Studia lexicologica

(1)

Specimina Philologiae Slavicae ∙ Band 109

(eBook - Digi20-Retro)

Verlag Otto Sagner München ∙ Berlin ∙ Washington D.C.

Digitalisiert im Rahmen der Kooperation mit dem DFG-Projekt „Digi20“

der Bayerischen Staatsbibliothek, München. OCR-Bearbeitung und Erstellung des eBooks durch den Verlag Otto Sagner:

http://verlag.kubon-sagner.de

© bei Verlag Otto Sagner. Eine Verwertung oder Weitergabe der Texte und Abbildungen, insbesondere durch Vervielfältigung, ist ohne vorherige schriftliche Genehmigung des Verlages unzulässig.

«Verlag Otto Sagner» ist ein Imprint der Kubon & Sagner GmbH.

Josef Filipec

Studia lexicologica

(2)

00050172

SPECIMINA PHILOLOGIAE SLAVICAE

Herausgegeben von

Olexa Horbatsch, Gerd Freidhof und Peter Kosta

Band 109

JOSEF FILIPEC

S T U D I A L E X I C O L O G I C A

Nachdruck besorgt von Ernst Eichler

VERLAG OTTO SAGNER • MÜNCHEN

1996

Josef Filipec - 9783954794676 Downloaded from PubFactory at 01/10/2019 03:01:37AM

(3)

96 .

55161

00050172

Verlag Otto Sagner, München 1996.

Abt. der Firma Kubon und Sagner, München.

Druck: DS Druck GmbH, Marburg/Lahn.

f Bayerische Л

\ Staatsbibliothek |

I München 9

ISBN 3-87690-645-8 ISSN 0170-1320

Nachdruck der Beiträge

mit freundlicher Genehmigung

der Verlage bzw. Herausgeber

(4)

00050172

Vorwort

Der tschechische Linguist Josef F i 1

¹

p e с hat mit seinen zahlreichen bahnbrechenden Arbeiten nicht nur die moderne Lexikologie und Lexikographie des Tschechischen begründet, sondern auch gewichtige Beiträge, die außerhalb der Slavistik noch zu wenig bekannt sind, zur allgemeinen Lexikologie geleistet Mit seinem Werk ergänzte er den von der Prager Linguistischen Schule erfaßten Bereich der Phonologie, Grammatik und Sprachkultur um die Lexik und suchte in ihr die systemhaften Züge und ihre Teilsysteme unter konfrontativem Aspekt Dadurch gewann er tiefe Einsichten in das Verhältnis zwischen Bedeutung und W ort in seiner vielgestaltigen Verflechtung innerhalb des Systems einer Sprache, hier vor allem des Tschechischen. Doch wandte er sich mit gleicher Intensität auch der Sprachkonfrontation zu Er hob die Lexikologie und Lexikographie innerhalb der Slavistik auf eine ganz neue, höhere Stufe.

Fast vier Jahrzente dieses zielstrebigen, unentwegten Schaffens, das sich durch widrige äußere Umstände nicht beirren ließ, spiegeln sich in den hier wieder abgedruckten, zum Teil an entlegener Stelle erschienenen Studien wider Sie erscheinen anläßlich des 80 Geburtstag des Verfassers am 21 Februar 1995, dessen Werk aus diesem Anlaß eingehend gewürdigt wurde (vgl. M. Dokulil in:

Slovo a slovesnost 56, 1995, S. 153-154, V. Holubová - V. Mejstfik, in: NaSe reč 78, 1995, S. 53-55). Die hier versammelten Beiträge geben einen willkommenen Einblick in die vom Verfasser in langer Arbeit gewonnenen Erkenntnisse und basieren auf seltenen, sich gegenseitig befruchtenden Wechselwirkungen der praktischen Arbeit am Wörterbuch (vgl das zuletzt erschiene Werk "Slovnik spisovné cestiny pro skolu a verejnost", 1994) und der theoretischen Verallgemeinerung (vgl das grundlegende Werk "Česka lexikologie", zusammen mit F. Cermák, 1995).

Die ständig sich erweiternde Theonebildung

¹

st dem Autor auch noch im hohen Alter ein besonderes Anliegen

Möge somit der Nachdruck vor allem jüngeren Linguisten viele Anregungen vermitteln

Emst Eichler Leipzig, im März 1996

(5)

00050172

(6)

00050172

I n h a l t

Lexikálnè sémantická vystavba hesla - ústrední otàzka lexikografícké práce

In: Slovo a slovesnost 18 (1957) S. 129-150... 1 Probleme des Sprachzentrums und der Sprachperiphene im System des

Wortschatzes In: Travaux linguistiques de Prague 2 (1966) S. 257-275... 23 К úkolúm ceské lexikologie In: Slovo a slovesnost 29 (1968) S 259-276... 43 Zur innersprachlichen Konfrontation von semantischen Teilstrukturen im

lexikalischen System In Travaux linguistiques de Prague 3 (1968) S 105-118 61 Zur Spezifik des spezialsprachlichen Wortschatzes gegenüber dem allgemeinen Wortschatz. In: Deutsch als Fremdsprache 6 (1969) S 407-414... 75 Zur Polysemie und lexikalisch-semantischen Sprachkonfrontation In; Travaux linguistiques de Prague 4 (1971) S. 217-228... 83 Zur Problematik der Konfrontation des tschechischen und deutschen

Wortschatzes In: Beiträge zur konfrontierenden Sprachwissenschaft Hrsg von E. Eichler, J Filipec, В Havránek, R. Ružička Halle/Saale

1976, S 23-41... 95 Vzájemná souvislost lexikáim sémantiky a onomasiologie pfi konstrukci

dílcích systémű v slovni zàsobè In: Slovo a slovesnost 41 (1980) S. 17-25. 114 Problematika konfrontace v lexikáim zàsobè. In: Slovo a slovesnost

46 (1985) S 201-214...123 Lexicology and Lexicography Development and State o f the Research

In The Prague School o f Structural and Functional Linguistics. Ed. Philip

A Luelsdorff Amsterdam, Philadelphia 1994, S. 163-183... 137 Lexikáim norma In Slovo a slovesnost 56 (1995) S 190-203 158

(7)

[I I

! ד יו

' í . ^ l l l f f t i ï > л Ь 4 !

щ с_ѵ"Ла־и ЧРИ>1:

I I ri

A I

№ Ъ 1 Г 1 І Г 1 1 Ч д [ í f a ■ J i t l í h

Ш Г * b M . ' j r t u ;

а ■’ л

i P E

г

У Р ¥

i p ļ [ I I I J l i J f l j I ' l ^ p f t a P

1 ו ( T ? :!!^,М й

_

■ ^гь Т ^ V.

I Ll I' V á1.; ^ I , f - l l

Ik

. * ■ i l l I ___III

1, "'1 ■^"J | | Щ 1• ״ * J

w *

l i J ļ ļ l ^ T fii b u f e r i

№ f e в у ® t , f J " ~ ^ ן^

K f a - j t 1r ^ f f s i м . ־p - p á É i t

b í 1* P ļļ^ l * p 1! , f l j j í ^ W v 1—

1 * T . J ״ I - , ״ . ü t e

III

I I

i \ Í Í L

I I

־ ו Lfl

í j f c ^ í J f r ø 11

־

11 I

I II I I

■ר■!

г

!

■ י י : .־־,וי

11 L

ī r 4 ־ ł l ^_ H - l u

І Е

I ™ IЛ

- V 4 Л T״ ■ ' f i

I L I

- и

I 11T1U II

I I

.!D

Я

I I ן

Josef Filipec - 9783954794676

(8)

00050172

L E X I K Â L N É S É M A N T I C K Á V Ÿ S T A V B A H E S L A - T J S T Ë E D N Î O T Á Z K A L E X I K O G R A F I C К É P R Á C E *)

־(N a materiale j e d n o j a z y é n ÿ c h slovnikû)

T h e m a r e fe r a tu j e v é d ő m é o m e z e n o n a o t á z k u l e x i k á l n é s é m a n t i c k é v y s t a v b y h e s la j e d n a k p r o t o , ž e je t o ú s t í e d n í o t á z k a l e x i k o g r a f i c k é p r á c e , z v l á s t é v h o d n á к t o m u , a b y i n f o r m o v a l a о té to p r á c i i n e l e x i k o g r a f y , j e d n a k p r o t o , ž e i a t o o t á z k a s o u v i s í s d a l š i m i a o b e c n ē j š i m i o t á z k a m i l e x i k o g r a f i c k y m i a l e x i k o l o g i c k v m i i o b e c n é l i n g u i s t i c k y m i . R é f é r â t si k l a d e z a c í l u k á z a t s t r u k t u r u h e s l a v s o u v i s l o s t i s o t á z k a m i p o j m o s l o v n v m i (1 A , B ) , s o t á z k a m i l e x i k á l n i c h j e d n o t e k a j e j i c h v y z n a m u v k o n t e x t u i m i m o néj (1 С — G ) , v s o u v is lo s t i s o t á z k o u p o l y s é m i e ( 2 ) a k o n e c n é v e v z t a h u s l o v a к o s t a t n i m p r v k u m s l o v n í z á s o b y ( 3 ) . I p ri t o m t o o m e z e n í j e m o ž n o p r o b l e m ā t i k u a j e j í r e š e n i j e n n a z n a č i t , a to n e j e n p r o k o m p l e x n í p o v a h u v s e c h ' l e x i k á l n é s é m a n t i c k ÿ c h s k u t e ć -

n o s t i , a l e i p r o k o m p l e x n o s t s o u v i s l o s t i m e z i n i m i .

