A D I L L V S T R E M H E R O A S I G I S -mundum Pandulphum,de re Militari
Liber Vndecimus.
Df bcUo NmliyC quatido primumdpud Rom<tnos,quicfcprimus nmli trimpho dignus hdbitus fit.
' nobililfima rei militaris Romani impcrii, Sigfmu-dulphe,non folum terreftribus, verum etiam mariumis mphis auda eft,regni coronx iniperio maris adiccto, eiuf-gloriam maiores notin teftati funt, vincerium merita tin-fauore profequerido. Extat nanque mcmoria circa
par-— ^ Ancio fpolia,anno vrbis cccc xvi.qu^ C.Mcums,cjui pri fcosdeuicerat Latinos,Anciatibus vidis,& in fuggeftu foricaptahoftm clalfe fuffixit fi tamen llla claflis,nam fexfuerant roftr£txnaues,appellanda:verum, hic numerus illis initiis ingentis glorix fuit meritu, vt tribunali foro pra£xa roftra,ceu populo corona impoiita videretur,vndc 8C pro roilris locus,nome ac cepit: quumb poftmirificis rctum geftarum titulisiam clarum nomenvrbis efle ccepiflet,&: arma tum extra Italiam mota non fuifient Po.Ro.quanquam ad torquendu remos nauticarcp artis omnisignarus,nihil tamen interefie virtu tis oftendit,equisnean nauibus,terra an mari dimicandu efiet: Appioqj Clau-dio confule,anno vrbis c o n d.cccclxxvin.primumCarthaginciibusbellum in-tulit mirum® didu.claffe ab artore excifa.fexagefimo die nauigauit:c5tra ve-ro Hieve-ronem Syracufanum ducetas viginti naueseffecit diebus quadragmta-quinque vt tradit L.Pifo.quibusfrerum ingreffus eft.fabulofis intame moftris zftuque violcntum:nec eft exterritus.quin lllam ipfam mentis fuxviolentiam , -eftus pro munere amplederetur, ftarimqj ac fine mora Hieronem regem tanta celeritate vicit,vt ille ipfe fgpius vidu fe quam hofte videret.fateretur Cn au-tem Duellio K Cn.Cornelio Afina c o f f.quum Hannibal femor iiue Hamilcar Poenorum dux oram Italix maritimam inftruda teptuaginta nauiu clafie va-ftaret.etiam mari aduerfus eum congredi aufus eft, cui ctia ipfa veloci tas
claf-fis comparatx,vidonz aufpicium fuit Jntra enim fcxagefimam die quam cz-fa fylua fuerat,cetum fexaginta.vel vt alii,centum tngintanaum,claffis inan-choris ftetit:quum enim videret Duellius.cos multum poffetaan.clafiem ma- . gisvalidam quam decoram fabrefecit, K manusferreas cum irrifiouc hoftumi
primus inftituit,quibus inter pugnandum hoftium naues apprchcderct.Vt au tem audiuit Duellius Cornelium Afina cof. altetum, lexdccim cum nauibus Lyparam expugnafle, iam ab hoftium duce ad pacis colloquium cuocatum,
• Bb ii punicacp
R O B E
IITI VALTVRIIpunicatjuefraude ac aftu captum,atque in vinculis nccatum^cum triginta cx-tcmplo nauibus aduerfus eum profedus eft,commilIo<jue nauali prxlio fuccef-fit.Vna cnim SC triginta naues punicg capt£,{uppreflk trefdecim^tria milia ho minu caefa, feptem milia capta rcfertiturupfe deniquc Fianibal fiue Hamilcar vt diximus, punica: clalTisdux amiffa naui gua vehcbatur, fcapha fubdudus Carthaginem fugit, SC a fenatu,vaferplurimum cum e{Tet,<]uia apud cosdux re malegefta puniretur,qu£iiuit cjuid faciendu iuberent, omnibus vi pugnarec referentibus,Feci,inquit)& vidus fum,fic pccnam cruciscfFugit. Cn.aute Du-ellius quem contrahendi nominisgratia Bcllium nominarunt, quu fuperiorcs eius appellati effent fempcr Duellii, quia primu illum maritimu triumphum ex Pcenis folus inuexerat,non contetus vnius dici triumpho, per omncm vita vbi a ccena rediret,crebra fibi praducere funalia,praecincre fibi tibias, quafi prg tanta huius vidoria quotidie triumpharet,iuffit,quod quaguavltra vrbismo-rem priuataque maiorum efTet exepla,Romani tamen £quo animo tulere: nul la enim vidoria illisgratior fuitvnqua, quod inui&i terra pariter et mari plu-rimum potfent:8<f cjuia blandilfima rcrum omnium efi gloria,qua: nec leuibus ftimulis infita, egregios virorum animos agit SC verfat,affedat£ iam glorig no-mcn nobiliffimi ciues adepti, magno ftudio fabricandis nauibus incubuere.
