J a n K. O stro w sk i
In w en ta ry za cja za b y tk ó w sztu k i sakralnej n a K resach W schodnich
d a w n ej R zeczyp osp olitej
1. P u n k t w yjścia: k resy z a p o m n ia n e i na n o w o o d k ryte
W y ty c z e n ie n o w y c h g ra n ic Polski w w y n i k u u k ł a d ó w w Jał
cie i P o c z d a m ie p rz e c ię ło sze śćsetletn ie z w ią z k i z P olską ziem le ż ą c y c h n a w s c h ó d o d B u g u i S an u . W ro k u 1945 n a linii tych r z e k z a p a d ł a p r a w d z i w a ż e la z n a k u r ty n a , z n a c z n ie tr u d n ie js z a d o p rz e n ik n ię c ia n iż ta, k tó rą p o w s z e c h n a o p in ia s y tu o w a ła n a Łabie. O ile „b ra te rsk ie " s to s u n k i p o m i ę d z y k ra ja m i „ d e m o k r a cji l u d o w e j" p o z w a l a ł y n a w y j a z d y P o la k ó w d o M o s k w y czy L e n i n g r a d u , to d o ta r c ie d o Wilna i L w o w a było ju ż z n a c z n ie tr u d n ie js z e , a w y p a d d o Ż ó łk w i, Pożajścia czy T ro k w ią z a ł się z p o w a ż n y m r y z y k ie m i p r z y k r y m i k o n s e k w e n c ja m i, k tóre p o n o s ili z a tr z y m a n i ta m nieleg a ln i turyści. O b e c n o ś ć in sta la cji w o j s k o w y c h c a łk o w ic ie z a m k n ę ł a dla c u d z o z i e m c ó w cały re g io n d a w n e g o w o j e w ó d z t w a s ta n is ła w o w s k ie g o czy d r o g ę P o d h o r c e - Z ł o c z ó w , c h o ć obie te m iejscow ości w d ru g ie j p o ło w ie lat o s ie m d z ie s ią ty c h z n a la z ły się n a trasie tu ry s ty c z n e j dla o b c o k r a jo w c ó w .
H i s t o r y k o w i s z t u k i b a r d z o t r u d n o p r z y c h o d z i p r a c a n a d d z i e ł a m i , k tó r y c h n ie m o ż e p o z n a ć z autopsji. N ie p o w i n n o w ię c d z iw ić , ż e d z i e d z i c t w o k u l t u r o w e i a r ty s ty c z n e t e r e n ó w R z e c z y p o s p o lite j w łą c z o n y c h d o Z SR R p r z e z dziesięciolecia p o w o j e n n e b y ło s ła b o o b e c n e w ś w ia d o m o ś c i p o ls k ic h b a d a czy. O d c z a su d o c z a s u p r o b le m a ty k ę tę p o d e j m o w a l i u c z e n i, k tó r z y w z n a c z n y m s to p n i u o p ierali się je sz c z e n a m a te r ia ła c h
W spółczesność k re só w 282
i d o ś w i a d c z e n i a c h p r z e d w o j e n n y c h , jak T a d e u s z M a ń k o w s k i 1, Z b i g n i e w H o r n u n g 2, B o h d a n G u e r q u i n 2 i R o m a n Af- t a n a z y 4. Z e L w o w a n a d s y ł a ł s w e te k s ty h e r o ic z n i e tr w a ją c y n a p o s t e r u n k u M ie c z y s ła w G ę b a r o w i c z 5. M a te r ia ł k r e s o w y u w z g l ę d n i a ł a część o p r a c o w a ń s y n t e t y c z n y c h , ale n ie b r a k ło i tak ich , k t ó r y c h a u t o r z y n ie u m ie li lu b n ie chcieli w y jr z e ć p o z a w s c h o d n i ą g r a n ic ę PRL. W ś r ó d b a d a c z y m ł o d s z e g o p o k o l e n i a n ie w ie lu b y ło ta k ic h j a k Z b i g n i e w Bania, k tó r y z a r y z y k o w a ł p o ś w i ę c e n i e w ie lu lat p r a c y t r u d n o d o s t ę p n e m u o b ie k to w i le
ż ą c e m u n a W s c h o d z i e 6.
I n f o r m a c je d o c ie r a ją c e s p o r a d y c z n i e z z a k o r d o n u u t r w a lały p r z e k o n a n i e o n i e o d w r a c a ln o ś c i z n is z c z e ń i b r a k u s z a n s n a p o d ję c ie n a n o w o b a d a ń n a d d z i e d z i c t w e m k r e s o w y m . W w ie lu p r z y p a d k a c h t r u d n o b y ło n a w e t ustalić, czy n i e k t ó re w a ż n e z a b y tk i je sz c z e istnie ją , czy też g ł u c h e wieści o ich z n is z c z e n i u są p r a w d z i w e .