T a t o p r á c e v z n i k l a n a z á k l a d é z k u š e n o s t i z í s k a n y c h p r a c í n a a k a d e m i c k é m P r ír u c - 1״í m s i o v n í k u j a z y k a c e s k é h o a n a t r í d í l n é m s l o v n í k u j a z y k a é e s k é h o ( z a t í m h o t o v p r v n í s v a z e k ) , n a z á k l a d é v l a s t n í h o z k o u m á n í , z v l á á t é v ú s e k u s é m a n t i k y a s tv lis t ik y , z k r i t i c k é h o s t u d i a d o m a c i i c i z i l i t e r a t u r y a z k o l e k t i v n í c h d is k u s í v Ü s t a v u p r o j a z y k c e s k y . O v é t s i n é t é c h t o o t á z e k se и n á s d o s u d v d o s t a t e c n é m i r e n e b o v u b e c n e m l u v i l o , n a p í . o t á z k y o b e c n é h o p o j m o s l o v i , o t á z k y v y z n a m u a k o n t e x t u , l e x i k á i n ! a b s t r a k c e , j a k o z i o t á z k y s v s t é m u n e b y l y p r e d m é t e m a n i d ù k l a d n é j i n a k s ta r s i s t u d i e Z í s k a l o v y ( v i z p o z n . 4 0 ) , a n i n e b y l y n a p r o g r a m u l e x i k o g r a f i c k é k o n f e r e n c e v B r a t i s l a v é r. 1 9 5 2 ( L e x i k o g r a f i c k ÿ s b o r n ik , B r a t is la v a , 1 9 5 3 ) .

1

A . N e j d í í v e v y m e z í m e z á k l a d n í a n e j d u l e z i t é j s i p ó j m y a t e r m i n y , s n i m i ž b u d e m e p r a c o v a t . O t á z k y p o j m o s l o v n é j s o u d u l e z i t é i p r o v y p r a c o v á n í m e t o d y z k o u - m á n í a s p o l u s o t á z k a m i t e r m i n o l o g i c k y m i , o t á z k a m i v h o d n o s t i , j e d n o z n a é n o s t i a p i e s n o s t i j e d n o t l i v y c h t e r m i n ú , k t e r é b y l y u ž v h is to r ii s é m a n t i k y p r í é i n o u n e j e d n o h o s p o r u , m a j í d o s a h p r o s a m u p o d s t a t u d a n é h o v é d n í h o ú s e k u .

О p o m é r u l e x i k o g r a f i e a l e x i k o l o g i e p r o m l u v i l n a k o n f e r e n c i v e s v é m ú v o d n i m r e f e r á t é a k a d e m i k B o h u s l a v H a v r á n e k , k t e r v t y t o o t á z k y s h r n u j e s o u b o r n é s h l e d i s k a t e o r i e i p r a x e . * * ) L e x i к о g r a f І e 1) j e j a z y k o v é d n ÿ ū s e k , k i e r y p o d l e j i s t é h o p o s t u p u

*) Z k ráccny text této studie jsem prednesl 29. 1 1. 1956 jako referat na celostátni konferenci o v ó d e c k é m poznani sou dob ÿch j a z y k ú , kterou p o r á d a la sekee ja z y k a a literatury Cs. a k a d em ie véd v Pra^c.

* * ) V*yjdc ve sborniku 0 vedeckém p o z n à n i soudobÿch j a z y k ù .

*) К to m u W itold D o r o s z e w s k i , Z z a g a d n i e ń l e k s y k o g r a f i i p o l s k i e j , 1954, s. 148.

L. Л. В и I а с h o v s к i j, Vuedenije v j a z y k o z n a n i j e> Ćas( II, 1953, s. 180.

(9)

z p r a c o v á v á l e x i k á i n ! j e d n o t k y , s l o v a a s l o v n í s p o j e n i v j e d n o t l i v á h e s la a s e s t a v u j e z n i c h s l o v n í k y r ú z n y c h d r u h u a t y p u . Z á k l a d n í m d r u h с m j e j e d n o j a z y ć n y a b e - c e d n í s l o v n í k v ÿ k l a d o v y , z n ē h o ž v y c h á z e j í s l o v n í k y o s t a t n i c h t y p u , 2) ta k na p i\ s lo v - n í k y d v o j j a z y c n é n e b o s l o v n í k y o n o m a s i o l o g i c k é . at u ž t y p u v ê c n é h o n e b o p o j i n o v é h o , j e j i c h ž p r o b l e m a t i k a t a k é s o u v i s í s n a s i n i t h c m a t e m .

U k a z d ć h o d r u h u s l o v n í k u r o z e z n á v á m c n è k o lik t y p ù . T y p s 1 о v n і к и j e o v š e m u r č e n c í l e m s l o v n í k u , v ÿ b e r e m h e s c l a z p u s o b e m j e j i c h z p r a c o v á n í , n ik o li j e n f o r m a l n e , n a p i . r o z s a h e m , j a k b y se z d á l o p o d l e z n á m é h o d è l e n í O ž e g o v o v a n a s l o v n í k v e l k y , s i r e d n í a m a l ÿ . 3) U v y k l a d o v c h o s l o v n í k u j e d n o j a z v c n é h o p o v a ž u j e m e za h l a v n í t v p y , p r i d r ž u j i c e se p o j e t í S č e r b o v a , t y p a k a d e m i c k y n e b o n o r m a t i v n i , ö v i e m s n e - d o g m a t i c k y m p o j e t í m n o r m y , a t y p i n f o r m a t i v n í . 4) I t y t o t y p y o v š e m m a j í s v é v a r i a n t y . A k a d e m i c k y t v p s p ís e p o p i s n ÿ p r e d s t a v u j e и n á s P r ir u c n í s l o v n í k j a z y k a é e s k é h o ; s tr e d n í s l o v n í k , pi־i p r a v o v a n y v C s t a v u p r o j a z y k c e s k ÿ , b u d e p r e d s t a v o v a t s m í s c n y t y p i n f o r m a t i v n é n o r m a t i v n i . I n f o r m a t i v n o s t se v n e m p r o j e v u j c z r e t e l e m к t. z v . p a s i v n í s lo v n í z á s o b é , 5) t. j . ú s i l í m z a c h y t i t s l o v n í z á s o b u k la s ik ù a d o z n a c n é m í r y i o d b o r n o u t e r m i n o l o g i i . 6)

J e d n í m z n e j d u l e ž i t č j š i c h f i n i t e l i ! r o z h o d u j i c i c h o d r u h u a t y p u d a n é h o s l o v n í k u j e p r á v ő v y s t a v b a h e s c l. H с s 1 e m r o z u m í m e s l o v o - a b s t r a k c i , lin g u i s t i c k y u r č e n e , z p r a c o v a n é a c h a r a k t e r i s o v a n é . a t o z p u s o b e m , kterÿ j e n e j v h o d n è j s i p r o d r u h a t y p d a n é h o s l o v n í k u . V y s t a v b a j e d n o i 1 i v у с 11 h e s e 1 j e . j a k u k á z e m e d a l e , s p c c i f k k á . a l e o d p o v i d á o b e c n y m z á k o n i t o s t e m , j e j i c h ž p o s t i ž e n i j e ú k o l e m 1 e x i к о - 1 о g i e . Z a s o u c a s n é h o s t a v u b á d á n i b u d u j e t y t o z á k o n i t o s t i p r o m y S l e n á a l i n g u i s t i c k y p o u c e n á ן r á c é l e x i k o g r a f i c k á , k t e r á v l a s t n e p r e d s t a v u j e , j a k o t o m n i lu v il u ž a k a d e m i k H a v r á n c í í , n e z o b e c n è n o u l e x i k o l o g i i . 7) P o k u s i m e se n y n í p o s t i h n o u t c e s t u к l è m t o z á k o n i t o s t e m n a ú s e k u , k t e r y j s m e si t h e m a t i c k y v y m e z i l i .

15. V š i m n e m e si p r e d e v s í m s k u i e č n o s i i , ž e l e x i k á l n í j e d n o t k y ( s l o v a ) e x i s t u j í d v o j i m z p u s o b e m , a t o j e d n a k v k o n i e x i e c h — a v t é l o p o d o b č j s o u d á n a t a k e l c x i k o g r a f o v i , to tiž v c i t á i c c h , z i s k a n ÿ c h e x c e r p c i — , j e d n a k t e ż j a k o lexikáim ' a b s tr a k e e , k te r é se v t č c l u o k o n t e x t c c h , v k o n k r é t n í c h u ž i t i c h . r e a l i s u j í .8) N c ż d o l o ż i m e t a t o i v r z e n i , v v m e z i m e d r i v e j e s i è n é k t e r é h l a v n í p ó j m y .

S 1 о v e m r o z u m í m e f ^ r m á l n è - v y z n a m o v o u j e d n o t k u j a z y k a , z a č l e n u j i c i se o b è m a s v y n ii s l o ž k a m i d o v z t a h ú s j i n ÿ m i j e d n o t k a m i a r e a lisu jíc í se p i n e v s p o l e č e n s k e m stvk u .