Qu£ matcries fabricandis muibus utilior. Cdp. 11.
Auibus autem tabricandis animum applicantibus prima in deligen da materie confidcratio eft adhibeda.Nos igitur primum in qua ma terie fuerit prudentium confenfus,dehinc fternendi tempus aMolue*
mus. Robori fpifFa firmitas eft, tantacg duritia vt tcrebrari apte,nifi madefaSum non queat,8d ne fic quidc auclli clauus adadus-.nonulli ex noftris in robore confcnferunt^in eodem fenfu SC Galli conueniunt: durat hoc defof-fum SC in aquis,marina tamen aqua corrumpitur. Cedrioleo peruda materie, nec tineam ,ncc cariem fentit.Iunipero no abfimilis huic virtus, cjuarin Hifpa-nia vafta eft& fabricisaptiffima.Non improbaturfagusin acjua,ncc alnusin paluftribus:acterna enim eft,&! oneris cjuantumlibet patiens. Larix proptcr po-dus ab aqua non bcne fuftinetur,propter alia przcipua eft:in humorc nec flam mam ex ignc recipit,nec ab carie, aut tinea propter fuccum vehementi amari-tate l^ditur-.verum in maritimis nauibus obnoxiam teredini tradunt,& omnia prxter olcaftrum &oleam. Qjjjedam enim in terra,& qugda in mari vitiis op-portuna funt infeftantibus . Fradut abietcm circa germinationes, ea qua deci dimus luna decorticatam no corrumpi aquis.Rurfus in ipfis arbonbushoc cti am fatis notum eflc debet, limitcs rcgionefque casli fpedadas efle: robuftiores enim Aquiloniae partes SC in totum detcriores ex humidis opaciscp, fpifliores cx Apricisacdiuturng . Eft& gcntiu in his quoquc difFeretia % Alpibus,Ape-nino laudatiflimx abietes:in Gallia,in Corfica, Bithynia,Ponto, Macedonia deteriores,Pernafic£ peflim^quonia ramofg, cotort£, putrefccntcfque facile.
Alexandri Magni comites prodiderut in Tylc,rubri maris infula,arbores efle ex quibus naues fiercnt quafi ducetis annis durantes inuetas, Sc fi mergeretur incorruptas. Abies (ociabilis glutino^eadem n auium malis antenifque propter Icuitatem
D E R E M I L I T A R I L I B . X I . - s ; leuitatcm pra:fertur,tum quod ommu arborum altiflima SC 1 ciiifllma eft.Hu-ius inopia in Acgypto ac Syria reges cedris v(i feruntur ad clafles.Sefoofis Ae gypti rex nauem ex cedrofecit ducentorum odoginta cubitorum logitudine, deauratam extcnus, mtus vcro deargentatam,qua donoobtulit deo qui maxi me Thebis colitur.Celebratur quoquein Acgypto acSyna fpina dutaxat ni-gra,quonia incorrupta etia in aquis durat,ob ld vtiliflima nauiu coftis : e the-da pix naualibus muniendis vtilis.
Ctfionis luri£% tcmpusfyeftdnduirt. ^ Cap. ^ III.
P Aefionis quoc^ tempus m perfeuerate materie quam maxime refert.
