Lena O e r d e r
Zur Entgeltgleichheit von Frauen und Männern
R e c h t s s o z i o l o g i s c h e E r k e n n t n i s s e u n d A n a l y s e n n e u e r I n f o r m a t i o n s r e c h t e
Nomos
I n h a l t s v e r z e i c h n i s
A. E in le itu n g 19
I. A n lass d er U n tersu c h u n g 19
II. G an g d e r A rb e it 21
B. E n tg e ltu n g le ic h h e it z w isch e n F rauen und M än n ern 24
I. D er G en d e r Pay G ap in D eu tsch la n d 24
II. D ie R e ch tsg ru n d lag en d e r E n tg e ltg le ic h h e it von M ännern
und Frauen 26
1. Zu d en eu ro p ä isc h e n und n atio n alen R e ch tsg ru n d lag en 26 a) R e ch tsg ru n d lag en a u f e u ro p ä isc h e r E bene 26 b) R e ch tsg ru n d lag e a u f n a tio n a le r E bene 27 2. D ie U n tersc h eid u n g zw isch e n u n m itte lb a re r und
m itte lb a re r B e n ac h teilig u n g 29
3. D ie ein h eitlic h e Q u e lle d e r U n g le ic h b e h a n d lu n g 30
4. D er B e g riff des E ntgelts 31
5. D ie B egriffe d er g le ich e n und g le ic h w e rtig e n A rb e it 32
II. U rsach e n un d E rsch e in u n g sfo rm e n 33
1. G rü n d e d er L o h n lü c k e abseits der
E n tg e ltd isk rim in ieru n g 33
2. E n tste h u n g von E n tg e ltd isk rim in ie ru n g au fg ru n d des
G esc h le ch ts 35
3. V erfa h ren zu r B ew ertu n g von A rbeit 38
a) D as su m m arisc h e V e rfa h re n 38
b) D as a n a ly tisch e V erfa h ren 40
4. M e ssin stru m e n te zu r Ü b erp rü fu n g von
E n tg e ltg le ic h h e it d er G e sc h le c h te r 41
a) L ogib-D 41
b) eg -c h eck .d e 42
IV. Z u sam m e n fa ssu n g 43
C. R e c h tsso zio lo g isc h e A n sätze 45
I. V o rü b e rleg u n g : K ann R echt ste u ern ? 45
/II ha I is Verzeichnis
II. B eg riffe
1. E ffe k tiv itä t und W irk sa m k e it 2. B efo lg u n g
3. D u rc h se tz u n g und M o b ilisie ru n g 4. G eltu n g
5. In a n sp ru ch n a h m e
6. A d re ssie rte vo n R e ch tsn o rm e n III. E ffe k tiv itä tsfa k to re n von N o rm en
1. V o rg e h en sw e ise
2. D ie M o d e lle von O p p , D iek m an n und R o ttle u th n e r z u r B e fo lg u n g und In a n sp ru c h n a h m e vo n G ese tz en a) Das M odell z u r B e fo lg u n g von G ese tz en
aa) V aria b len erste r S tu fe m it p o sitiv e m Z u sa m m e n h a n g
(1) V aria b len z w e ite r S tu fe m it p o sitiv em Z u sa m m e n h a n g zum G rad d er In fo rm ie rth eit ü b e r das G ese tz
(2) V aria b len z w e ite r S tufe m it p o sitiv em Z u sa m m e n h a n g zu m G ra d d e r e rw a rte te n n eg a tiv e n S a n k tio n ie ru n g bei d er
E in h a ltu n g d es G ese tz es
(3) V aria b len z w e ite r S tufe m it n eg a tiv e m Z u sa m m e n h a n g zu m G rad d e r erw arte ten n eg a tiv e n S a n k tio n ie ru n g bei d e r
E in h a ltu n g d es G ese tz es
bb) V aria b len e rste r S tu fe m it n eg a tiv e m Z u sa m m e n h a n g
cc) V aria b len z w e ite r S tufe m it n eg a tiv e m Z u sa m m e n h a n g zum G ra d d e r n o rm ativ en A b w eic h u n g v o m G ese tz
b) D as M od ell zu r In a n sp ru c h n a h m e v o n G ese tz en aa) V ariab len e rste r S tu fe m it p o sitiv e m
Z u sa m m e n h a n g zum G ra d d e r In an sp ru c h n a h m e von G ese tz en
(1) V aria b len z w e ite r S tufe m it p o sitiv em Z u sa m m e n h a n g zum G ra d d e r erw arte ten N ac h teile bei N ic h t-In a n s p ru c h n a h m e und G rad d e r e rw a rte te n V o rteile bei
In an sp ru ch n a h m e