F o r m á l n i s t r á n k a s l o v a z a h r n u j e j e d n a k j e h o f o r m u z v u k o v o u a g r a - f ic k o u , j e d n a k s t r á n k u g r a m a t i c k o u , a 10 m o r f o l o g i c k o u a s y n t a k t i c k o u , j e d n a k s t r á n k u

*) Pravdivost té lo these d o k a z u j e v praxi na p í. siiuace na Ukrajiné. Okolnost, že tam dosud nem ají vyk la d o v y slovník (a k a d e m ic k y ) , má vázn é dúslcdky pro stav lexikografie i lcxikologie. •— V iz к tom u m û j referál D a l í t ' uk r aj insk é p r i s p è v k y l ex ik ol og ic kê. Casopis pro slovanské jazyk y, literaturu a d èjin y , 1956. c. 4. zvlàité s. 668 a 673.

3) S. I. O ž ç g о v, 0 trech t ipach t0l k0iÂy c h s l o v a r c j sovremennogo russkogo j a z y k a , Vopro*

sy jazyk ozn an ija. 1952. ć. 2, s. 8 5 — 103. — Ô z e g o v jinak d o b f e charakterisujc je d n o tliv ê typy siovnikû po strànce je jic h cilu a vnitrní n à p ln ê . ncsouhlas vsak budi j e h o terminy.

4) L. V. S t с r b a, O p y t obšČej t eo ri i t e k s i k o g r a f i i, Izv. Л . \ S S S R . otd. jaz. i lit.. 1940.

ć. 3. s. 8 9 — 117 (opis z a p û j ê e n dr. L eśk o u i. Stránkování u v á d im e z prekladu v Sovêtskê védé — ja z y k o v è d ê 2. 1952, s. 4 1 7 n . — D â l e o z n a c u j c m c ja k o Opyt .

5) Š ć e r b a, O p y t 4 2 In.

e) V iz i M. H e 1 с 1. 0 novem s l o v n i k u s p i s o v n ê ĆeStiny, Slovo a slovesnost 15, 1954. s. 163.

ז) К tomu viz О . S. A с h m a n о v a — V. У . V i n о g r a d о v — Y. V. 1 v a n о v.

0 nekotorych voprosach i z a d a ć a c h o p i s a t e l n o j f tstoriĆeskoj i s r a m i t e f n o - i s t o n ć e s k o j U k s i k o l o• g i i , Voprosy ja z y k o z n a n ija . 1956, ć. 3, s. 5.

8) J e tfeba rozlišovat lexikální abstrakci (vysledck abstrahujici činnosti) a jeji Iinguistické zpracování v hesle (viz shora).

(10)

s l o v o t v o r n o u . O d s t r á n k y g r a m a t i c k é pri l e x i k á l n í p r á c i a b s t r a h u j e m e , o v š c m to n e - z n a m e n á , ž e b y c h o m к ni n e p r i h l i ž e l i v û b e c a c h á p a l i s l o v o m i m o o b l a s t g r a m a t i k y . L e x i k o l o g i c k ÿ ú s e k z a b v v a j í c í se t v a r o v o a s t r á n k o u l e x i k á l n í c h j e d n o t e k m ū ž e m e o z n a č i t j a k o t v a r o v o u l e x i k o l o g i i ( , , m o r p h o l e x i c o l o g i e “ ).

V z t a h l e x i k o l o g i e a п а й к у о t v o r e n í s I о v ( j a k o casti s y n t a g m a t i k y ) j e s t á l e p r e d m é t e m z á j m u l i n g u i s t ú a n a k o n f e r e n c i se h o t y k a ł y tež r e f e r a ty I v a n a

P o l d a u f a a M i l o š e D o k u l i l a . * D o m n i v á m e s e , ž e d o l e x i k o l o g i e z a s a h u j i ty s l o v o t v o r n é z á k o n i t o s t i , které se t y k a jí k o n k r é t n í c h l e x i k á l n í c h j e d n o t e k a v z t a h ú m e z i n i m i ( о t é c h t o v z t a z í c h v í á s t i 3 ) . O b l a s t п а й к у о s l o v n í m t v o r e n í v š a k j e o v l á d á n a s p e c i- f ic k o u a b s t r a h u j í c i č i n n o s t i ( a b s t r a k c í ) , o d l i š n o u o d a b s t r a h u j í c í ć i n n o s t i l e x i k á l n í ( о a b s t r a k c í c h v i z d á l e z v l á s t è 1 F).

P o z n á m k a : í v oblasti tvorení slov m á m é o b d o b u p o s tu p u sém an tick eh o a on om asio- logického, о nichž m lu v im e dále, podle toho, u r c u j e m e ־li na pr. rú zn é v y z n a m y jisté pripony neb o zjiśćujeme-li, kterÿmi slovotvornÿm i prostredky se jistv v ÿ z n a m vyjadruje. S v e d í í tedy о neujasnénosti, prohlaśuji-іі nêkterí j e d n é m i ústy. że nauka о tvorení slov je soudástí lexiko- logie a że páter lexikologie tvofi teorie p o j m c n o v á n í . a ty m iż ústy zádají studium ruznÿch v y z n a m ú każdćho suffixu (tedy postup s é m a n tic k ÿ ).

N auka o tvorení slov vytvárí rady s lo v o tv o r n ÿ c h p r o s tíe d k ú , na pr. •tel, - at y , -ovka. -ik,

•ekt - iček atd. Lexikologii jako паики о le x ik á ln íc h j e d n o t k á c h za jím a jí konkretni jednotky této rady, tedy učitel ve vztahu к učiti а р. J c s tliż e se vsak taková slovotvorná urőení nekryjí s urćcnimi sem an tick ÿm i. — a to byvá dost casto и d r u h o t n ÿ c h v y z n a m ú slov m n o h o z n a ć n y c h . ale i и slov je d n o z n a ô n ÿ c h (viz dále na pr. l e z a t ÿ. I C ì — pák v id im e nâzornê. że se oblast tvorení slov a lexikologie rozehází.

V e d l e f o r m á l n i s t r á n k y m á s l o v o ( l e x i k á l n í j e d n o t k a ) t a k e s tr á n k u v ÿ z n a m o v o u . V ÿ z n a ш s l o v a j e o d r a z s k u t e č n o s t i n e b o j e j i c h v z t a h ú v n a š e m v č d o m i ( n e b o z p r o s t r e d k o v a n ÿ n a š i m v e d o m i m ) , k t e r ÿ j e v h i s t o r i c k y p o d m i n è n é m a n u t n é m v z t a h u s f o r m o u ( F — V ) — t e n t o v z t a h m u ž e i n e o z n a è i t j a k o i n t e r n i v z t a h j a z y k o v y — , d á l e v e v z t a z í c h s v y z n a m y j i n ÿ c h s l o v n i c h f o r e m : e x t e r n i v z t a h j a z y k o v y — a o v š e m v e v z t a h u s m i m o j a z y k o v o u s k u t e č n o s t i : e x t e r n i v z t a h m i m o j a z y k o v v . 9)

S e m a n t i k u (s é m a s i о 1 o g i i) c h á p e m c j a k o l i n g u i s t i c k y úsek, k te r ÿ p o s tu - p u j e o d f o r m y к v y z n a m u a z a b v v á s e o t á z k a m i v y z n a m u a v ÿ z n a m o v ÿ c h v z t a h ú l e x i k á l n í c h j e d n o t e k , z v l á s t è s lo v . M á t e d y s e m a n t i k a v l a s t n í m e t o d u a n e l z e n a ni u p l a t n o v a t jen a z a k a ž d n u c e n u m e t o d u v y p r a c o v a n o u v j i n ÿ c h ú s e c íc h l i n g u i s t i c - k y c h , n a pr. m e t o d u i s o m o r f i s m u , t. j . p a r a l ē l i s m u m e z i p l á n e m f o n i c k ÿ m

f o r m á l n í m ) a s é m a ï u i c k ÿ m , j a k to n a v r h u j e n a pí*. K u r y í o w i c z 10) a n c k te r i fo r m á ln i

* Viz cit. sb. О védeckém p o z n a n i soudobÿch j a z y k ü .