Vulgofatis putant, obferuare ne dedolandaftcrnantur ante ^ditos fuos fru&us.Robur vere cxfum tcredinem fentit: brumaneqj
lacia-— m r n c c pandatur, alias obnoxium eritvt torqueat fefcfindatque,
quod in fuberercmpeitiue quoque cafoeuemt. In infinitum referr & lunarjs ratio fiderumque. Sunt qui omma quzcxduntur, carpuntur, tundunturin-nocentius decrcfcete luna quam crefcente: funt qui 8i qumra & dec.ma luna ad vieefimam vfque fecundam arbores pra-fernm conctdi debere exifttmenr, vt immunis feruetur a carie,& xterna materies reudatur: idcjj religionis argu mento.quod ztermtatemhistantum diebus placuitcelebran Suntqui nomli a vigcllma ad trigefimamca:di velint: ligna enim quz luna adhuc crcfcete de ietiafunr.quafi emollita per humoris concepnonc, fabncis quibufque mepta effe dicut-.proindecircuncifas quoqj ad medulla ahqui noinutilerelinquunr, vt omnis humor ftantibus defluat.Inter omnes vero arch.teftos couenit,arbo-res vtiliflimefterni in coitu luna:,quem dicm ahi mterlumum, al.i lilentis
lu-n$ appellant. Siccerte Tybenus cafar quu cremato ponte naumachiano la-rices ad reftituendum ced, p rEfin,uit.Cato hominum fummus m omn. vfu de materiis hoc a d d i d.t,Matenem omne non effod.es luna decrelcente eximito poft meridiem fine vento auftro.Tuncent tempeft.ua, quum femen fuum ma turum ent.Caueto ne per rorem doIes,idq,. mox n.l. m tr.meftr. lunaqj dimidi atamcc tangas materiem tum.neeffodias,aut prac.das ab rerra.Diebus quatu or proximis qmbuslunaplenaf u e r i t,opt.meex.m.m,- Omn.no cauero n.gra integracy matene ne doles,neve cgdas,neve tagas,n.h i.Lcam,neuegelida,neve
rorifletLHec Catonis prgcepta et fi ab his d ucibus,quos pouloate dixunu s,mi nus obferuata v.deatur, n.m.ru neceffario vel tepelJ.uo cgfion.s tpecociderut
DC cUm i«»Zc»d<< $ »**rr'"'cf cm!mod' fe dcb""t • C p: - niL
Lurimum de.ndeidetiam retert,terremean--reimoremaioru,qui-bus mnsenda materies in vnu eft,claui effe debeat Ac declams $ne
»in fallor co.edtura mea a ventate haudquaqua ahenaeft.Eft emm
v i s acrior, quam medici ftypt.cam vocant:vnde fquamma e.us adiiciunt remediis,qua: contra perniciem putred.n.s aduocantur. Aura etiam
q u x e x e r c productur.haunt & exliccat.quod male mflu.t. Vis pra:terea qu-e-dam remediabilis & ficc.fica en ineft , qua dim.ttitm vulnere: pro.ndeautor cft Ariftoteles vulnep quE area cufpide hunt nocumeti nunus afferre q ex fer to fociliusa; curari.Pan ergorationeinfixum l.gno propr.am feruat
fubftati-^ * i3L> 111. v
,94- ROBERTI VALTVRII
am,8£ lunari & aqueo repugnat humori , cjuum ferrum huic ccdat & tcmpori, eueiligio rubigine exeiiim atque confumptum.
Vrimus nauium ufus?V prina carum form a prifcis probatct,edrum Hominetycjuiquc guber*
iiandi udminicuU feorfum primus inuenit. Cdp. V-Aui primus in Grazciam ex Aegypto Danausaducnit, antea rati-nauigabatur^inuetis in mari rubro,inter infulas a rcgeErythra.
T unc enmijNondum cscruleas pinus contcmpferat vndas,Effufum fc^S^^yentisprgbuerat^ finum.Nec vagusignotis repetens copcndia ter-ris Prcfferat externa nauita merce ratem . Sint licct qui Myfios 3C Troianos pnores,rates excogitaffc in Hellefponto putent,cum tranfircnt aduerfus Thra cas.Rates enim tigna vocantur colligata,qua: per acjuam aguntur.quo vocabu lo mterdum etiani naucs longas,tefte Varrone,fignificari non dubiumeft.