S o w ie c k ie p u b lik a c je p r z y n o s ił y n i e k ie d y is to tn e i n f o r m acje, ale n a o g ó ł d o b ó r m a te r ia łu i s p o s ó b je g o p r e z e n ta c ji ca łk o w ic ie ro z m ija ł się z z a i n t e r e s o w a n i a m i i p o t r z e b a m i p o l s k ie g o h is to r y k a sz tu k i. S y tu a c ja z a czę ła się z m i e n i a ć w p o ło w ie lat o s ie m d z ie s ią ty c h , a b a r d z o w a ż n ą rolę n a le ż y tu p r z y p is a ć k a t a l o g o w i z a b y t k ó w a r c h i t e k t u r y U k ra iń sk ie j SSR,
1 T a d e u sz M a ń k o w sk i, D aw ny Lwów, jego sztuka i kultura artystyczna, L o n d y n 1974.
2 Zob. p rz e d e w sz y stk im Z b ig n ie w H o r n u n g , M ajster Piuscl snycerz. Karta z dziejów polskiej rzeźby rokokowej, W ro cław 1976.
'' B o h d an G u e rq u in , Zam ek jazlowiecki, W a rszaw a I960 (S tu d ia i M ateria ły d o D ziejów T eorii i H istorii A rc h ite k tu ry i U rb an isty k i, t. 2).
1 R o m an A ftanazy, M ateriały do dziejów rezydencji, p o d red . A n d rz e ja Józefa B aran o w sk ieg o , W a rs z a w a 1986-1993; 2. w y d . p o d z m ie n io n y m ty tu łe m : Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, W ro cław 1991-1997.
3 M ieczy sław G ę b aro w icz, Studia nad dziejami ku ltu ry artystycznej późnego re
nesansu w Polsce, T o ru ń 1962; te n ż e , Szkice z historii sztuki X V II w., T o ru ń 1966; te n ż e , Portret X V I -X V III wieku we Lwowie, K rak ó w 1969; te n ż e , M ate
riały źródłowe do dziejów k u ltu ry i sztu ki X V I-X V III w., W ro cław 1973; te n ż e , Jan Andrzej Próchnicki, K rak ó w 1980; te n ż e , Prolegomena do dziejów lwowskiej rzeźby rokokowej, „A rtium Q u a e s tio n e s " 1986, 3, s. 5-46.
h Z b ig n ie w B ania, Pałac w Podhorcach, „R ocznik H istorii S ztuki" 1981, 13, s. 97-170.
w y d a n e m u w la ta c h 1983-19867. To c z t e r o t o m o w e w y d a w n i c tw o , c h o ć tra k tu ją c e m a t e r ia ł z a b y t k o w y s e le k ty w n ie , a p r z y ty m o b c ią ż o n e m n ó s t w e m g r z e c h ó w ideolo g iczn y c h * , p o r a z p i e r w s z y p o z w o liło n a s z e rs z ą o rie n ta c ję w s ta n ie k r e s o w y c h z a b y tk ó w . P o d k o n ie c lat o s i e m d z ie s ią ty c h k r e s o w y in te r io r z a c z ą ł się s t o p n i o w o o t w ie r a ć p r z e d P o la k a m i. R zec zy w y k l u c z o n e w r o k u 1987 s t a w a ły się d o p u s z c z a l n e w 1988, a w 1989 b y ły z u p e ł n i e n o r m a l n e . W r e s z c ie w r o k u 1990 p ę k ły n ie m a l w s z y s t k i e o g r a n ic z e n ia . W t e d y w ła ś n ie p is z ą c y te s ło w a m iał m o ż n o ś ć z w i e d z e n i a k ilk u d z ie s ię c iu m ie jsc o w o śc i - o d C h o c im ia i K a m ie ń c a P o d o ls k ie g o p o G łę b o k ie i G r o d n o . Z n a c z n a cz ęść m a te r ia łu z n a n e g o d o t ą d ty lk o z l i te r a tu r y i s ta ry c h f o to grafii s t a w a ła się r e a l n ą r z e c z y w is to ś c ią d la c o r a z liczniejszej g r u p y b a d a c z y i z a i n t e r e s o w a n y c h a m a to r ó w .
2. Program in w en ta ry za cji
r z y m sk o k a to lic k ie j s z tu k i sakralnej
W r o k u 1991 s t o s u n k o w o j u ż d o b r a z n a jo m o ś ć sytuacji w te r e n ie p o z w o liła mi n a s f o r m u ł o w a n i e p r o g r a m u i n w e n t a r y z a cji rz y m s k o k a to lic k ie j s z tu k i sa k r a ln e j, a J ac ek P u r c h la , k tó ry w ł a ś n i e b u d o w a ł profil n o w o p o w s t a ł e g o M i ę d z y n a r o d o w e g o C e n t r u m K ultury, z g o d z ił się n a w p r o w a d z e n i e go d o stały ch z a d a ń tej istytucji4.
D la c z e g o w ła ś n ie d z i e d z i c t w o a r ty s t y c z n e Kościoła rz y m s k o k a to lic k ie g o ? S y tu a c ja n a t e r e n i e b y łe g o ZSRR była w ó w c z a s jeszc ze d a le k a o d d zisiejszej w z g lę d n e j sta b iliz a
1 П амят ники архитектуры Украинской ССР, Киев 1983-1986.
8 W w y d a w n ic tw ie p ro g r a m o w o p o m in ię to in fo rm a c je o fu n d a to ra c h i h i
sto ry c z n y c h w łaścicielach b u d o w li, co n p . w o p ra c o w a n iu z a b y tk ó w L w o w a z ro d z iło d ziesiątk i a n o n im o w y c h „ d o m ó w m ie sz k a ln y c h " w w y k a z ie bibliografii nie u w z g lę d n io n o pozycji p o lsk o ję z y c z n y c h , ch o ciaż z n ich w o c z y w isty sp o só b k o rz y s ta n o , a z fotografii z re g u ły w y c in a n o k rz y ż e w ie ń c z ą c e kościoły i cerk w ie.