9) NejlepSí soućasny obrys a vÿklad principú s é m a n tik y a nástin její problcmatiky podává Stephen U l l m a n n ve dvou dílech: The p r i n c i p l e s o f s e ma n t i c s . 1951. s. 314 a Précis de s é mant i que f r a n ç a i s e. 1952. 334. — L h elnÿin k a m e n o m L 'llm an n ovy pozoruhodné koncepce sémantické. projevujicí se zvlástè zdarïlÿm n á v r h e m na trídéni s c m a m ic k v c h zm en . jc pojctí vztahu inezi formou slova a je h o v y z n a m e m ja k o f u n k č m h o a recipročniho ( T h e principles, s. 70). O všem toto pojctí ncsm! znam enar. że j c ten to interni vztah ( m e a n i n g mezi formou a v y z n a m e m nadrazen v y zn am u (sense ja k o prvotni. T u t o vêe vsak U . ncrozlisil. stcjnè jako nerozlisuje tento vztah cd vztahu m ezislovnich. e x t c r n ic h s. lOGii.). — R ozliśujem e tedy ve svem vÿkladu vÿznani od j e h o vztahú. X aproti t o m u ]. M. G a 1 к i n o v á - F с d о г и к о v á ch áp e lexikální vÿzn am nejednotnő jed n ak j a k o ..vzaimosvjaz* kompleksa zvukov i javlcnija dejstvitel'nosti...jednak i ja k o ..s o o b ś ć a j e m o j e slovam i soderżanije‘* ( Slovo 1 p o n j c ‘

tije* 19.56. s. 1 I a 2 8 ׳.

x0) J. R. K u r y ł o w i с z. ^ a m e t k i o z n a i e r n i s l o t a . Yopro.sy jazy k o zn a n ija . 1955. Ù. 3.

s. 73— 81. Cena Kuryłowic zovy studie je j e d n a k v toni. że v ni zkuśeny strukturni linguista n adhazuje p o d n êtné a duleżite otázky s e m a n t isk o ( p ło d n e rozłiśeni kontextu sémantického a syntaktickćhoi. jed n a k źc uznává lexikální system. M atériái práce j e vsak kusy, ilustraćni.

a nèkterê závéry jsou proto, i pro apriorni m e to d u . j e d n o s t r a n n ć , ba 1 sporne. Zakladni

(11)

l i n g u i s t e , p r e h l i ž e j i c e k v a l i t a t i v n í i k v a n t i t a t i v n í r o z d í l y m e z i l c x i k á l n i m i j e d n o t k a m i a f o n é m v ( f o r m a m i ) . ( T è c h i o o t á z e k se d o t v k á m e jeSté v z á v e r u . )

O p a c n é n e ž s e m a n t i k a , t. j . o d v ÿ z n a m u к f o r m e , 11 a le s k r z e j e d n o t l i v é f o r m y - v ÿ z n a m y , p o s t i i p u j e o n o m a s i o l o g i e ( t e o r i e p o j m c n o v á n í , B e z e i c l m u n g s - też f í e n e n n u n g s l e h r c ) , k t e r o u c h á p e m e j a k o l i n g u i s t i c k o u m e t o d u z a s o u c a s n é h o s t ā v u b á d á n i p o d r i z e n o u s ć m a n t i c e . J e s t l i ż e d n e s n e n i d o s u d d o s t a t e c n é p r o p r a c o v á n a sé- m a m i k a , p l a t i t o t im v i c e о o n o m a s i o l o g i i . I p o z o r u h o d n a j i n a k k n i h a B r u n a Q u a d r i * b o , 12) s h r n u j í c í d n e š n i v è d o m o s t i о t e r m o ú s e k u , s v é d é i o t o m , ż e o n o m a s i o l o g i e j e d u l e ż i t y m v é d n í m ú s e k e m b u d o u c n o s i i . D o s u d n é n i p r o p r a c o v á n a o t á z k a j e j i n á p l n é a j e j i c h m e t o d a m á m é v l a s t n e j e n j e d n o t l i v é m a t e r i á l o v é p r i s p é v k y , zv lá S tc j a z y k o v é z e m é p i s n é a p r e d e v š i m , , v e e n é “ , a d á l e j e d n o t l i v é o n o m a s i o l o g i c k é s l o v n i k y ( v i z p o z n . 5 1 , 5 2 ) . S e m a n t i k a a o n o m a s i o l o g i e p r e c h á z e j i v p r a x i c a s t o n a v z á j e m d o s e b e a j s o u k o m p l e m e n t a r n i . T a k t o p o j a t á s e m a n t i k a a o n o m a s i o l o g i e t v o í í h l a v n i , o b s a h o v o u n á p l n l e x i k o l o g i e . P r e s t u p u j i o v š e m j e j i o b l a s t , z a s a h u j i c e i d o o s t a t n i c h p l á n ú j a z y k a , a l e x i k o l o g i e se ty k a jí j e n p o t u d , p o k u d j d e о o t á z k y p r o j e v u j i c í se n a l e x i k á l n i c h j e d n o t k á c h .

C . N v n í b u d e m e s l e d o v a t s l o v o s h l e d i s k a k o n t e x t u . T i m o v š e m n a - p r o s to n e c h c e m e p o p í r a t , ž e j s o u s l o v a d a n a p r e d e v š i m j e d n a k s v v m v z t a h e m к m i m o - j a z y k o v é s k u t e č n o s t i , j e d n a k v z t a h e m к j i n ÿ m l e x i k á l n í m j e d n o t k á m a к c c l é m u l e x i k á l n í m u a j a z y k o v é m u s y s t e m u ( o t o m d á l e ) . P o v a ž u j e m e v š a k z a n ú t n é r o z l i š o v a t m e z i p o d s t a t o u s lo v a a j e h o v ÿ z n a m u a d v o j í m z p ú s o b e m j e b o e x i s t e n c e , t o i i ž e x i - s te n c i v k o n t e x t u ( u ž it i s l o v a ) a v i s o l o v a n é m p o s t a v e n í ( l e x i k á l n i a b s t r a k c e ) .

K o n t e x t j e j a z y k o v ÿ a s i t u a č n i . 13) S i t u a č n i k o n t e x t b y v á d ū l e ž i t v p r o u r č e n i

\ ׳y z n a m u l e x i k á l n i c h j e d n o t e k z v lá S té v n é k t e r ÿ c h ž i v o t n i c h s i t u a c i c h , v k t e r ÿ c h v v s t a č i m e b e z d o t v o r c n é h o j a z y k o v é h o s d è le n i ( h o v o r ) , n e b o t e h d y , j e - l i k o n t e x t j a z y k o v ÿ n à z n a k o v ÿ , s c h e m a t i c k ÿ , j a k o n a pr. v d r a m a t e c h . D u l e ž i t e j š i j e v š a k p r o nás k o n t e x t j a z y k o v ÿ . R o z u m í m e j i m s o u v i s l o u i a d u l e x i k á l n i c h j e d n o t e k , která o d p o v i d á j is t é s i t u a c i a v k t e r c j s o u j e d n o t l i v é j e d n o t k y j a z y k o v è v d o s t a t e é n é m ir e u r é e n y . S t i m t o k o n t e x t e m se p o t k á v á m é p r e d e v š i m v p r o j e v e c h p s a n ÿ c h a v j a - z y k u l i t e r á r n í c h d è i. P o k u d j d e o K u r y ł o \ N i e z o v o r o z lis o v á n i k o n t e x t u s y n t a k t i c k é h o a s é m a n t i c k é h o , j i s t é p l o d n é , p r i h l i ž i m e 'z d e p f e d e v š i m ke k o n t e x t u s é m a n t i c k é m u , k d e ž t o o t á z k u k o n t e x t u s y n t a k t i c k é h o p o v a ž u j e m e z a o t á z k u g r a m a t i c k o u . 14)

K o n t e x t p o s t a c u j i c i к d o s t a t e c n é m u u r č e n i l e x i k á l n i c h j e d n o t e k j e m i n i m á l n i k o n t e x t . Y a k a d e m i c k é m t y p u s l o v n í k u j d e v e s k r z e о c i t á t y m a j i c i fu n k c i d o k u - m e n t u , v s l o v n í c í c h j i n ÿ c h t y p u b ÿ v a j i m i s t o c i t á t ú p r u ž n e j š i, a l e m é n é ( n é k d y i n e - otázky sém antické nelze vysvétlit jen o b d o b a m i formálnimi. Své stanovisko objaśnił К . uż drive ve studii L a notion de Г tsomorphisme* T r a v a u x du cercle linguistique de C o p e n h a g u e 5, 1949, s. 4 8 — 60.

K e kritice isomorfismu viz zvlástê O . S. А с h т а п о ѵ а. О p o n j a t i i ״ izomorfizme**

l i n g u i s t i i e s k i c h kategorija Y’oprosy jazyk ozn an ija, 1955. ć. 3. s. 8 2 — 95. — D u le iité otázky sémantické n a d h a z u je take R. G i n z b u r g , Pr ob le ma z n a i e n i j a slova v svete s t a l i n s k o g o

ui eni j a ⁰ j a z y k e , Inostr. jaz. v Škole. 1952, č. 4. s. 3 0— 41.

11j P o d o b n ć p ojęli lexikologie a jeji náplnc n a lézá m e v studii Ivana P о 1 d a и f a . S r o i • n á v á n i s m a t e f i t i n o u p f i vêdeckém z k o u m ó n i j a z y k û . Sbornik vys. skoly ped. v O l o m o u c i , J a z y k a literatura, 1954, zvl. s. 4 9 — 52 a 6 0 — 61.

12) Bruno Q u a d r i , A u f g a b e n und Met h oden der onomasiologi schen Forschung. 1952, s. X V I I I - 271.

w) К o tá zk á m kontextu zvlašte też K. В ii h I с r, Sprachtheorie, !934. s. 150n. a j.

״ ) K u rylow icz upozornuje velmi správné na otázku kontextu (uved. ćl. s. 74— 76 . pre- cenuje však na pf. závislost slova na kontextu a nevidi vztah óbou dialckticky, jak o tom m lu vim e dále.

(12)

00050172

- 5 -

p o s t a c i t e l n è ) u r c e n á s l o v n í s p o j e n i , k t c r á d o k r e s lu j í, b l i ž e u r c u j í a k o n k r c t is u j í h c s l o v é s l o v o j a k o j c h o a o k l a d y n e b o e x e m p l i f i k a c e .