48 48 50 50 51 52 52 53 53 54
55
55
55
56
56 56
57 57
57
58
10
Inhaltsverzeichnis
(2) V ariab len zw e ite r S tufe m it positivem Z u sa m m e n h a n g zum G rad d er In fo rm ie rth eit ü b e r das G esetz (3) V aria b le zw e ite r S tufe m it n egativem
Z u sa m m e n h a n g z u r H äu fig k eit d er n o rm re le v an te n S ituation
bb) V aria b len e rste r S tufe m it n egativem Z u sa m m e n h a n g zum G rad der In an sp ru ch n a h m e von G esetzen
(1) V ariab len z w e ite r S tufe m it p o sitiv em und n eg a tiv e m Z u sa m m e n h a n g zum G rad der n o rm ativ en A b w eic h u n g
(2) V ariab len zw e ite r S tufe m it neg ativ em Z u sam m e n h a n g zu m G rad d e r erw arte ten N ac h teile bei In a n sp ru ch n a h m e und zu m G rad d e r e rw arte ten V o rteile bei N ic h t
in a n sp ru c h n ah m e c) Z u sam m en fassu n g
3. Die E ffe k tiv itä tsfak to re n von N o rm en im E in zeln en a) In form ation
aa) In fo rm ie rth eit d er A rb e itg e b e rln n e n als b eso n d ers A d re ssie rte
bb) In fo rm ie rth eit d e r A rb e itn e h m e rln n e n als b eso n d ers A d re ssie rte
cc) D ie In fo rm a tio n sq u e lle n arb e itsrec h tlic h en S ach v e rstan d s
(1) In fo rm a tio n sq u e lle n d er g enerell A d re ssie rten
(2) In fo rm a tio n sq u e lle n d er A rb e itg e b e rln n e n als b eso n d ers A d re ssie rte
dd) E influss a n d e rer F ak to ren u n d In stru m en te ee) Z w isch e n fazit
b) S e n sib ilisie ru n g
aa) S e n sib ilisie ru n g d e r gen erell A d ressierten bb) S en sib ilisie ru n g d e r b eso n d ers A d re ssie rten cc) E influss a n d e re r F ak to ren und In stru m en te dd) Z w isch e n fazit
58
58
58
59
59 59 60 60 64 66
67 67 69 70 72 72 75 78 80 83
Inhaltsverzeichnis
c) R e c h tsb e w u ssts e in /R e c h tsg e fü h l 8 3 aa) R e c h tsb e w u sstse in u n d R e ch tsg efü h l d er
gen e rell A d re ssie rte n § 5
b b) R e c h tsb e w u sstse in u n d R e ch tsg efü h l d e r
A rb e itg e b e rln n e n als b eso n d e rs A d re ssie rte 8 8 cc) R e c h tsb e w u sstse in und R e c h tsg e fü h l d er
A rb e itn e h m e rln n e n als b eso n d e rs A d re ssie rte 90 d d) E in flu ss a n d e re r F ak to ren un d In stru m e n te 90
ee) Z w isc h e n fa z it 9 3
d) P ositiv e K o ste n -N u tz e n -B ila n z 9 4
aa) S an k tio n e n als K o sten 9 5
bb) E n td e ck u n g srisik o als K osten 9 7
ec) K ritik 9 9
dd) D ie K o ste n -N u tz e n -A n a ly se im A rb e itsre c h t 100 ee) E in flü sse a n d e re r F ak to re n un d In stru m en te 101
fl) Z w isc h e n fa z it ] 02
e) V e rstä n d lic h k e it un d k la re Z ie lse tz u n g d es G e se tz e s 1 0 2 aa) Z u r V e rstä n d lic h k e it d es G e se tz e ste x te s 102
(1) V o ra u sse tzu n g e n für die V e rstä n d lic h k e it des G ese tz e s bei den A rb e itg e b e rln n e n als
b eso n d ers A d re ssie rte 105
(2) V o ra u sse tzu n g e n für die V e rstä n d lic h k e it des G ese tz es bei den A rb e itn e h m e rln n e n
als b eso n d ers A d re ssie rte 106
bb) Z u r k la re n Z ie lse tz u n g d es G ese tz e s 107 cc) E in flü sse a n d e re r F ak to ren und In stru m en te 108
dd) Z w isc h e n fa z it 109
f) A b b au von Z u g a n g sb a rrie re n zu G eric h t 1 10
aa) In fo rm a tio n sd e fiz ite I 13
bb) S oziale H em m n isse 115
cc) P ro z essu a le H em m n isse 121
dd) E influss a n d e rer F ak to re n un d In stru m en te 124