Codicarias autem naues dicimus,quod ab antiquis plurium tabularum con textus,codcx appellabatur,quod<g qui primus Romanisperfuaferat nauc con-fcendcre,Clauclius Codex is tuit5a quo nome dedu&u,fic<g cofuetudo pccna tc nuit,eo quod in fluminibus vfui plurimum eiTent. Schedia, gcnus ctiam na-uigii inconditum eft,trabibus tantum mter fe nexis fatium, vnde &f mala poe mata,(chedia appellantur. Trabica nauis,dida fit trabibus confixa . Su-mia nauigii genus, au&ore Cecilio. Sclata genus nauigii latum magis cjuam altum,iic appellatum ea confuetudinc cjua fclocum per locum,& ftlitem pcr 1 i tem dicebat. Mufculus curuu nauigii genusac breue. Scaphae Aphricano tefte nauic.u]g funt parug,<]u£ maiores naues confequuntur. Cice.libro primo ad Heren.Magnitudine tcmpeftatis omncs pcrtcrnti,nauim rcliguerut,in fca-pham confcenderunt.Aduar 1 a-,nauicula! celeres guac remis & velisagutunfic dida: q? cito agi poffint. Celox nauigiu breuc a celeritudiuc di&u,& a Rho diis lnuentu.Liuius punici bclli fccundi lib.i.Naues ducetas, vigmticjuincjue remcs,ccloces viginti deducit. Mioparo,Pyratarum nauicula ex cono SC vi-minibus contexta,guafi minimus paro.M.Tul. Nam guum quarrcrctur exeo guo fcelerc impulfus marehabcrct infeftu vno Mioparone, Eode, inguit,quo tu orbem terr^. Fafellus,nauigiumCampanum.Salluftius,& fortein nauigan do cohors vnagradi Fafello ved:a,a C£terisdecrrauit,maric]ueplacido duobus pra:donum Mioparonibus circuucnta . Cercirus, nauis maxima eft & Afia-na,& cjuam Cyprii inuenifle feruntur. Triercs,quas dromoncs Gr^ci dicunt, maiores naues iunt dt log£,Ifai£.xxxiii. Nccg Tnerismagna trafgreditur cu.
Daniel.xi.Et venient fupereum tricrcs, 8t Romani innumeri viginticjuatuor venict in Tnenbus de Italia. Longa naue Iafonc primiim nauigafle, Philo-ftephanus audor cft.Eo nanqueColchos petituro ab Argofabricata cft,& ar-gos ab co audore in finu Pegafco denominata: vndc Lucanus,
Prima fretum fcindcns Pegafeo littore pinus Terrenum ignotas hominem proiecit in vndas.
Sunt qui loga nauc vfum fuifle ferant primum Scfoofim Aegypti rcgcm, tcfte Diodoro,di&acp,vt diximus,&f quidam fcriptores aflerut,ab Argo cius archi tedo cjui etiam mtcr nauigandum eius refarcienda: cura ceperat:vt alii,ab eius
* vclocitatc
256 RO B E RTI VALTVRII
9$i . . .
rc afpcrnatus,digniore vcrbo ac carminis maicftati coucnicntiore vti prudcti-usvoluit.Qui cnim bucentorium SC non buccntaurum a buciscetum dicipu tant oportcre,corruptis detra&iscg pauculum literis,proptcr logum famulatu, qui ad feruitia praeftanda potcntionbus fcmpcr neceffanus cft, vana 8C inepta nominis mterpretatione falluntur. T riremis, nauis <ju£ tris remoru ordines habet.Horatius in epift.
Naufeat vt locuples,cjiiem ducitprima triremis.