V z a é á t e é n í m ú s e k u l e x i k o g r a f i c k é p r á c e j d c о p o z o r o v á n í t é h o z s l o v a v r u z n ÿ c h k o n t e x t e c h , pri u r é o v á n í v ÿ z n a m u s l o v a p o m o c í s y n o n y m , a n t o n y m a p o d . , p a k j d e о z k o u m á n í r u z n ÿ c h s l o v v t y c h ž k o n t e x t e c h .

O b o j i t e n t o p r a c o v n í p o s t u p se z a k l á d á n a t ó m , ž e s l o v o i k o n t e x t u v á d í m e v e v z á - j e m n ÿ v z t a h a v y t v á í i m e z n i c h s é m a n t i c k ÿ c e l e k ļ s j e h o ž h le d i s k a u r é u j e m e v y z n a m

s l o v a a j e h o s p e c if i č n o s t . P r á v e m m u ž e m e v t é c h t o p o s t u p e c h s p a t r o v a t o b d o b u e x p e - r i m e n t u , о k t e r é m p s a l S c e r b a . 15) O v š e m a n i S c e r b a n e v y l u é o v a l , že se l e x i k o g r a f m u ž e v e d l e t o h o o p r i t о v é d e c k o u a k o n t r o l o v a n o u a n a l y s u v l a s t n i h o n e b o c i z i h o j a z y k o v é h o p o v é d o m i , z v l à s t è p r a c u j e ־li se s o u ć a s n y m m a t e r i a l e m , s ž i v y m j a z y k c m . 16) U v c d e n é p r a c o v n í p o s t u p y se s l o v e m v k o n t e x t u j s o u m o ž n e n a z á k l a d é j i s t ÿ c h e v i d e n t n í c h v l a s t n o s t í s l o v a , a to p o k u d j d e о j e h o s t r á n k u f o r m á l n i i o b s a - h o v o u . J s o u to j e d n a k j e h o o p a k o v a t e l n o s t a t o t o ž n o s t , j e d n a k j e h o o d d é l e n o s t a c é l - k o v o s t v z h l e d e m к s l o v ú m s o u s e d n í m , ke s p o j e n í m s lo v a t e o r e t ic k y v z h l c d e m к é á s t e m s l o v .י ד ) Z t é c h t o o t á z e k j e p r o n á s z d e d u l e ż i t a z v l á s t è o t á z k a t o t o ž n o s t i a v a r i a b i l i t y s l o v a . P o z o r u j e m e - l i t u te ž s lo v n í f o r m u v r u z n ÿ c h u ž i t i c h , z j i š t u j e m e , ž e j e b u d j e d n o z n a c n á , n e b o m n o h o z n a é n á ( o m n o h o z n a č n o s t i d a l e ) . P o z o r u j e m e - l i s l o v o v s t e j n ć m v y z n a m u a v r u z n ÿ c h j e h o u ž i t i c h , z j i š t u j e m e , a f u ž j e n á m s l o v o p r e d e m v y z n a m o v é j a s n é n e b o n e , n a z á k l a d é a n a l y s y v ÿ z n a m o - v у с 11 z n a ׳k û, k t e r ć t v o r i o b s a h v ÿ z n a m u , ž e n é k t e r é t y t o z n a k y se s tá le o p a k u j í a j s o u v š e m u ž i t i m s p o l e č n e , j i n é s e r ù z n é m e n i .

Т а к na p í . v je d n o tliv ÿ c h użitich slovesa h n á t i, jejichż vyzn a m o v á totożnost je d á n a hlav- n im i v ÿ z n a m o v ÿ m i znaky, všem u zitim spolećnytni. nastává p oh y b v ÿ zn a m o v y c h znaku vedlejšich. T y t o znaky p o z o r u je m c zvláit názorné v lakovém użiti. v nćmż m u ž e m e vÿzn am

»

slovesa h n ä t i explicite vystih n o u t p om ocí v y z n a m o v é specifikujícich predponovych o d v o z e n in téhoz slovesa. Na základé téch to rozdílu m o h o u v y v o je m vzniknout samostatné, o d c h y ln é v y z n a m y slova:

h n á t i (koho, со) u v á d é t. nutit do pohybu, obyć. rychlého: A. kon<* ovee na p a s t v u. v o j á k a skrze p r a ł a t a ; h. n e p f itele pronáslcdovat. stíhat; h. s l t p t c e na dvur v yhánct;

h. k l u ka s p ohov ky z a h á n é t ; h. z a t t e n é h o p u i k o u strkat, popohánét a p.

P o s u z o v á n i m z a v a ž n o s t i v ÿ z n a m o v y c h z n a k u p r i c h á z i m e к r o z liš e n i z n a k u h l a v n í c h a z n a k u v e d l e j š i c h , k t e r ć t v o r í i n t e l e k t u a l n i , n o c i o n á l n i v ÿ z n a m o v ÿ k o m p o n e n t . D u l e ž i t o u n e b o i p r c v l á d a j í c í s o u č a s t i v ÿ z n a m u v š a k se n n i ž c stát ta k e s lo ž k a e x p r e - s i v n í . ( О e x p r e s i v i t é m é l n a k o n f e r e n c i d is k u s n í p r ís p e v e k J . Z i m a * ; u v e d e m e z d e t e d y j e n to lik , k olik j e z a p o t r e b i p r o d a ls í s o u v is lo s t .)

E x p r e s i v n i s l o ż k a m á r u z n é p s y c h o l o g i c k é k o r e n y a b ÿ v a , p o k u d n c p l y n e j e n z e s i t u a é n i s o u v is l o s t i , o d r a z e m j i s t é h o , z v l á s t é s u b j e k t i v n í h o h o d n o c e n í s k u t e c - n o s t i , k t e r é vsak m u ž e b ÿ t v j i s t é d o b é p r i z n a ć n ć i p r o j a z y k o v ÿ k o le k tiv , a m u ž e t e d y 14) L. V. S ć e r b a, 0 t r o j a k o m as pekt e j a z y k o v y c h j a u l e n i j i ob ekspcri mente v j a z y k o z n a n i i, Izv. A X S S S R , 1931, otd. obść. nauk, ć. 1, s. 113— 129. — V iz i U p y t , s. 431.

1י ) O t r oj ak o m a s p e k t e, s. 123.

**) К tém to p o jm u m v. téz A. I. S m i r n i с к i j, К voprosu 0 slove, V oprosy teorii i istorii jaz. v svete trudov J . V . S ta lin a po j a z y k o z n a n iju , A N S S S R 1952, s. 182— 2 0 3 ; — T r u d y instituta ja z y k o z n a n ija , sv. 4, A N S S S R 1954, s. 3 — 4 9 (pokraéování) ; LeksiČeskoje i g r am - m a t t f e s k o j e v s l o t e, V o p r o s y g r a m m a t ič e sk o g o stroją, 1955, s. 11— 53 ; Z n a ł e n i j e s l o v a, V o p r o s y Jazykoznanija, 1955, ć. 2, s. 7 9 — 89. — К Sm irnického rozliśeni m á kritickou pri- p o m ín k u G a lk in o v á -F c d o r u k o v á , cit. dílo s. 15. Místo p o jm u cernooformelnnost* (vnitrní ce- lostní zform ovan ost) d o p o r u ć u j e p o je m v nutrennaja c c l’nost' slova po smyslu ( v y z n a m o v á celostní j e d n o t a slo v a ).

*) V i z cit. sb. 0 vedeckém p o z n á n i soudobych j a z y k u .

(13)

00050172

־ 6

־

n a b ÿ t i f u n k c c s p o l c é e n s k é a s p o l e é e n s k y s d è l n é . T a t o slo ž k a z a s t u p u j e v ÿ z n a m o v v z n a k , c a s t o l a t e n t n i . Y i d i r n e to n a p f . u s l o v , v j e j i c h ż z á k l a d n í m v ÿ z n a m u je z n a k z v v š e n c i n t e n s i t y :

«

d é s n ÿ p f i d . 1 budí ci. v v j a d r u j i c ï d i s . h r o z n ÿ . s i r a i n v . dés ivÿ 2 ob. e x p r . vclk\

^żizeń. ho r ko . h l u p å k . . Л

1 dés — vclkv s t r a c h

I יז

2 expr. vclkÿ

E x p r e s i v n i s lo ž k u v š a k n e l z e z t o t o ž n o v a t s v ÿ z n a m o v ÿ m i z n a k y , p r o t o ž e sc o b o ji n a v z á j e m k v a l i t a t i v n é !iši. S k r i t i c k ÿ m p r i h l é d n u t i m n a pi*, к s t a n o v i s k u E r d m a n n o v u . W e l l a n d c r o v u , S t e r n o v n . S i e b e r e r o v u 18 j e t f e b a si u v é d o m i t , ž e v ÿ z n a m t v o f í v ž d v c e l c k . v z h l e d e m к n e m u ž j s o u j c d n o t l i v é s lo ż k y s e k u n d a m i , ž e t y t o s lo ž k v n e j s o u n e - m é n n é , n ÿ b r z v a r i a b i l n í , ž e h r a n i c e m e z i n i m i j s o u p l y n u l é a že i n t e l e k t u a l n i , p o p r í p a d é e x p r e s i v n i slo ž k a m u ž e v ÿ z n a m o v l á d n o u t .