ee) Z w isc h e n fa z it 124
g) K reis d e r A d re ssie rte n und A rt d e r zu reg e ln d en
M aterie 125
aa) D ie A rt d e r zu re g e ln d e n M a te rie 126 bb) D er K reis d e r g e n e re ll A d re ssie rte n 129 cc) D er K reis d er b eso n d ers A d re ssie rte n der
A rb e itg e b e rln n e n 131
1 2
Inhaltsverzeichnis
dd) D er K reis d e r b eso n d ers A d re ssie rten d er
A rb e itn e h m e rln n e n 132
ee) E in flu ss a n d e re r F ak to ren un d In stru m en te 134
ff) Z w isch e n fazit 135
h) Z u sa m m e n fa ssu n g 135
D. In fo rm a tio n sb e sc h a ffu n g als sp e zifisc h es P ro b lem d er
E n tg e ltg le ic h h e it 141
I. In fo rm a tio n sb e sch a ffu n g 141
1. In fo rm a tio n sb e sch a ffu n g als b eso n d e re s P ro b le m 141 2. V erh ältn is d er A n sp ru ch sg ru n d lag e n z u e in a n d e r 143 3. M aterie ll-re ch tlich e S ch w ierig k e ite n beim
E n tg e ltg le ic h h e itsa n sp ru c h 144
a) V erg le ic h b a rk e it d e r T ä tig k e it 146
b) U n g leich e s E ntg elt 148
c) R e ch tfe rtig u n g sg rü n d e 151
d) Z w isch e n fazit 152
4. P ro zessu ale A n fo rd eru n g e n 153
a) V e rte ilu n g d e r B e w eislast nach § 22 A G G 153 aa) R e ic h w e ite d e r B e w e ism a ß re d u z ie ru n g 155
bb) N ac h w e is d e r In d izien 156
b) Z u lä ssig e Indizien im R ah m en des § 22 A G G 157
aa) B e n ac h teilig u n g 158
bb) S tatistik 160
cc) B ild u n g d e r rich tig en V e rg le ic h sg ru p p e 162
c) Z w isch e n fazit 164
5. K o n k re te M ö g lich k e iten d er In fo rm a tio n sb e sch a ffu n g
von p o te n zie ll B e n ac h teilig te n 165
6. Z u sa m m e n fa ssu n g 169
II. M ö g lich e A k te u rln n e n im R ahm en d er
In fo rm a tio n sb e sc h a ffu n g 170
1. D ie A rb e itn e h m e rin n e n se ite 170
2. D ie A rb e itg e b e rln n e n 171
3. D ie A n tid isk rim in ie ru n g sste lle d es B u n d es 172 E. Ü b erp rü fu n g e in z e ln e r In stru m en te z u r V e rb esseru n g d er
In fo rm a tio n sb e sc h a ffu n g ü b e r T atb esta n d s V oraussetzungen 173
I. V o rg e h en s w eise 173
Inhaltsverzeichnis
II. R e ch tlich e G ru n d la g e n d e r H a n d lu n g so p tio n e n 1 7 4 III. V e rfa h re n sre c h tlic h e I n stru m e n te 1 7 5
1. A u sd eh n u n g d e r B e w e ise rle ic h te ru n g 1 7 7
a) H e rrs c h e n d e M e in u n g 1 7g
aa) D ie A rg u m e n te im E in z eln e n 1 7g bb) R e c h tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 1 7 9
b) G e g e n m e in u n g ] 7 9
aa) D ie A rg u m e n te im E in z eln e n 1 7 9 bb) R e c h tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 1 g4
c) E rg e b n is 186
aa) R e ch tsd o g m a tisc h e B e w ertu n g 18 6 bb ) R e c h tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 1 gg
2. B e w eism aß d e r In d izien 190
a) A rg u m e n te fü r ein a b g e se n k te s B e w eism aß ,
K o n seq u e n ze n un d re c h tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 191 aa) D ie A rg u m e n te im E in z eln e n 191 bb) K onsequenz: u n te rsc h ie d lic h e
B e w eisa n fo rd e ru n g e n an die P arteien 193 cc) R e ch tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 194 b) A rg u m en te g eg e n ein a b g e se n k te s B e w eism aß ,
K o n seq u e n z u n d re c h tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 196 aa) D ie A rg u m e n te im E in z e ln e n 196
