans communicate with one another/* (Sperber/Wilson 1986: 32)

* Bei diesen Überlegungen isi immer vorausgesetzt, daß grundsätzliche Bedingungen wie körperliche und geistige Fähigkeit zur sprachlichen Kommunikation, entsprechende äußere Gegebenheiten (z.B. die Bedingung, daß die Kommunikationspartner einander hören können) sowie ein gemeinsamer Code erfüllt sind.

n D.h. so, wie sie von A eingeschätzt wird.

Yokoyama unterscheidet sieben verschiedenen Arten von Wissen: ,,existential know!- edge**, ״ predicaiionaJ knowledge“, ״proposttional knowledge", ״specificational knowledge".

(24)

s p ra c h s p a rtn e r A , d e n S p re c h o rt a n d d ie S p re c h z e it, d a rg e ste llt als {1, y o u , here, n o w ) o d e r a b g e k ü rz t a ls { D E IX IS } , s o w ie d a s p rä d ik a tio n a le W isse n !1 H l ü b er e in e n n o c h n ich t sp e z ifiz ie rte n S a c h v e rh a lt, d e r G e g e n s ta n d d e s G e s p rä c h e s w er- d e n w ird . In C a h in g e g e n b e fin d e t sic h n e b e n {D E IX IS } u n d II РІІ n o ch d e r In- h alt d e r F ra g e , n ä m lic h d a s p ro p o sitio n a le W is s e n [[Ja n e w e n t so m e w h ere]] und d a s re fe re n tie lle W is s e n { Jan e} . E b e n fa lls in C a ist « [״ s o m e w h e re ‘‘ is x}». D ieses W is s e n w ird v o n Y o k o y a m a a ls m e ta -in fo rm a tio n e lle s m o d ales W isse n b ezeich- n e t (a n g e z e ig t d u rc h d ie A n fü h ru n g sz e ic h e n «»): A v e rfu g t nich t ü b e r d a s ent- sp re c h e n d e s p e z ifiz ie rte W is s e n , m ö c h te e s a b e r g e rn e h ab en .

In S ta d iu m I ist Сь a ls o in C a en th alten .

N a c h d e r F rag e v o n A (S ta d iu m II) ist C a in Q e n th a lte n , w eil В je tz t ex ak t ü b e r C a in fo rm iert ist u n d d u rch d ie F ra g e z u sä tz lic h a u c h d ie A n tw o rt, näm lich d a s s p e z ifiz ie rte p ro p o sitio n a le W is s e n [״ s o m e w h e re “ is P aris] u n d d a s referen- tie lle W is s e n {P a ris) in Сь v e rs e tz t w u rd e .

N a c h d e r A n tw o rt v o n В (S ta d iu m [II) d e c k e n sic h C a u n d С ь d .h . C a = Сь.

E s b e fin d e t sic h d o rt d a s re fe re n tie lle W is s e n { P aris, J a n e , h ere, now } u n d d as s p e z ifiz ie rte p ro p o sitio n a le W is s e n [Jan e w e n t to P aris].

W ie d u rc h o b ig e s D ia g ra m m v o rg e fü h rt, w a c h se n in d e r R egel d ie W issen s- m en g en im V e r la u f e in e s D isk u rse s, w o b e i C d u n d Сь a m E n d e ü b erein stim m en .

E s k ö n n e n je d o c h a u c h E le m e n te a u s d e m c u rre n t c o n c e rn en tfern t w erd en , e in P ro z e ß , d en Y o k o y a m a D e m o tio n (״ dem otion*‘) n e n n t. D av o n sind häufig E le m e n te a u s {D E IX IS } b e tro ffe n . S o w e rd e n im o b e n a n g efü h rten B eispiel die E le m e n te {I, you} v erm u tlich im L a u fe d e r W isse n stra n sa k tio n e n au s C d und Ch en tfern t.

D ie E n tfe rn u n g v o n W isse n k an n au ch d ie M e n g e n A u n d В a u ß e rh a lb d es c u rre n t c o n c e rn s b e tre ffe n , d .h . W is s e n k an n v e rlo re n g eh en . D a s v erlo ren e W is- se n ist je d o c h m e iste n s n ic h t fü r im m er v e rlo re n , so n d e rn n u r v erg e ssen w o rd en . F ü r d ie D a rste llu n g in n e rh a lb d e s M o d e lls h e iß t d a s , d a ß d a s W issen an d ie Peri- p h erie d e r je w e ilig e n M e n g e g e d rä n g t w u rd e . V e rg e sse n e s W isse n k an n o ft mil- te ls ״ re m in d e rs “ v o n d e r P erip h erie w ie d e r in s Z e n tru m g eh o lt w erd en . E s läßt sic h a lso v ö llig n eu es W is s e n v o n a lte m , d a s v e rg e sse n w u rd e , u n te rsc h e id e n 39.

A u ch b e im c u rre n t c o n c e rn m u ß m an z w isc h e n Z e n tru m u n d P erip h erie un- te rsc h e id e n . D a v o r u n d n ach je d e r W is se n stra n sa k tio n d ie M en g e С ап С ь en iw e- d e r g leich m it C a o d e r m it Ch ist, e rg ib t sic h d a ra u s, d a ß au ch d ie S chnittm enge С аг С ь יח Z e n tru m u n d P erip h erie z u u n terte ile n ist40.

,,referential knowledge“. .Jcnowledge o f lhe code“ und ,.knowledge of the discourse situalion“

(s. Yokoyama 1986: 6 ft).

9 J l is distinguished from truly new knowledge in that new knowledge must be acquired by a knowledge transaction, whereas a great deal o f temporarily lost knowledge can often he re- included into a knowledge set by only a single word o f reminder.“ (op. ci(.: 5)

40 Zum Problem der psychologischen und perzepiuellen Wahrscheinlichkeit so vieler ver- schiedener Wissensbereiche s. op. cit.: 137: ..Doubling lhe four sets of knowledge in this way (by considering each of them as consisting o f a central and a peripheral part) may seem intolerably complex, and may seem to smack excessively o f an appeal to psychological and/or

Referenzen

ÄHNLICHE DOKUMENTE

stichhaltige Ergebnisse von Nach- untersuchungen über das Schicksal von Müttern, die ihr Kind adoptieren ließen, liegen nicht vor. Da es sich bei der Abwägung der Zumutbarkeit

Notstromaggregate bestehen aus einem Motor (Benzin, Diesel, Gas) und einem Generator. Bei Stromausfällen versorgen sie üblicherweise einen Teil der Elektrogeräte mit Strom. Zu

Numerik der partiellen Dierentialgleihungen Mathematik, HS

Es wäre jedoch ein Trugschluß, anzunehmen, daß der niedrigere Anteil der Lohnkosten an den Gesamteinnahmen in anderen europäischen Ländern nur auf eine dort stärker vorangetrie-

Wenn also eine ehemalige Hausfrau von etwa 90 Jahren hinfällt, sich den Schenkelhals bricht — daß er nicht genagelt werden kann und sie bett- lägerig wird —, so erhält sie einen

бенно на проданной крестьянской земле. Это подтверждается и следующимъ, весьма пе безъинтерес- нымъ, сопоставлен1емъ. Если мы возьмемъ абсолютное

Am l. Genauso unscheinbar wie die drei dem Unternehmen zunächst zur Verfügung stehenden Zimmer am Oberntorwall war für einen Briefkopf offensichtlich das 1890

lani lucem celebrabant annuam, quam fortisli- mus.. mus dux> Timalcon, vitac fuac principcm habuc- rat> quoniam przcclaras eo ipfis dederit die vidlori- as: Quantd