U ž i t e č n o u m e i o d o u z j i š t o v a n i c x p r e s i v n i c h p r í z n a k u l e x i k á l n í c h j e d n o t c k j e j e j i c h k o n f r o n i a c c v r á m c i s y n о n y m i с к у с 11 s k u p i n a r a d j e d n a k se s y n o n y m e m b c z p r i z n a k o v ÿ m , n e u t r á l n í m , p o j m o v ÿ m . j e d n a k n a v z á j e m :

usta — expr. pusa* zdrob. expr. pu s in ka . ob. expr. chlcbórna. zhrub. huba, vulg. kuì nt * morda, t l a m a . rypák a j.

m l u v i t — p o v i d à t . r o z m l o u v a!. rozOràvet. h o v o i i t, hanl. ilaehat, placata ob. zhrub. k e c a t. i v a n i t • vulg. cancat. k us ni t a j.

kreà/ek (m a lv mivn^ — hanl. _’ _* ₄ drncàlek. d r n t à k

T e n t o p o h l e d n a v ÿ z n a m s lo v a s v é d é i z á r o v e n p r o to. ž e v ÿ z n a m n e m u ż e m e z t o t o ž - n o v a t s p о j m e m v l o g i c k é m s m y s l u t o h o s lo v a . J s o u pro to i d u v o d y j i n é . n a pr.

s k u t e č n o s t . ž e v ÿ z n a m a p o j e m m a j i s t e j n ÿ r o z s a h ‘ a le n e m u s í m i t s t e j n ÿ o b s a h , na k te r o u p o u k a z u j e logik G o r s k i j . 19; T o t o p o j c ti o v š e m n c v y l u c u j c . ž e v n é k t e r ÿ c h j>rí- p a d e c h m o h o u b ÿ t v ÿ z n a m s lo v a a p o j e m t o t o ž n e . - 0^

Z t o h o t o p o h l e d u n a v ÿ z n a m s lo v a v y p l ÿ v à , ž e n e n i v ž d v n u t n ć и r č о v a t v ÿ- z n a m j a k o j a z y k o v o u s k u t e é n o s i j e n v ÿ é t e m h l a v n í c h z n a k u , j a k se to n ć k d y p o - ż a d u j e . X e m í n i m c p o p í r a t , ž e j e d n o t a , stá lo st a o p e r a t i v n i s c h o p n o s t v ÿ z n a m u j e z a r u č e n a p f e d e v š i m h l a v n í m i v ÿ z n a m o v ÿ m i z n a k y , n a d r u h é s t r a n e však j e n e p o c h y b n é . ž e v l e x i k o g r a f i c k é p r a x i b é z n é a b e z n á m i t e k u r é u j e m e i v ÿ z n a m o v o u s lo ž k u e x p r e - s iv n í , u r é u j e m e v ÿ z n a m s y n o n y m y , z n i c h ž n é l a e r á b ÿ v a j i p r í z n a k o v á , a m u ž e m e jej t e d ) ־ ű r é it n a v í c i n é k t e r ÿ m z v e d l e j š i c h z n a k u , k t e r é j s o u p r o c h a r a k t e r i s t i k u v ÿ z n a - m o v é c b l a s t i s lo v a z a v a ž n ē .

1e) K. O. E r d ш a n n, D i e Bedeut ung des W o r t e s % 1910. s. ІОЗп. — Erik W e 1 1 а п d е r.

St udi en z u m B e d e u t u n g s w a n d e l im Deut schen. I, 1917, s. 40n. — Pojetí téchto klasiku starši sém antiky vyeházi z jin éh o ch áp án i v y zn a m u . než jaké j e rozvinuto zde. M odernéjsí pojcti a kritiku u v e d e n v c h autoru prinási zv lá iié G ustaf S t e r n . M e a n i n g a n d change o f meaning w i t h s p e c i a l reference to the E n g l i s h l a n g u a g e, 1931. s. 63n. i j. — V iz l i ż A nton S i c b e r r r.

Vom G e f ü h l s w e r t der Wörter, Die Sprache 3, 1954. s. 4— 22n.

19) D. P. G о г s к i j, O t o l i j a z y k a v poznar.i i . Y oprosy filosofii 2. 1953, zvIáSté s. 81, 82. — T é z G alkinová-Fedorukova v cit. studii. 4 4 — 4 2 .ל a j. ד— К problem u slova a p ojm u disku-

covali v pośledni dobé také Pavel T r o s t (Sovétská ja z y k o v é d a , 1954, é. 5 — 6, s. 4 I l n . . S lo v o a slovesnost 17. 1955. s. 107— 108) a V ladim ir H r a b é (Slovo a slovesnost 16, 1955, s. 2 1 3 n . a ta m ż e 17. 1956. s. 2 4 7 — 249j.

20) T o to żn o st vyznam u a p ojm u hájí akademik František T r á v n í i e к, N a u k a o slovní z á s o b é ( U é e b n í texty vysokÿch škol), 1953. s. 13, 18. 27n. a j. a jXekotoryje z a m e l a n i j a 0 z n a č e n i i s l o va i p o n j a ti i . Voprosy jazvk ozn an ija. 1956, é. 1, s. 74— 7G. — P lod n é je tu zviāštē rozliśeni slov citovÿch a citovê zabarvenÿch.

(14)

R o z d i l m e z i o d b o r n ÿ m a n e o d b o r n y m , b é z n y m p o j c t í m v ÿ z n a m o v é h o u r c e n i j e z v l á s t è p a t r n ÿ и n è k t e r ÿ c h b o t a n i c k ÿ c h a z o o l o g i c k ÿ c h n à z v û :

с h r p a — rostlina s m odrym i n. fialovÿmi (zr. zlutÿmi) kvéty v ù borech s vcjêitÿm zák rovem : % . . oči j a k o chrpy modré. O d b o r n é pojctí botanické urćuje chrpu ja k o rod C entaurea a uvádí d ruhy. po prípadè jedincc, ktcrí к tomuto rodu p a t r i . — P o d o b n e:

h ÿ l . h e j 1 1 zp évn ÿ pták. jc h o ż sarr.ećci jsou naspodu tela éervené zbarveni 2 expr.

m i t hejla {na nose) cerven ÿ nos od mrazu

PrÍ u r c o v à n i v׳y z n a m u a p i i v y t v á í e n i l e x i k á l n í a b s t r a k e e m u s i l e x i k o g r a f n ē ķ d y v y z n a m s l o v z k o n t e x t u p r i m o v y v o z o v a t — z v l á s t è j d e - l i о v y z n a m y s l o v v y m y k a j i c i c h s e j e h o p o v é d o m i , t e d y n a p r. s t a r o c e s k ÿ c h , n e b o o s l o v a v y z n a m o v é n e j e d n o t n á — n e b o , i k d y ź z n á s l o v o v j i s t é m v y z n a m u , m u s i t e n t o v y z n a m n a k o n t e x t e c h o v é r o v a t . 21)

N a pi*, l e z a t ÿ néni j e n lezicí к I e i e t i, t. j. spocívat na èem ve v o d o r o v n é p o lo z c . ale pfedevšim vodorovnÿ neb o sklonênÿ blízko к vodorovné poloze: l e z a t i t r à m y (opak s t o j a t é ) ; l~é p i s m o: /. limec nezdvizenÿ

V z t a h m e z i k o n t e x t e m a s l o v e m n e n i o v š e m j e d n o s t r a n n ÿ , n\'־brž v z á j e m n y a d i a l e k t i c k ÿ . 22) T e n t o v z á j e m n y v z t a h m á h l a v n é tri m o ž n o s t i :

N é k t e r á s lo v a j s o u p i n e u r ć e n a i m i m o k o n t e x t , t a k ż e m u ž e m e m l u v i t о j e j i c h a u t o - n o m n o s t i v z h i e d e m ke k o n t e x t u . T a t o a u t o n o m n o s t s l o v a , t. j . n e z á v i s l o s t n a u r ć e n i sk rze k o n t e x t , j e n e j v é i s i и j e d n o z n a c n ÿ c h t e r m i n u (n a d h o d n o t a, t u b e r k u - l o s a ) — to j s o u o v š e m s l o v a p r e p a r o v a n á — a u j e d n o z n a ô n ÿ c h s l o v v û b e c (r o z h l a s, d y c h t i t i ) .

J i n à s l o v a j s o u v r ù z n é m ir e u r ć e n a t e p r v e k o n t e x t e m . Z d e j d e p i e - d e v s i m о s l o v a m n o h o z n a è n à , a to i p o k u d p a tr i к z á k l a d n i s lo v n i z à s o b è (v o d a, čer•

v t n ÿ, b y t i , v z i t i , c e s a t i). D á l e j d e о h o m o n y m a , k te r á j s o u z a j í m a v y m p r i p a d e m v s l o v n í z á s o b è . O k o l n o s t , ž e se j e j i c h v y z n a m u m u ž c v v u ž i v a t n a p i־, i v k o n t e x t e c h к s l o v n i m h r í è k á m , u k a z u j e , ž e se j i s t é s lo v n í f o r m é p r i k l á d a j í d v a v ÿ z n a m y n e b o v i c e v y z n a m u s d n e ś n i h o h le d i s k a n e s o u v is í c í c h , c o ž m á z a n á s le d e k , ž e se t a t o j e d t n á s lo v n í f o r m a p í i s u z u j e r u z n ÿ m s l o v ú m .