9 S zerzej na te n te m a t zob. Jan K. O stro w sk i, Pięć lat prac inwentaryzacyjnych na kresach, (w:j Sztuka kresów wschodnich. M ateriały sesji naukowej, t. 3, red. Jan K. O stro w sk i, K rak ó w 1998, s. 9-16,
W spółczesność k resó w 2 8 4
cji i trz e b a b y ło d o k o n a ć ścisłego w y b o r u k i e r u n k u prac. N a słab o z u r b a n i z o w a n y c h t e r e n a c h k r e s o w y c h tr z o n m a t e r ia łu z a b y t k o w e g o t w o r z y ły r e z y d e n c je sz la c h e c k ie o ra z b u d o w l e s a k r a ln e r ó ż n y c h w s p ó l n o t re lig ijn y ch . I n n e t y p y b u d o w l i , z w i ą z a n e p r z e d e w s z y s t k i m z m ia s ta m i, s t a n o w i ł y ty lk o n i e w ielki p r o c e n t z a s o b u . N o w o w y d a n e m o n u m e n t a l n e o p r a c o w a n i e R o m a n a A f t a n a z e g o w y p e łn i a ł o l u k ę w o d n i e s i e n i u d o r e z y d e n c ji. S z tu k a K ościołów w s c h o d n i c h ju ż ze w z g l ę d u na o g r o m m a t e r ia łu n ie leżała w n a s z y m z a s ię g u , a p o z a ty m z n a la z ła się w p o lu z a i n t e r e s o w a n i a u c z o n y c h u k r a iń s k ic h , s ta ra ją c y c h się o d r o b ić dziesię cio le cia z a n i e d b a ń . O p r a c o w a n ie n ie w ie lk ie g o ilo ścio w o z e s p o łu k o ś c io łó w o r m i a ń s k i c h p o d j ą ł na z a s a d a c h a u to r s k ic h J a c e k C h r z ą s z c z e w s k i 111. D z ie d z i c t w o w s p ó l n o t y ż y d o w s k ie j z o sta ło p r a k ty c z n i e w y n i s z c z o n e w w y n i k u n ie m ie c k ic h d z i a ł a ń w cz asie d r u g ie j w o j n y ś w ia to w e j, a p o z a ty m n i e d a w n o o t r z y m a ł o k o m p e t e n t n e o p r a c o w a n i e C aro l H e rs e lle K r in s k y " . P o z o s ta ła w ięc w ła ś n ie s p u ś c i z n a Kościoła rz y m s k o k a to lic k ie g o , n a d a l silnie z a g r o ż o n a o s t a t e c z n y m z n i s z c z e n i e m , a p o z a ty m - n ie m a p o w o d u te g o u k r y w a ć - sz c z e g ó ln ie z w ią z a n a z p o ls k ą t o ż s a m o ś cią i p o lsk im i d z ie ja m i K resów , ta k w u b ie g ły c h w ie k a c h , jak i w c z a s a c h n a j n o w s z y c h . J e d n y m z c e ló w p o d j ę t e g o o p r a c o w a n ia m ia ło b y ć z r e s z tą s t w o r z e n i e d o k u m e n t a c j i h i s to r y c z nej dla p ra c k o n s e r w a t o r s k i c h p o d e j m o w a n y c h w n i e k t ó r y c h k o ściołach.
Ż a d n a z istn ie ją c y c h o d m i a n K u n s t t o p o g r a p h i e n ie m o gła s ta n o w i ć b e z p o ś r e d n i e g o m o d e l u d la p l a n o w a n y c h b a d a ń i publikacji. I n w e n t a r y z a c j a a k t u a l n e g o s t a n u z a b y t k ó w d o p r o w a d z i ł a b y d o s t w o r z e n i a k a t a lo g u r u i n , a często w r ę c z m iejsc p o z n i s z c z o n y c h b u d o w l a c h . J e d y n y m w y jśc ie m b y ło z i g n o r o w a n i e z n i s z c z e ń z c z a s ó w d r u g i e j w o jn y i o k r e s u
1,1 Jacek C h rz ą sz c z e w sk i, Kościoły O rmian polskich, W a rsz a w a 2001 (K atalog Z a b y tk ó w O rm ia ń s k ic h , t. 1).
11 C arol H erselle K rinsky, Synagogues of Europe. Architecture, History, M eaning, C a m b rid g e , M ass. 1985.
w ł a d z y sow ieckiej i d ą ż e n i e d o o d t w o r z e n i a s t a n u z a b y t k ó w s p r z e d 1939/1945, ta k ja k to z r o b ił R o m a n A f t a n a z y w o d n i e s ie n iu d o r e z y d e n c ji. O z n a c z a ł o to n ie ty lk o k o n c e n tr a c ję n a g r o m a d z e n i u w sze lk ie j d o s t ę p n e j d o k u m e n t a c j i p o z w a la ją c e j n a tak ą r e k o n s tr u k c ję , ale te ż p o d ję c ie p o s z u k i w a ń r u c h o m o ści k o śc ie ln y c h p r z e n i e s i o n y c h d o m u z e ó w o r a z p r z e m i e s z c z o n y c h w r a z z d e p o r t o w a n ą z K r e s ó w lu d n o ś c ią p o l s k ą 12.