bb) K o n seq u e n z 197
cc) R e ch tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 198
c) E rg eb n is 198
aa) R e ch tsd o g m atisch e B e w ertu n g 198
bb) R e c h tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 202 3. H e ra b se tz u n g d e r A n fo rd e ru n g e n an den
S tatistik b e w eis 203
a) Das U rteil des B A G und sein e A u sw irk u n g e n a u f den E n tg e ltg le ic h h e itsg ru n d sa tz z w isch e n M än n ern
und Frauen 204
b) D ie S tatistik als a u sre ic h e n d e s Indiz 207 aa) R e c h tsd o g m a tisc h e B e w e rtu n g 207 bb) R e c h tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 208 c) V errin g erte A n fo rd e ru n g e n bei D a rle g u n g sn o t 208
aa) R e ch tsd o g m atisch e B e w ertu n g 208
bb) R e c h tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 210
14
Inhaltsverzeichnis
d) E rg e b n is 211
aa) R e ch tsd o g m atisch e B e w ertu n g 211 bb) R e c h tsso zio lo g isc h e B e w ertu n g 212 4. V ere in fa c h te B ild u n g e in e r V e rg le ich sg ru p p e 212
a) In d iv id u e ller V erg leich 212
aa) R e ch tsd o g m atisch e B e w ertu n g 213
b b) E rg eb n is 213
b) V erg leich ein z e ln e r B e ru fsg ru p p en 214 aa) A rg u m e n te g egen den B e ru fsg ru p p en v e rg leic h 215 bb) A rg u m en te fü r den B e ru fsg ru p p en v e rg leic h 215 (1) R e ch tsd o g m atisch e B ew ertu n g 215 (2) R e c h tsso zio lo g isc h e B e w ertu n g 216
c) E rg e b n is 216
5. E rg eb n is von K apitel 111. 217
a) R e ch tsd o g m atisch e B ew ertu n g 217
b) R e c h tsso zio lo g isc h e B e w ertu n g 218
IV. In n erb etrie b lic h e In stru m en te 220
1. E rw e ite ru n g von B e rich tsp llic h ten d er
A rb e itg e b e rln n e n 220
a) B e ste h en d e B e rich tsp flich te n a u f
A rb e itg e b e rin n e n se ite 221
aa) § 43 II 3 B etrV G 221
(1) A rt und U m fan g d e r B e rich tsp flich t 221 (2) R e ch tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 223 bb) B e rich tsp flich te n aus dem G ese llsc h a ftsre c h t 225 (1) A rt und U m fan g d er B e rich tsp flich te n 225 (2) R e ch tsso z io lo g isc h e B e w ertu n g 226 b) M ö g lich k e iten d e r E rw e ite ru n g um
E n tg e ltin fo rm atio n en 228
aa) A n satz p u n k te aus d em G ese llsc h a ftsre c h t 228 (1) R e ch tsd o g m atisch e B e w ertu n g 228 (2) R e c h tsso zio lo g isc h e B ew ertu n g 229 bb) A n satz p u n k te au s d em A rb e itsre ch t
( § 4 3 II 3 B etrV G ) 232
(1) R e ch tsd o g m atisch e B e w ertu n g 233 (2) R e ch tsso zio lo g isc h e B ew ertu n g 234
cc) E rg eb n is 235
Inhaltsverzeichnis
c) E rw e ite ru n g sm ö g lic h k e ite n um w eitere
In fo rm a tio n en 2 3 6
aa) R e c h tsd o g m a tisc h e B e w e rtu n g 2 3 6 bb) R e c h tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 237 cc) Z u r F rage d e r Im p le m e n tie ru n g 238 (1) Im p le m e n tie ru n g im § 43 B e trV G 238 (a) Z u r F ra g e d e r M itb e stim m u n g 23 9 (b) M e ch a n ism e n d e r S a n k tio n ie ru n g 241
(c) E rg e b n is 244
(aa) R e c h tsd o g m a tisc h e B e w e rtu n g 24 4 (b b )R e c h tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 24 4 (2) Im p le m e n tie ru n g in §§ 2, 3 N ac h w G 245 (a) R e c h tsd o g m a tisc h e B e w e rtu n g 245 (b) R e c h tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 246 (3) Im p le m e n tie ru n g in § 12 A G G 247 (a) R e c h tsd o g m a tisc h e B e w e rtu n g 247 (b) R e c h tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 249