R û z n è se c h o v a j í v k o n t e x t u s l o v a p a tr íc í r ù ^ n ÿ m s 1 о v n í m d r и h û т . Т а к n a pr. p r c d l o ž k v a s p o j k v se n e k o n s t i t u u j i m i m o s p o j e n i s j i n ÿ m i s l o w ( p r e d l o ż k a a p o d s t a t n é j m é n o ) , z á j m e n a se k o n s t i t u u j í j e n v z h l c d e m к j is t é s it u a c i n e b o v z h i e d e m к s o b è n a v z á j e m ( j ó — t y, ten . . .). Z a j í m a v o u a d i i l e ż i t o u o t á z k u s l o v n í c h d r u h u z d e n é n i m o ż n o r o z v é s t ( v i z d á l e i c á s t 3 ). P o z o r u h o d n é j e p o j e t í R e f o r m a t s k é h o , kterÿ'13־) d é l i s lo v n i d r u h y p o d l e s c h o p n o s t i p o j m e n o v á v a c í , p o d l e s c h o p n o s t i v v j a d i o v a t p o j e m a b ÿ t v è t n ÿ m ć l e n e m n a pt-t t y p u : d r u l i v m a j í c í p l n ÿ l e x i k á l n í w z n a m ( г п а т с п а і е Г - n y j e , t. j. p o d s t . , p r id . j m e n a , p r is lo v c e , s l o v e s a ) , d á l e z á j m e n a , c i s l o v k y , s l o v a s ł u ż e b n a a c i t o s l o v c e . D o m n i v á m e se v s a k , ż e s lo v n í d r u h y n e l z e r e d u k o v a t j e n n a f u n k c i s y n - t a k t i c k o u , j a k t o n a k o n e c c i n i i R e f o r m a t s k i j , i k d v ž j e t a t o j e j i c h f u n k c e j i s t é n e j z á - v a ž n ē j š i ; k r ó m é t o h o p r e d s t a v u j í też d u l e ż i t ć o b e c n e k a t e g o r i e l e x i k á l n é s é m á n - t ic k é .

D o t é l o s o u v is lo sti patri i p r i p a d y , k d v j e o b e e n ÿ v ÿ z n a m n ê k t e r é h o s l o v a u r é e n v ÿ z n a m e m j i n é h o s lo v a k o n t e x t u N e r u d a — b â s n i k P i s n i k o s m u k ÿ c h a p. — j d e о s l o v o b â s n i k ) n e b o k d y j e u r ć e n o k o n t e x t e m e x p r e s i v n i z a b a r v e n i v ÿ z n a m u s lo v a .

D á l e s e m patri z a j i m a v é p r i p a d y , k d y k o n t e x t u r ć u j e so u s lo v í d o té 1n i r \ \ ż e j e h o ć a s t

׳ 1

־י С) ю т І S č с r b a. Op yt , s. 432.

-*•״) К tomu viz zde pozn. 14 a dále vÿklad na s. 136

Л. Л. R c l ' o r m a t s k i j. l\eà'enije v j a z y k o z n a m j e . 1955. s. 42n.. 2 4 8 n . — M cto d ick y za jim a v a j e studie M. N. P e t e r s о n a. О î a s i j a c h r e d i tusf kom j a z y k e . Y o p ro sv g ra m m a • ticeskoço stroja. 1953. s. 175— 187.

(15)

o b e c n è r o d o v á m u ž e z m i z e t , p r o t o ž e j i n a h r a d i čāst d r u h o v ê sp e c ifik u jic i p f í p a d y e lip sy : m è l n i c k c, s l o v e n s k e b i l é a. p . ) . A k o n e e n é s e m p a i r i s lo v n í s p o je n i r u z n ÿ t h d r u h u ( o n i c h d á l e 1 D ) .

J a k o tr e li m o ž n o s t v z t a h u m e z i s l o v e n i a k o n t e x t e m m u s í m e z a z n a m e n a i p f í p a d y a k t i v n í h o p ú s o b e n í s l o v a n a k o n t e x t . J e 10 z v lá s té pri o b r a z n é m u ž iii s lo v a ( o t ó m d á l e 1 E ) . Y y z n a m s lo v a n e m i i ż e b ÿ t k o n t e x t e m p r i z p ü s o l e n li b o - v o l n è . a l e j e n p o t u d , p o k u d to p r i p o u s i é j í m o ž n o s t i v n e m d á n é . T o se p r o j e v u j c z v lá st é v t. z v . o b la s t i v ÿ z n a m o v é h o u ž i t i , о n iž p r o m l u v í m e p o z d ē j i (1 F ) .

N'a z á k l a d é p o z o r o v á n i v l i v u k o n t e x t u r ú z n é h o d r u h u na slo v o v y t v o r i l v l a s t n e Y i n o g r a d o v s v o u teo rii v ÿ z n a m u n o m i n a t i v n í c h , f r a z e o l o g i c k y v á z a n v e h , k^nstruk- č n i c h a s y n t a k t i c k y p o d m i n è n ÿ c h ( d á l e 1 D d , e a 2 ) . 4ג )

D . D o t é t o s o u v is lo s t i p a t r i d á l e o t á z k a s l o v n í c h s p o j e n i , k terá se o b e c n e z p r a c o v á v a j í p o d h e s l o v ÿ m i s lo v y . K a ž d e s l o v o se v y s k y t u j e v k o n t e x t e c h $ j i s t ÿ m

vétSím n e b o m e n s i m r e p e r t o á r e m s lo v , která d á n é s l o v o s c m a n t i c k y n e b o p o j i n é s t r á n c e c d h a l u j i a r e a lisu jí.

P r o l e x i k o g r a f a j e z v l ā š t č d u l e è i t ÿ p r o t ik la d m e z i s p o j e n i m i t r a d ic n é n a z - v a n v m i v o l n á a s p o j e n i m i z m e c h a n i s o v a n ÿ m i , u s t â l e n ÿ m i , s fu n k c i n o m i n a t i v n i . Ovšerr, h r a n i c e m e z i o b e m a t é m i t o v y h r a n é n y m i t y p y j s o u p l v n u l é , v z n i k á m e z i n i m i o b la s t p r e c h o d n á .

I s á m p o j e m v o l n y c h s p o j e n i j e s p o r n ÿ , p r o t o ž e s c h o p n o s t slo v s p o j o v a t se se s l o v y j i n ÿ m i j e v z d y o m e z e n a a B. A . L a r i n , k terÿ se o t â z k o u f r a z e o l o g i e n a p o s l e d y z a D ÿ v a l ,25) d o k o n c e n a v r h u j e v z d á t se t e r r r ín u v o l n á s p o j e n i a n a h r a d i t j e j t e r m i n e m v a r i a b i l n i ( p e r e m e n n y j e ) . D á l e u k a z u j e d o b r e , j a k s p o j o v a c í s c h o p n o s t s lova j e o m e z c n Ł b in ite li v ÿ z n a m o v ÿ m i , s t y ü s i i c k ÿ m i , t r a d ic i u z í v á n í s l o v a g r a m a t i c k ÿ m i v ÿ z n a m y s lo v a .

a) M e z i t. z v . v o l n ÿ m i s p o j e n i m i , v ÿ z n a m o v è p r o d u k t i v n i m i , v y h r a n u j i se j i s t é t y p y o d p o v i d a j i c i t y p i c k ÿ m s i t u a c i m a s p o j e n i r e p r e s e n t u j i c i t y t o t y p y u v á d í m e v e s l o v n i c í c h n e j d í í v e , p r o t o ž e p r e d s t a v u j i p r i m é o k o l i s lo v a . B y v á z d e n e j č a s t č j i s p o j e n i a t r i b u t i v n i ( m o k r y p i s e k, t m a v y m r a k, k r u t y i a l ) n e b o k o m p l e t i v n í ( n o s i t d f e v o, k o s i t seno; o d p o v ë d i t l a s k a v é a p . ) . D u l e ž i t e j e u v è d o m i t si, ž e t í m t o s p o j o v á n í m slov a l e x i - k á ln íc h j e d n o t e k v u b e c v z n i k a j i j e d n a k v z t a h y k o n t e x t o v é s y n t a k t ic k é ( v iz też à á s t 3, zv lá è té s. 1 4 7 ) , j e d n a k v z t a h y k o n t e x t o v é s é m a n t i c k é , o d r á i e j i c i v z t a h y v é c n é к t o m u Låst 3, z v l á s t é s. 147 a 148, k d e se m l u v í o P o r z i g o v ÿ c h B e d e u i u n g s b e z i e h u n g e n ) .

b ) N e k t e r á z e s p o j e n i u v e d e n ÿ c h p o d a) j s o u s lo ž it ē jš i a m a j i f u n k c i s l o z e - n ÿ c h p o j m c n o v á n í . S e m p a ir i p r e d e v š i m s p o j e n i j a k o v e d o u c i ć e s k y p o l i t i k 9 p f e d s t a v i t e l v e f e j n é h o ž i v o t a i m i s t r v y s o k y c h s k l i z n i ) m i s t o ur čen i , p r o d u k t i v i t a p r á c c. Ć l e n y t é c h t o s p o j e n i j s o u l e x i k á l n é s a m o s t a t n é , a l e s p o j e n i m a j i p o v a h u u s t á l e n y c h c e lk ù , s o u s l o v í ,26) k terá j s o u v t o m t o p í í p a d é o b v y k l á z a j i s t ÿ c h s p o l e é e n s k ÿ c h p o d m í - n e k a j i n d y m o h o u b ÿ t z e s í l e n a j i s t o u t r a d ic í ( p o z d r a v y a z d v o r i l o s t n í f o r m u l e ) .