Has primum inftituifle legimus Argonautas,(]u6d etiam armatis aptae SC co-gruT probcntur e(Te comerciis,vt cjui pcregnnas optabamus afpiccre,nuc mit-tamus aliisproumciis terrorem pariter SC decorc.Quadriremes quoqueab or dine rcmorum didx,c]ui numerus magnificentia vtcntium pcrfa:peaudus in-uenitur.Quingucremem mftituilTc fertur Vcfico Salaminius,fex ordinum Ze nazctas Syracufanus, abea ad deccmremcm Nefigoton . Alexader porroma-gnus ad duodecim ordines, Ptolema:us Sotcr ad quindccim, ad fcdecim Per-feuSj&fP. Aemylius y Eemetrius Antigoni ad triginta, Ptolcmaus Philadel-phu^ ad quadraginta, Ptolemaus Philopater <j Trypho cognominatus eft ad L.Hcrachus nauibus caftcllatis A phrica venies vfus perhibctur.Pr^cipu^ ad-miratiomsquoc|ue nauis,qua:ex AcgyptoCaii prmcipis luffu obeliicu m Va-ticano circo ftatutu quatuorcj truncos lapidis eiufdem ad fuftinendu cum ad-duxit, cjua nauenihil adm,rabilius vifum in mari certum cfhtriginta enim 31 ccntum modii lentisprolaburra ci fuerc,logitudofpatiu obtinuit cxparcc ho fticniis portus latere lauo: lbi nanque dcmcrfa eft,Claudio pnncipc, cu tribus po. Ro.molibuSjturnu altitudmein ea exxdificatis^obircr Putcolano pulucrc aducdis arboribus, eius craftitudo quatuor hominu vlnas complcdcntiu un-plebat.Caius etiamCa'fargallica cxpeditionc legatis fuis aliam tormam prae-buit, 8C ad celeritateonerandi lubdudiorem , pauloq^ humiliorem quam alio mari confucucrit,ideo cjuod propter crebras adtuum comutationes^mmus ma gnosibi fludusfieri cognoucrat,ad oncramultitudincm^ lumentorum
tranl-uchendam.Gallorum miupcr naucs ad huncmodum armat£q;crant,Ca rin£ plang quo facilius vada ad deccflum cxcipcrepoiTenr^prorg atguc puppcs erectx ad rnagmtudine flu&uum tempeftatumc^.Naues 8C ipi^ tota:ex robore ad omnem vim 8C contumcliam pcrfercndam, anchora: cathenis ferreis
rcuin-£he,pelles pro vclis,cjuibus 8C vim tempeftatum fuftinercnt faciliusJ& in vadis conlifterent tutius,& ab aftu relida:,nil cautes 8C faxa timcrcnt, Cotra has Li burniczpra:ftant celeritatc & lmpulfu rcmoru,non tamen proptcrfirmitudi-vs roftro noccre poflunt,neqz proptcr altitudinc tclu ad cas adigi facile potcft.
Eftcnim claflisnauium multitudo,qua Tiphis princeps depugnauit,iintli cct qui Phcenices,folers hommum genus, SC ad belli paciscjj munia cximium, maria nauibus;adirc,clafle confligere commen tos putent.Siderum
obferuatio-nem D E R E M I L I T A R I L I B . X I .
Naues iund:a: ac quinquercmcs, demptis intcrioribus remis > vt latus lateri applicctur, cum quibus exteriore ordine rcmorum vclut naucs agtintur, tur-rcs contabulata:,machinamentaquc alia quaticndis muris portantur, claflem in hunc modum cfficiunt bellicam.
03c ; ROBERTI VALTVRII
? ' ' ..
ne in nauigando Phcenices iidcm inuencre,vetorum rationem Aeolus,Helcnis filius Remum,Copc latitudinem eius,Plateus vela,lcarus malu,& antenna Dg dalus,rofira Pifeus,Tyrrheni anchoram,Eupalamius tandem bidentem, Ana-charfis alfercs ferreo vnco pracfixos, quos harpagones vocant,Pericles Atheni enfis adminicula gubernadi a tergo,qu£ huc atque illuc curfu nauigii torque-antiatque horum,fi Anneo Senecx credimus, excmplu a pifcibus tradtum eft, qui cauda regutur,8£ leui eoru in vtru<j lalfusmometo velocitatefuam fledut:
fi Plinio,ab auibus miluocjj pr^cipue, qui hac gubernadi arte docuifle acofte-diffevidetur caud^flexibus,in cxlo moftratenatura,quod opuselfetin ^pfudo,,
Numcrus uentorm eorumq; nomin<i}ratioiic$yO' cffeftus. Cap. VI»
^^^^WVoniam milites militum que.prxfedos etiam adiuturam