(4) E rg e b n is 2 5 0
(a) R e c h tsd o g m a tisc h e B e w e rtu n g 251 (b) R e c h tsso z io lo g isc h e B e w ertu n g 252 2. E rw e ite ru n g von A u sk u n ftsre c h te n d er
A rb e itn e h m e rln n e n 254
a) B e ste h en d e m a te rie lle A u sk u n ftsre c h te 255
aa) § 82 II 1 B etrV G 255
(1) A rt u n d U m fan g des A u sk u n ftsre c h ts 255 (2) R e c h tsso z io lo g isc h e B e w ertu n g 257
b b ) § 1 III 1, 2. HS K S ch G 258
(1) A rt un d U m fan g des A u sk u n ftsre c h ts 258 (2) R e c h tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 260
cc) § 242 B G B 260
(1) A rt u n d U m fan g des A u sk u n ftsre c h ts 260 (2) R e c h tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 262
dd ) § 13 A Ü G 263
(1) A rt und U m fa n g d es A u sk u n ftsa n s p ru c h s 263 (2) R e c h tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 264
1 6
Inhaltsverzeichnis
ee) D ie A u sle g u n g von Art. 8 I R ichtlinie 2 0 0 0 /4 3 /E G , Art. 10 I R ich tlin ie 2 0 0 0 /7 8 /E G und A rt. 19 1 R ichtlinie 2 0 0 6 /5 4 /E G im Fall
M e iste r 265
(1) A rt und U m fang des A u sk u n ftsan sp ru c h s 265 (2) R e c h tsso zio lo g isc h e B ew ertu n g 268 b) E rw e ite ru n g sm ö g lic h k eite n en tsp re ch e n d der
e rw eiterte n B e rich tsp flich t 269
aa) R e ch tsd o g m atisch e B e w ertu n g 269
bb) R e c h tsso zio lo g isc h e B e w ertu n g 270 c) E ig e n stän d ig es m a terie lle s A u sk u n ftsre c h t 272 aa) D ate n sc h u tzrec h tlic h e B ed en k en 274 bb) B edenken b ez ü g lic h B etriebs- und
G esc h äftsg e h eim n isse n 276
cc) W e ite re B e d en k e n 278
(1) A u to n o m ie d er A rb e itg e b e rln n e n 278 (2) W a ffe n g leich h eit d e r P arteien 279 (3) In fo rm a tio n sb e g eh ren von b etrieb sfre m d e n
A n sp ru c h ste lle rin n e n 281
(4) V erw e ig e ru n g je g lic h e r In fo rm atio n en als
Indiz 282
dd) E rg eb n is 283
3. E rg eb n is von K apitel IV. 285
a) R e ch tsd o g m atisch e B ew ertu n g 285
b) R e ch tsso zio lo g isc h e B e w ertu n g 286
V. A u ß erb etrie b lic h e In stru m en te 287
I . E in fü h ru n g ein es pro -ak tiv en H an d lu n g san sa tze s 287 a) B este h en d e p ro -a k tiv e H an d lu n g san sä tze 287
aa) Q u eb e c 288
(1) A rt u n d U m fan g d es H an d lu n g san sa tze s 288 (2) R e ch tsso z io lo g isc h e B e w ertu n g 290
bb) S ch w ed en 291
(1) A rt und U m fan g des I la n d lu n g sa n sa tz e s 291 (2) R e ch tsso z io lo g isc h e B ew ertu n g 292 b) F o rm u lieru n g sb e isp ie l ein es p ro -a k tiv e n
H a n d lu n g san sa tze s für D eu tsch la n d 293 aa) A rt und U m fan g des H a n d lu n g san sa tze s 294 bb) R e c h tsso zio lo g isc h e B e w ertu n g und
S c h lu ssfo lg e ru n g e n 297
Inhaltsverzeichnis
2. T ra n sp a re n te G e sta ltu n g des
E n tg e ltg le ic h h e itsa n sp ru c h s im A G G 301 a) R e c h tsd o g m a tisc h e B e w e rtu n g 302 b) R e c h tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 303
3. E rg e b n is vo n K ap itel V. 305
a) R e c h tsd o g m a tisc h e B e w e rtu n g 305 b) R e c h tsso z io lo g isc h e B e w e rtu n g 307 VI. Z u sa m m e n fa s su n g d e r E rg e b n isse au s K apitel E. 308
F. F azit und A u sb lic k 310
G. K ern th e sen 315
L ite ra tu rv e rz e ic h n is 317
1 8