U p r z e d z a j ą c to k r o z u m o w a n i a , m o ż n a s tw ie rd z ić , że w p r z y p a d k u w ie lu z a b y t k ó w m e t o d a ta p r z y n io s ł a w ie lk ie su k c e s y w te o r e ty c z n e j re in te g ra c ji h i s t o r y c z n y c h z e sp o łó w .
Z a ł o ż e n i a p r z y ję t e a p rio ri w p o ł ą c z e n i u z p r a k ty k ą w y k ształciły n a s t ę p u j ą c y m o d e l p o s t ę p o w a n i a :
1. P ie r w s z y m e t a p e m p r a c y jest w s t ę p n a in w e n t a r y z a c j a w te re n ie , p r z e p r o w a d z o n a w latac h 1992-2001 siłam i m ł o d y c h p r a c o w n i k ó w n a u k o w y c h i s t u d e n t ó w I n s t y t u t u H is to rii S z tu k i UJ, p o d e g id ą Koła N a u k o w e g o S t u d e n t ó w H istorii Sztuki. W I n s ty tu c ie z n a j d u j ą się w y k o n a n i e w jej tra k c ie m a teriały o p i s o w e i f o to g ra fic z n e (ok. 15 000 n e g a ty w ó w ) . L a w i
n o w o n a r a s t a też z b ió r ik o n o g r a f ic z n y w fo r m ie cy fro w ej.
2. K a ż d y o b ie k t o t r z y m u j e i n d y w i d u a l n e a u to r s k ie o p r a c o w a n ie , k s z t a ł t o w a n e j e d n a k w e d ł u g w s p ó l n e g o , ściśle u s t a lo n e g o s c h e m a t u (zob. niżej). R o z p o c z y n a ją c p ra c ę , a u t o r d y s p o n u j e te c z k ą o b ie k tu s k o m p l e t o w a n ą w czasie i n w e n t a ryzacji. Z a w a r t e w niej m a t e r ia ły m u s i u z u p e ł n i ć d a n y m i z a r c h iw a lió w i l i te r a tu r y p r z e d m i o t u . R ó w n o le g le p r o w a d z o n e są p o s z u k i w a n i a d a w n e j ik o n o g ra fii.
3. O p r a c o w a n i e a u to r s k ie p o d d a w a n e jest r y g o r y s ty c z n e j o b ró b c e p r z e z r e d a k t o r a n a u k o w e g o , z m ie r z a ją c e j d o p e ł n e g o u je d n o l i c e n i a całości to m u .
12 P o d jęcie o w y c h p o s z u k iw a ń b y ło m o ż liw e p rz e d e w sz y stk im d zięk i z n a j
d u ją c e j się w A rc h iw u m A rch id iecezji L w o w sk iej - p o c z ą tk o w o p rz e c h o w y w a n e j w L u b aczo w ie, a n a s tę p n ie w K rak o w ie (o b ecn a n a z w a : A rch iw u m Ks. A bpa E u g e n iu sz a B aziaka) - p o w o je n n e j k o re s p o n d e c ji lw o w sk iej kurii arcy b isk u p ie j w L u b aczo w ie z k siężm i p o c h o d z ą c y m i z jej te re n ó w , k tó rzy w ra z z p a ra fia n a m i zostali p rz e s ie d le n i na tzw. z ie m ie o d z y sk a n e . Z a w a rte w niej w sk a z ó w k i p o z w o liły n a o d s z u k a n ie se te k z a b y tk ó w ru c h o m y c h .
W sp ó łcz esn o ść k re só w 28 6
4. G o t o w y te k s t t o m u (o b e c n ie z a z w y c z a j d o t y c z ą c y 2 5 - 40 o b i e k t ó w ) p o d l e g a w e ry fik a c ji w czasie k o l e j n e g o o b j a z d u t e r e n o w e g o .
K a ż d e o p r a c o w a n i e s k ł a d a się z n a s t ę p u j ą c y c h części:
1. H istoria b u d o w l i , o b e jm u ją c a też d z ie je z w ią z a n e j z nią s t r u k t u r y re lig ijn o -sp o łe c z n e j (parafia, klasztor), o ra z k ró tk ie d z ie je d a n e j m iejsco w o ści. H isto ria ta p o w i n n a być d o p r o w a d z o n a d o c z a s ó w n a j n o w s z y c h i z a w ie ra ć in fo rm a c je n a t e m a t o p u s z c z e n i a i z a m k n i ę c i a m iejsca k u ltu , p r z e s ie d le n ia c z ło n k ó w w s p ó l n o t y parafialn ej lu b z a k o n n e j , e w e n t u a l n e g o p r z e m i e s z c z e n ia r u c h o m o ś c i k o ś c ie ln y c h , s p o s o b u u ż y t k o w a n i a b u d o w l i w o k re s ie p o w o j e n n y m , e t a p ó w jej n isz c z e n ia , e w e n t u a l n e g o p r z y w r ó c e n i a d o k u ltu i p r a c r e m o n t o w o - k o n s e r w a t o r s k i c h .