conftatno-| ratitiam non folum maris ac terrz,fed flaminu quo<j quX ignaros tur-M?^^Mbatura elTent,quum abfqueeorum cognitione ac peritia haud copio
fit nauibus motus 8C curfus in mari,nuc,pigeat licetfcnbere,quip pe vbi alibi plura, alibi pauciora inueniam variis ac diuerfis nominibus ab cellcntilfimis rcrum naturalium vtriufquelinguae fcriptoribus explicata ,feor-fum tamen provt facultas dabitur in tanta dodoru hominum varictate ac dif-fonantia,ipforum numerum nominad|ue& loca naturas & efFedus profequar atque compledar: quidam igitur Sapientum putates ventum efte aercm mo-tum & fluentem ( Vetus cnim fit,audore Lucretio,vbi eft agitando aer perci tus)vnum SC eundcm aiunt ventu efte omnes ventos,nec differre proptcr loca vndccunquc extiterit,fimili modo femper fluens. Et quonia ex omnibus qui-de duo veluti a cardinibus perflat,Septetrio videlicet SC Aufter,funt qui duo$
tantum ventos annuat, alium quidem Boreale, alium Auftralem,ca:terosau^
tem horu effe exceffus, fed Zephyrum quidam borcalem, Euru auftrale.Eun dem numerum Oribafius orientem propter SC occidente cffe afferit. Qijatuor alii ventos obferuauere per totide mundi partes: nam Eurum fiue Apeliotcm oricns, Borea iepte ftellarum regio,Occides Zephyrum, Auftrum medius di-es mittit,nec Homerus plurdi-es quam quatuor nominat, fed qui accuratius per-quifeuerut,eos otfto effe tradiderunt,maximc quidc Andronicus Circftes, qui ctiam collocauit Athenis turrim emarmoreod:ogona,&:in fingulisodogoni latcribus, fingulorum ventoru imagines exculptas cotra fuos cuiufque flatus defignauit, fupraq? eam turrim metam marmorea fecit, &C infuper Tritonem xreum collacauit,dextra manu virgam porrigcntem,& lta eft machinatus vti vento circumageretur,5<: femper contra flatum confifteret, fupraq^ imaginem flantis venti indicem virga teneret :itaq?funt collati, Inter Solanu SC Auftru, ab oriente hyberno Eurus, que noftri vocauere Vulturnu : &C Liuius hoc illu nominc appellat,in illa pugna Ro.paru profpera,in qua Hannibal SC cotra fo-lem orien te exercitum noftru,& contra vcntu coftituit,quum veti adiutorio ac fulgoris perftringctis oculos hoftiu vicit. Varro quoq? hoc nome vfurpat.Inter Auftru SC Fauoniu que Zephyru dicut,ab occidete hyberno Aphricus-.inter Fauoniu:& feptetriones Caurus,queplures eoru vocat:intcr feptetriones & So
lanu Aquilo. Videtur hoc modoexpreffum, vti capiat numcrus &nomina SC
partes
'.*ik f
100 ROBERTI VALTVRII
Hanc vero defcriptionem tanqua vera c^terifque prarcellente, Mcditer raiiei maris nauitse omnes obferuant,Genuenfes potiffimu, totidc adiicie-tes mterponentefque. Applicantur prgdi&is odto primoribus alii quida Cc~
cundum Ariftotelem)& quatuor quidem etia fecundum Varrone, duode-cimcp fiunt. Quatuor enim ca:li partes internas diuidunt,& lingulis ventis binos fuperaddunt. Ariftoteles hac arte,& Varro,viri diligentes,& omniu qui fuerint fcripferintque inftru<5tifrimi,illos ordinant,nec fine caufa.Non , enim eodem femper loco fol ontur aut occidit,fed alius eft ortus occafufi]?
gquino£tialis:hic autem gquino&ium eft,alius folftitialis,alius hybernalis:
fic fiue fecundu quod duodecim aer difcrimina fufcipit: fiue iuxta duode-cim in noftra plaga habitationis notT pundta vnde originem trahunt-.fiuc iuxta duodecim Zodiaci figna totidem efficit ventos, quos fignorum eria triplicitas concitat.Nam orientales ignea, meridionales terrea, occidctales aerea, Aquea vero feptentrionales. Principales igitur venti hi funt,& hoc diftindti ordine,vt oftendit vtraq* fubieda perigraphi*e defcriptio.
Mefes
Cdcidf