Rosnące społeczne znaczenie przedsiębiorstw rodzinnych w Polsce wymaga pogłę-bionych badań empirycznych. Jednak uzyskanie pełnych informacji na temat zależ-ności między więzami rodzinnymi a funkcjonowaniem przedsiębiorstwa jest sprawą niezwykle trudną i złożoną [Thomas 2010, s. 163; Growiec 2015, s. 30 i n.]. Wynika to z fakty, że rządzą się one nieco odmiennymi prawami w stosunku do pozostałych firm funkcjonujących w gospodarce. Oprócz praw rynku, aspektów typowo gospo-darczych i finan sowych uwzględniających strategie i praktyki sprawnego zarządza-nia, pojawiają się strumie nie zasobów niematerialnych o szczególnym charakterze.
W podmiotach tych specyficzną rolę odgrywają bowiem więzi rodzinne, przywiąza-nie do wartości rodziny oraz determinacja w dążeniu do przedłużenia przedsiębior-czej „dynastii”. Problem sukcesji jest niepodważalnym ogniwem, właściwością nie-odwracalnie związany z funkcjonowaniem i rozwojem przedsiębiorstw rodzinnych.
Powinien on być w związku z tym wpisany w długoterminowe cele działalności tej grupy przedsiębiorstw, z uwzględnieniem ich strategii rozwoju i kierunkami konku-rencji [Tomski 2011, s. 147; Hamrol 2016, s. 137 i n.] .
Z dotychczasowych rozważań wynika, że firmy rodzinne posiadają charakte-rystyczne cechy, które pozwalają rozpoznać je na tle innych form organizacyjnych.
Należą do nich: [Stradomski 2010, s. 53; Malinowski 2016, s. 134 i n.; Marjański 2009, s. 21; Potencjał 2016, s. 40 i n; Jeżak, Popczyk-Winnicka 2004, s. 25.].
– co najmniej jeden członek rodziny jest zatrudniony w przedsiębiorstwie lub aktywnie wspiera jego działalność;
– istnienie firmy rodzinnej w dużym stopniu determinuje wybór ścieżki karie-ry zawodowej jej członków rodziny;
– stosunki rodzinne wpływają w istotnej mierze na sukcesję własności i kon-troli w przedsiębiorstwie;
– członkowie rodziny wywierają znaczący wpływ lub bezpośrednio zarządzają firmą rodzinną;
– wartości kultywowane w rodzinie znajdują odzwierciedlenie w formule misji oraz wizji przedsiębiorstwa;
– familijna struktura organizacyjna, która łączy w sobie lojalność i zaufanie pracowników z rodziny z hermetycznością otoczenia;
– brak wyraźnego rozgraniczenia pomiędzy rodziną a firmą;
– historia rodziny jest ściśle powiązana z dziejami przedsiębiorstwa;
– członkowie rodziny czują się odpowiedzialni za bieżące funkcjonowanie oraz perspektywy rozwoju własnego przedsiębiorstwa;
– podstawowym źródłem finansowania małych i średnich przedsiębiorstw są środki własne właściciela i rodziny;
– emocjonalne więzi z interesariuszami, dbałość o klientów, dostawców oraz pracowników, która jest jednym ze źródeł przewagi konkurencyjnej.
Analizując owe cechy należy zgodzić się z I. Lansbergiem, który sugeruje, że ro-dzina właścicielska ma wpływ na przedsiębiorstwo w taki sposób, w jaki nie są w sta-nie tego czynić członkowie rodzin w firmach sta-nie należących do rodziny [Lansberg 1983, s. 39–49]. To właśnie zaangażowanie poszczególnych członków rodziny w pro-wadzenie biznesu powoduje, że jest ono inne od pozostałych [Miller 2002, s. 44].
Cechami wyróżniającymi przedsiębiorstwo rodzinne są przede wszystkim nor-my i wartości postępowania w każdym z obszarów działalności firnor-my. Ma to zapew-nić realizację jej głównego celu, jakim jest przetrwanie na rynku i rozwój całości oraz sprostanie konkurencji.