2. O p i s a r c h i t e k t u r y , d e k o r a c ji i w y p o s a ż e n i a , w m i a rę m o ż n o ś c i w e d ł u g s t a n u p r z e d r o z p o c z ę c i e m p r o c e s u d e w a sta c ji, z u w z g l ę d n i e n i e m r u c h o m o ś c i z n i s z c z o n y c h i r o z p r o s z o n y c h . W p a r tii o p i s o w e j są p o n a d t o u ję te in s k r y p c j e o c h a r a k t e r z e h i s t o r y c z n y m ( n p . z n a g r o b k ó w i tablic p a m i ą t k o w y c h ) .
3. S ta n z a c h o w a n i a - r o z d z i a ł o m a w i a j ą c y o b e c n y s ta n z a b y tk u , z u w z g l ę d n i e n i e m w s z e lk ic h z n i s z c z e ń i stra t, o r a z w s k a z u j ą c y m ie jsc e p r z e c h o w y w a n i a r o z p r o s z o n y c h e l e m e n t ó w w y p o s a ż e n i a , k t ó r e u d a ł o się z id e n ty f ik o w a ć .
O p c j o n a l n i e d o d a w a n e są k o le jn e ro z d z ia ły :
4. Z a r y s p r o b l e m a t y k i a r ty s ty c z n e j, czyli s ta n b a d a ń o r a z c h a r a k t e r y s t y k a z a g a d n i e ń z w i ą z a n y c h z d a n y m z a b y tk ie m .
5. A n e k s y z a w i e r a ją c e w y b ó r ź r ó d e ł o d n o s z ą c y c h się d o d a n e j b u d o w l i , g ł ó w n i e d a w n e o p is y i i n w e n t a r z e .
P r o g r a m ten, w y ł o ż o n y w 1. to m ie M a te r ia łó w z ro k u 1993, jest b e z w ię k s z y c h z m i a n r e a l i z o w a n y d o dziś. P e w n a e w o l u cja, k tó r a z c z a s e m n a s tą p iła , p o le g a ła je d y n i e n a r o z s z e r z e n iu z a k r e s u p o d a w a n y c h in fo rm a c ji h is to ry c z n y c h o ra z ro sn ą cej d y s c y p lin ie u k ł a d u , k o n s tr u k c ji te k s tu i p rz y p isó w .
S eria w y d a w n i c z a o t r z y m a ł a ty tu ł M a te r ia ły d o D z ie jó w S z tu k i S a k ra ln e j, co s t a n o w i ł o u k ł o n w o b e c w ie lk ie g o d z ie ła
R o m a n a A f t a n a z e g o 13. W jej r a m a c h k a ż d e m u w o j e w ó d z t w u m a o d p o w i a d a ć o s o b n a część, d z i e l ą c a się z kolei n a bliżej n i e o k r e ś lo n ą liczb ę t o m ó w . P r z e p r o w a d z e n i e in w e n t a r y z a c j i c a ły c h r o z le g ły c h t e r y t o r i ó w k r e s o w y c h , sz c z e g ó ln ie w o b e c p r z y ję c ia n i e z w y k le p r a c o c h ł o n n e g o m o d e l u b a d a ń , w o c z y w i s t y s p o s ó b p r z e k r a c z a ło m o ż liw o ś c i n ie w ie lk ie g o z e s p o ł u z w i ą z a n e g o z p r o g r a m e m . P o s t a n o w i o n o w ię c za ją ć się d a w n y m w o j e w ó d z t w e m r u s k i m , a w ł a ś c iw ie je g o w s c h o d n i ą częścią, o d c ię tą p r z e z o b e c n ą g r a n ic ę p a ń s t w o w ą .
P ie rw s z y , p i l o t o w y t o m o b e j m u j ą c y o p r a c o w a n i a s ie d m i u d o b r z e z n a n y c h i ł a t w o d o s t ę p n y c h z a b y tk ó w , k t ó r e m i a ły s łu ż y ć d o p r z e t e s t o w a n i a z a ł o ż e ń i m e t o d y pracy, u k a z a ł się w r o k u 199314. Ó s m a m o n o g r a f i a , p o ś w i ę c o n a koleg iac ie w Ż ó łk w i, o k a z a ła się t a k o b s z e r n a , iż p o ja w iła się k o n c e p c ja u z u p e ł n i e n i a jej o r o z d z i a ł y p o ś w i ę c o n e p o z o s t a ł y m z a b y t k o m s a k r a l n y m t e g o ż m ia s ta i w y d a n i e o s o b n e j książki. T a k n a r o d z i ł się t o m 2., a u t o r s t w a J e r z e g o T. P e tr u s a .