Z v lá s tn í s k u p i n u tv o r i t a k é s p o j e n i v z n i k a j í c i t. z v . p í e n e s e n í m v ÿ z n a m u s l o v a (k t o m u d á l e 1 E ) . B y v a j í z d e h l a v n é t y t o t y p y s p o j e n i : l o i i s k a c i t u, l u č a v k a i r o n i e, b l u d i č k a s l á v y, l u c e r n y o d k v e t l y c h p a m p e l i s e k y l e v s a l o n u ; — p o l i t i c k á m r t v o l a ( o d b y t ÿ , z t r o s k o t a v š i p o l i t i k ) , l i d š t i m r a v e n c i ( h e m ž i c i se l i d é ) ; — m r a m o r o v y o b l i č e j ( b il ÿ n. h l a d k ÿ ) , • m r a v e n č i h e m i e n ī l i d i ( ž i v e ) ; — p o e s i e т и І п і, m u m i ß k o v a n y s o c i á l n í

O r g a n i s m u s ( v ÿ v o j o v é z a o s t a l ÿ ) . R i d k ÿ b ÿ v à t y p l â s k a — s u l t a n, d o l o ž e n } ׳ z V r c h l i c - 24) V. Y. V i ת о g r a d о v, Osnovnyje t ip y leksiČeskich z n a č e n l j s l o v a, Voprosy ja zy k o - znanija, 1953, à. 5, s. 3 — 29.

24J В. A. L a r i n , O l e r k i p o f r a z e o l o g i i, ve sborníku Ocerki po lcksikologii, frazeologii i stilislike, U ć e n y j e zapiski L eningrad, univ., 1956, ć. !98. ser. fil. nauk, vyp. 24, s. 208.

*•) К p o jm u sousloví J. V. B e č k a. N R 18. 1934, s. 1 2 n ..'N f t 27, 1943, s. 197n. a Ü v o d do Ćeske s t y l i s t i k y t 1948, s. I18n.

(16)

k é h o . T a t o s p o j e n i p r e c h á z e j í p o s t u p n o u l e x i k a l i s a c í ( z v l á s t è m e t o n y m i c k á s p o j e n i t y p u u m r l č i k l a v a ) m e z i b e ž n ā s p o j e n i u s t á l e n á n e b o d á v a j í v z n i k s a m o s t a t n ÿ m v y - z n a m u m , p f i č e m ž m ū ž e s l o v o s p i e n e s e n ÿ m v y z n a m e m n a b ÿ t v y z n a m u c e l é h o s p o j e n i

( v i z d á l e ) .

N a t é c h t o s p o j e n í c h p o z o r u j e m e j e d n a k , ž e se s l o v o j a k o s o u c á s t s p o j e n i r e a l i s u j e v k o n t e x t u p rés t o t o s p o j e n i , j e d n a k ž e s e u s t á l e n á s p o j e n i s p o j u j í s d a l ś i m i l e x i k á l n í m i j e d n o t k a m i a v y t v á r e j í v z t a h y a c e l k y s lo ž it ē j š i (p o s i c e v è d y, b o j o v a t s p o s i c v e d y ) , V t é c h t o i d a l š i c h s p o j e n í c h j s o u m e z i s l o v e m a s p o j e n í m s l o v r o z d i l y n e j e n k v a n t i t a - t i v n i , a i e j k v a l i t a t i v n i . J e tu p r e d e v š i m j i n é p o j e t i c e l k u a o d d é l e n o s t i , è á s ti s p o j e n i j s o u n a s e b e v r u z n é m ir e f o r m á l n é i v ÿ z n a m o v é v á z á n y , s l o v o p o z b y v á v i c e m é n é s v é s é m a n t i c k é i n d i v i d u a l i t y a a u t o n o m n o s t i , c o ž s e p r o j e v u j e ־ n a j e h o v y z n a m u a u ž i t i .

c ) U s t á l e n á s p o j e n i f r a z e o l o g i c k é p o v a h y , v n i c h ž j s o u j e d n o t l i v á s l o v a к s o b é t é s n é v á z á n a , t a k ž e v z n i k a j i n a d s l o v n i s é m a n t i c k é j e d n o t k y , t v o f í tri h l a v n í t y p y , u r è e n é V i n o g r a d o v e m a z a h r n u j í c í c e l o u r a d u m e n š i e h s k u p i n . 27) J s o u to fra- z e o l o g i c k á s p o j e n i , f r a z e o l o g i c k é c e l k y a f r a z e o l o g i c k é s r ù sty ( i d i o m y ) .

Priklad f r a z e o l o g i c k ÿ c h s - p o j e n í viz dále sub d) : v a l i t, k u l i t 0Ći.

F r a z e o l o g i c k é c . e l k y maji bucf vyzn am prenesenÿ: p á t i kolo u uozu, snést m o d r i s nebet b y t v p ê k n i k a l i, v b r y n d e t neb o neprenesenÿ: obrazce čar beze všeho ł a du (souladu, p o rá d k u ) a naproti tom u: viechno na s tole j e bez ła du a składu., p à t é p f e s d e v ò t i (v перо- rádku, n e u r o v n a n é ) , o d e j it s hol ÿma rukama (bez p e n é z ), bi t se hoí yma rūkama (bez zbrané).

S e m patri vétSinou prirovnání: hoch j a k o j e d l e. bÿt sto let z a opicemi, rčeni: p à t i kolo и v o z u, p orek ad la: peČeni hoł ubi n e l i t a j i ni komu do huby (sam o se nic neudêlá, nic neni zadar- m o) a píísloví.

Priklady f r a z e o l o g i c k ÿ c h s r û s t u : nechat na hoJUkách, v z i t do z a j e č i c h, v z i t nohy na ramena (u téci), m it z a łubem, j i t к duhu. d e l a t z komára vel bl ouda (p reh án ét), dá t k o m u co p rot o (n a tlo u c i, ukázat, zac j e toho lokct) a j. Patri sem i terminologickà souslovi { z l a t y d i i ( t p a s t u i i t o b o ł k a. k r à t i v i r y p a d l o ) . J c otázka, jak frazeologické srûsty v slovníku radit. Larin (viz pozn. 25) navrhuje fadit j e jako samostatná hesla pod prvnim ćlcncm spo- jen i. T o t o resení se nám z d á uprilišncne. O b y ć e jn c Ize i zde postihnout jistou vÿ zn a m o v o u souvislost mezi sp o je n ím jako celkem a j e h o éástmi a hranice mezi obojím neb ÿ v à strohá.

Proto u v á d ím e tato spojeni pod każdou z jejich plnovÿznamOvÿch ćasti, treba i ve formé odkazu.

d ) J e s t l i ž e j e s l o v o v j i s t é m v y z n a m u v á z á n o n a j i s t é s p o j e n i n e b o j e h o v a r i a c e , pri č e m ž s p o j e n i j a k o c e l e k m á s p e c i f i c k ÿ v ÿ z n a m , v z n i k á v ÿ z n a m f r a z e о 1 о g i с к v.

N a pr. p о и l i t i ned. (oći)' v y v alovat. boulit; p odobné:

b о и 1 i t i (v y d o u v a t d o kulata) 2 b. oči poulit. valit. vyvalovat. vykulovat; — v a l i t i 3 (oći, kukadia, b u ! v y \ k u l i t 2 lid., v у к и 1 o v a t i 2 (oći) poulit, vyvalovat; tri n ap osled y u v e d e n á spojeni zn a m en a ji prencsené ,,divit se*4.

N ap roti to m u v y v a I о v a t i není v ázán o jen na spojeni se slovem oći, z^ak a p.;

2 d o p red u n. ven néco sunout: oći poulit, v. p y s k v Dalsí priklady frazeologickÿch v ÿ z n a m ù :

s v á d è t i 10 s. boj a p.. b i t k u. boufku (v pren. v y z n . )

I о и p a t i '0 1. očima (po komì vrhat v ÿ z n a m n é p ohledy, v ÿ z n a m n ê pohlizet 1 o m i t І 3 /. rukama n. ruce kfeèovitê je vzpinat pri velkém zárm utku. zoufalstvi л ) J ^ c predevsím о studii \ ' . Y. V i n o g r a d о v a. Ob osnovnych tipach f r a z e o l o g i c e s k i c h j e d i n i c v russkom j a z y k e , sbornik Л. A. Š a c h m a to v , A N S S S R . vyp. 3. 1947. — Yiz té2 Oldrich

M a n, U s t á l e n á s p o j e n i a f r a z e o l o g i c k i j e d n o t k y, j e j i c h p o d s t n t a a hranice, Lexikografickÿ sbornik. Bratislava. 1953. s. 101 — 110.