Normy i wynikające z nich wartości funkcjonowania rodziny, biznesu i jedno-stek w firmach rodzinnych, często nie są możliwe do zrealizowania w tym samym czasie i miejscu. Oznacza to wypracowywanie, budowanie harmonii i kształtowanie współzależności między ludzkich, stosowanie obowiązujących norm w praktyce go-spodarczej oraz racjonalne zaspakajanie potrzeb jej uczestników. Są to kierunki pro-wadzące firmę rodzinną do rozwoju i tworzenia podstaw jej wielopokoleniowości [Więcek-Janka s. 39-53; Kołodko 2014, s. 62 i n.].
Przedsiębiorstwa rodzinne mają wiele wspólnego z pozostałymi firmami z sek-tora MSP. Różnice w ich funkcjonowaniu dotyczą głównie sfery wartości, kultury organizacyjnej oraz hierarchii celów. Ten rodzaj przedsiębiorstw charakteryzuje się specyficzną tożsamością i wartościami. Firmy rodzinne są bardziej skłonne do „re-inwestycji w siebie” w celu utrzymania i pomnożenia majątku dla przyszłych poko-leń. Częściej też podejmują inwestycje długookresowe i w swoich działaniach nie
koncentrują się na osiąganiu doraźnych zysków, co sprawia, że odgrywają one istot-ną rolę w stabilizowaniu gospodarki [Hall 1988, s. 51–63]. Charakteryzują się też większym poziomem odpowiedzialności: za rodzinę, pracowników, a także za spo-łeczność lokalną, w której funkcjonują. Podkreślenia wymaga fakt, że firmy rodzinne często sytuują się w niszach rynkowych, realizując specjalne, niestandardowe zamó-wienia [Sobiecki, Kargul, Kochanowska 2014, s. 14].
Tabela 2. Normy funkcjonujące w firmie rodzinnej w rozbiciu na obszary NORMY RODZINY Stwarzanie szans osobom
spokrewnionym, zwłaszcza dzieciom
Zatrudnianie pracowników wykwalifikowanych
Zdobycie dobrze płatnej pracy pozwalającej na rozwój i awans
Zapewnienie wsparcia odpowiedniego do potrzeb
Zapewnienie wynagrodzenia odpowiedniego do wkładu pracy
oraz rynkowych uwarunkowań
Wynagrodzenie zgodne z oczekiwaniami, pozwalające
na realizację planów indywidualnych Postrzeganie każdego członka
rodziny jako wyjątkowej jednostki, równe traktowanie rodzeństwa
Stosowanie norm uniwersalnych i procedur uniwersalny system
ocen
Postrzeganie siebie jako osoby o indywidualnych potrzebach Stwarzanie każdemu możliwości
nauki
Stwarzanie możliwości rozwoju pracowników dla potrzeb firmy
Poszukiwanie własnej ścieżki rozwoju
Tworzenie więzi uczuciowych i budowanie pozytywnych silnych
relacji
Tworzenie uniwersalnej kultury
organizacyjnej Podkreślanie własnej unikatowości Dbanie o realizację wspólnych
celów, uwzględniając dążenia jednostek
Realizacja celów firmy nastawionych na generowanie
zysku
Realizacja własnych celów rozwojowych Źródło: [Więcek-Janka, 2015, s. 39–53].
2% większe zaangażowanie w rozwój firmy wspólne dążenie do jednego celu zaufanie
Rysunek 1. Źródła przewagi konkurencyjnej firm rodzinnych Źródło: [Kowalewska 2009, s. 10].
Cechą wyróżniającą przedsiębiorstwa rodzinne jest wyższość celu długofalowe-go tj. trwania przedsiębiorstwa nad celem ekonomicznym, typowym dla wszystkich organizacji komercyjnych. Cel ten tanowi barierę dla skracania czasu osiągania celów ekonomicznych, podejmowania ryzyka, a tym samym umożliwia stwarzanie korzyst-nych warunków do rozwoju przedsiębiorstwa w długim okresie. Potwierdzają to ba-dania polskich firm rodzinnych z sektora MSP, przeprowadzone przez R. Sobieckiego i K. Leszczewską [Kowalewska 2009].