J e d n o c z e ś n i e r u s z y ła a k c ja i n w e n t a r y z a c j i t e r e n o w e j . Już p i e r w s z a k a m p a n i a w r o k u 1992 b y ła w ie lk im s u k c e s e m i p r z y n io s ła w a ż n e o d k r y c ia (np. k o ś c io ły w D o b r o m i l u i B r u c h n a - lu). U c z e s tn ic y o b j a z d ó w - p r z e d e w s z y s t k i m P iotr K rasny, A n d r z e j Betlej, M a r e k W a lc z a k , T o m a s z Z a u c h a , S w ia to s ła w L e n a r t o w i c z , R afał Q u i r i n i - P o p ł a w s k i i K a ta r z y n a B r z e z in a - w z n a c z n y m s t o p n i u z d e t e r m i n o w a l i w t e n s p o s ó b k i e r u n e k s w y c h z a i n t e r e s o w a ń n a u k o w y c h . S tw o r z y li on i tr z o n z e s p o łu a u t o r s k i e g o M a te r ia łó w , z r e s z t ą s y s t e m a t y c z n ie u z u p e ł n i a -
13 W y ra z e m p o d z iw u d la p ra c y A fta n a z e g o b y ły ta k ż e tak ie a s p e k ty n a sz e g o w y d a w n ic tw a jak fo rm a t o ra z p o d z ia ł to p o g ra fic z n y w e d łu g w o je w ó d z tw p r z e d r o z b io ro w y c h . O w a re w e re n c ja d la z n a k o m ite g o b a d a c z a o ra z d ą ż e n ie , b y n a sz e w y d a w n ic tw a w m o ż liw ie n a jw ię k s z y m s to p n iu się u z u p e ł
niały, n ie o k a z a ły się w p e łn i szc z ę śliw e . R o m a n A fta n a z y w 2. w y d a n iu sw ej k siążk i z m ie n ił p ie r w o tn y ty tu ł i fo rm a t, u k ła d w e d łu g w o je w ó d z tw ro d z i p e w n e tr u d n o ś c i w o d n ie s ie n iu d o z a b y tk ó w sa k ra ln y c h i d o m a te ria łó w h is to ry c z n y c h ich d o ty c z ą c y c h .
14 A u to ra m i p o s z c z e g ó ln y c h ro z d z ia łó w byli: K a z im ie rz K u c z m a n , D a riu sz N o w a c k i, Ja n K. O s tro w s k i i P a w e ł P e n c a k o w sk i.
W sp ó łcz esn o ść k re só w 2 8 8
n e g o o m ł o d e o s o b y g o t o w e d o p o d ję c ia w s p ó ł p r a c y i z d o l n e s p r o s ta ć jej w y z w a n i u .
W ciąg u w i e lu lat w y j a z d ó w n a t e r e n U k r a i n y z e s p ó ł p r o w a d z ą c y i n w e n t a r y z a c j ę n a w ią z a ł c e n n e k o n t a k t y z e ś r o d o w is k a m i n a u k o w y m i L w o w a , a o s t a t n i o t a k ż e S ta n i s ł a w o w a (I w a n o - F r a n k o w s k a ) . U k r a iń s k ie in s t y tu c je k u l t u r a l n o - n a u k o - w e (m u z e a , biblio tek i, a r c h iw a , i n s t y t u t b a d a w c z o - k o n s e r w a - torski „ U k r z a c h i d p r o j e k t r e s t a w r a c ij a " w e L w o w ie ) p r z e c h o w u j ą liczne d z ie ła s z tu k i o r a z m a t e r ia ły n a u k o w e (a rc h iw a lia , p o m ia ry , d a w n e fo to g ra fie), k tó r e s t a n o w i ą b e z c e n n y m a t e r ia ł d la n a s z y c h b a d a ń . Z kolei M a te r ia ły są c h ę t n i e w y k o r z y s t y w a n e p r z e z k o l e g ó w u k r a iń s k ic h .
P ie rw sz e t o m y serii p o w s ta w a ły n ie m a l b e z za p le cza o r g a n i
z a cy jn eg o i fin a n so w e g o . N a jp o trz e b n ie js z e w y d a tk i p o k r y w a ło M i ę d z y n a r o d o w e C e n t r u m Kultury, k tó re z p e ł n ą k o n s e k w e n c ją i życzliwością sp ełn iało rolę w y d a w c y k o s z to w n e j i deficytow ej publikacji. N ie z a le ż n ie o d k i e r u n k o w y c h decyzji dyrekcji, w iel
ką rolę o d e g ra ła tu red. Alicja W a lkie w icz-G órka, a o sta tn io jej n astępca, red. Ł u k a s z Galusek. D o p ie ro p o kilku latach n a sz a działalność u z y s k a ła nieco bardziej stabilne ramy. W ro k u 1995 p o w sta ła P ra c o w n ia B ad ań n a d S z tu k ą Z ie m W s c h o d n ic h D a w nej R zeczypospolitej p rz y Instytucie Historii Sztuki UJ (bez w ła s nej o b s a d y etatow ej). W k o ń c u tegoż r o k u (po w y d a n i u trz e c h to m ó w M ateriałów ) K om itet B adań N a u k o w y c h p r z y z n a ł g r a n t n a k o n ty n u a c ję b a d a ń w latach 1996-1998. Kolejne g r a n ty u z y skaliśm y w latach 1999-2001, 2002-2003 ( p r o g ra m i n w e n t a ryzacji sztuki sakralnej L w o w a w XIX i XX w ieku), 2002-2005.
A k tualnie re a liz o w a n y jest g r a n t o b e jm u ją c y lata 2005-2008.
3. W yniki
Dzięki w i e l k i e m u w y s iłk o w i i s y s t e m a t y c z n e j p r a c y c a łe g o z e s p o łu u d a ł o się u t r z y m a ć r y t m w y d a w a n i a co r o k u o b s z e r n e g o (z c z a s e m c o r a z o b s z e r n ie js z e g o ) t o m u i n w e n t a r z a . W te n s p o s ó b w r o k u 2005 u k a z a ł się to m 13, a o p r a c o w a n i e o b ję ło ju ż
z n a c z n i e p o w y ż e j 50% m a te r ia łu . W w y d a n y c h d o t ą d t o m a c h z n a la z ł y się m o n o g r a f ie 319 o b i e k t ó w 15. P o n a d t o w la ta c h 2003 i 2005 u k a z a ł y się t o m y o tw ie r a ją c e i n w e n t a r z e p o ś w i ę c o n e d a w n e m u w o j e w ó d z t w u n o w o g r ó d z k i e m u (część II) i w i l e ń s k i e m u (część III), o p r a c o w a n e p r z e z z e s p ó ł w a r s z a w s k ic h h i
s t o r y k ó w sz tu k i p o d k i e r u n k i e m d r M arii K a ła m a jsk ie j-S a e e d , z r e a l i z o w a n e ściśle w e d ł u g p r z e d s t a w i o n y c h w y ż e j z a ło ż e ń i r ó w n i e ż w y d a n e p r z e z MCK.
Z n a c z n i e w a ż n ie js z e o d sta ty sty k i są o c z y w iśc ie w y n ik i n a u k o w e p rz e d s ię w z ię c ia . G łę b o k o ś ć k w e r e n d y h is to ry c z n e j, s t o p i e ń sz c z e g ó ło w o ś c i o p i s ó w i liczba ilustracji s p r a w ia ją , ż e z n a c z n a j u ż część t e r y t o r i u m k r e s o w e g o o t r z y m a ła o p r a c o w a n i e s z tu k i sak ra ln e j, ja k ie g o n ie m a ż a d e n r e g io n w o b e c n y c h g r a n ic a c h RE O c z y w iśc ie , w y d a w n i c t w o o c h a r a k t e r z e i n w e n t a r z o w y m , n ie z a le ż n ie o d z a w a r t y c h w n i m r o d z ia ł ó w i n t e r p r e t a c y j n y c h , z n a t u r y rz e c z y n ie z a m y k a p r o c e s u b a d a w c z e g o , a o t w ie r a go. N ie m o ż n a się te ż łu d zić, ż e k ilk u se t- s t r o n i c o w a k siążk a p o w s ta ją c a w cią g u o k o ło ro k u m o ż e by ć c a łk o w ic ie w o l n a o d p o m y ł e k i luk, p r z e d e w s z y s t k i m jeżeli c h o d z i o w y k o r z y s t a n i e w s z y s tk ic h m a t e r ia łó w a r c h i w a l n y c h o r a z o p e ł n ą realizację p o s t u l a t u id e n ty fik a c ji p r z e m i e s z c z o n y c h z a b y t k ó w r u c h o m y c h . N ie k i e d y w r ę c z z d a r z a się, że d o p ie r o p u b lik a c ja książki u r u c h a m i a k o n ta k ty , k tó re p o z w a l a j ą d o t r z e ć d o n i e z n a n y c h d o t ą d z a b y t k ó w i ź r ó d e ł in fo rm ac ji.
Bez fa łsz y w ej s k r o m n o ś c i m o ż n a j e d n a k s tw ie rd z ić , że k ilk a n a ś c ie lat s y s te m a ty c z n e j p r a c y s p r a w iło , że n a s z a w i e d z a n a t e m a t sz tu k i Rusi C z e r w o n e j o r a z części P o d o la i P o k u cia jest d z iś n i e p o r ó w n y w a l n a ze s t a n e m s p r z e d ro z p o c z ę c ia p r o g r a m u i n w e n t a r y z a c y j n e g o . T r z e b a p r z y ty m p o d k re ś lić , ż e n o w e d a n e n ie o g ra n ic z a ją się ty lk o d o o d k r y ć t e r e n o w y c h . R ó w n i e w a ż n e u s ta le n ia r o d z ą się w to k u b a d a ń a r c h i w a l n y c h i r o z w a ż a ń a n a lity c z n o - i n t e r p r e t a c y j n y c h . I ta k n a p r z y k ł a d u j a w n i o n o kilk a n a śc ie w a ż n y c h d z ie ł a r c h i t e k t u r y
15 D odatkow ą miarą wysiłku włożonego w realizację programu może być informa
cja, że tom y 1-13 części I liczą łącznie 4274 stron druku i 6458 ilustracji.
W sp ó łczesn o ść k re só w 2 9 0
d a w n e j , d o t ą d z u p e ł n i e n i e z n a n y c h lu b fa łs z y w ie o k r e ś la n y c h . R e g u łą są d a l e k o id ą c e u ś c iśle n ia i k o r e k ty d o t y c z ą c e o b i e k t ó w l e d w i e s y g n a l i z o w a n y c h w p u b lik a c ja c h , n a o g ó ł 0 c h a r a k t e r z e k o m p e n d i ó w z z a k r e s u geo g rafii h is to r y c z n e j 1 p r z e w o d n i k ó w t u r y s ty c z n y c h . P r z e d e w s z y s t k i m j e d n a k z u p e łn ie o d n o w a s t o p n i o w o o d t w a r z a n y je s t h i s t o r y c z n y k r a jo b r a z k u l t u r o w y , a u s ta le n ia d o t y c z ą c e rz y m s k o k a to lic k ie j sz tu k i s a k ra ln e j s t a n o w i ą is to tn e w s k a z ó w k i w b a d a n i a c h n a d s z t u k ą św ie c k ą o r a z d z i e d z i c t w e m K o śc io łó w w s c h o d nich. D z ie sią tki a r ty s t ó w ca łk o w ic ie lu b n i e m a l n i e z n a n y c h , stały się „ d o b r y m i z n a jo m y m i " w s p ó ł a u t o r ó w M a te r ia łó w , co p o z w a l a n a p o d e j m o w a n i e p r ó b a t r y b u c y j n y c h o r a z b u d o w a n ie lo k a ln y c h skali d a t o w a n ia i w a r to ś c io w a n ia . Artyści i d zieła t w o r z ą co ra z o b s z e rn ie js z e g r u p y i ła ń c u c h y ; d a t y i z ja w isk a u k ła d a ją się w co ra z w y ra ź n ie js z e f r a g m e n t y p ro c e s u h is to ry c z n e g o . P rzy ro st, z a r ó w n o w d z i e d z in ie ściśle m a te r ia ło w e j, jak i w d ziele p o r z ą d k o w a n i a i w a r to ś c io w a n ia , jest sz c z e g ó ln ie e fe k to w n y , jeżeli c h o d z i o s z tu k ę w i e k ó w XIX i XX. W iąż e się to z j e d n e j s t r o n y z r e l a t y w n y m b o g a c t w e m d o k u m e n t a c ji d o tyczącej tej w ł a ś n i e e p o k i, z d r u g ie j z a ś z c a łk o w ity m n i e m a l b r a k ie m w c z e ś n ie js z y c h o d n o s z ą c y c h się niej b a d a ń . J u ż d z iś w y n ik i in w e n t a r y z a c j i s łu żą a u t o r o m p r a c p r z e k r o j o w y c h , ta k ż e s p o z a z e s p o łu p r z y g o t o w u j ą c e g o M a t e r i a ł y 16, n i e w ą t p liw ie z n a j d ą też w a ż n e m iejsce w p r z y s z ł y c h o p r a c o w a n i a c h s y n t e t y c z n y c h .
P r o g r a m i n w e n ta r y z a c ji z a b y t k ó w w d a w n y m w o j e w ó d z t w i e r u s k i m p r z e o r a ł m e t o d y p r a c y i p o s t a w y licznej g r u p y h i s t o r y k ó w sz tu k i ze ś r o d o w i s k a k r a k o w s k ie g o . P o s t a w ił w ie lu m ł o d y c h b a d a c z y w o b e c z a d a ń t r u d n y c h i p r a c o c h ł o n n y c h , c z ę sto n ie o b ie c u ją c y c h b e z p o ś r e d n i o e f e k t o w n y c h w y n ik ó w . N ie ja k o p r z e n i ó s ł ich j e d n a k w s y tu a c ję s p r z e d s t u lecia i d a ł im m o ż liw o ś ć t w o r z e n i a s p o r e g o w y c in k a w i e d z y n ie m a l o d n o w a , co jest f a s c y n u ją c y m d o ś w i a d c z e n i e m , n i e
16 Zob. przede wszystkim: Jerzy Kowalczyk, Św iątynie i klasztory późnobarokowe w archidiecezji lwowskiej, „Rocznik Historii Sztuki" 2003, 28. s. 169-298.
z n a n y m w s p ó ł c z e s n y m p o k o le n io m . Z a a n g a ż o w a n i e w p ra c e i n w e n t a r y z a c y j n e a n i z w i ą z a n e z n im i t r u d n o ś c i b y n a j m n i e j n ie o p ó ź n i ł y ich karier, a w r ę c z p r z e c i w n i e , s t a n o w i ł y d o b r y g r u n t d o s z y b k ie g o z d o b y w a n i a s t o p n i n a u k o w y c h i p o z w o l i ły n a zajęcie liczących się m iejsc w p a n o r a m i e polskiej historii sztuki.
M o d e l b a d a ń i s ta n o w i ą c e g o ich r e z u l t a t w y d a w n i c t w a , w y p r a c o w a n y d la c e ló w i n w e n t a r y z a c j i z a b y t k ó w Rusi Ko
r o n n e j, s p r a w d z i ł się j u ż w o d n i e s i e n i u d o t e r e n ó w p ó ł n o c n o - z a c h o d n i c h d a w n e j R z e c z y p o s p o lite j. Ja k się w y d a je , je g o n a j w a ż n i e j s z e e l e m e n t y m o g ł y b y te ż z o s ta ć z a s t o s o w a n e w b a d a n i a c h sz tu k i t e r e n ó w o p o d o b n y c h d z ie ja c h w XX stu le c iu - g d z ie n a z n is z c z e n ia w o j e n n e n a ł o ż y ły się d e p o r tacje lu d n o ś c i i dziesięciolecia d e w a s ta c ji „ b e z p a ń s k ie g o "
d z ie d z ic tw a . N a p r z y k ła d - ż e b y p o z o s t a ć p r z y sytu acji p o l skiej - i n w e n t a r y z a c j a o b e c n e g o s t a n u z a b y t k ó w d a w n y c h P r u s W s c h o d n ic h c z y Ł e m k o w s z c z y z n y m o ż e d o p r o w a d z i ć j e d y n i e d o s t w o r z e n i a „ n e g a t y w o w e g o " o b r a z u sy tu a c ji h is
to ry c z n e j. Z a s t o s o w a n ie s p r a w d z o n e j już m e t o d y d a w a ł o b y n a t o m i a s t s z a n s ę n a t e o r e t y c z n ą p r z y n a j m n ie j r e k o n s tr u k c j ę t a m te js z e g o d z ie d z ic tw a .
