W Y S T A W Y
Z D Z I S Ł A W 2 Y G U L S K I J U N .
O T R Z E C H WYSTAWACH DYNASTYCZNYCH W R O K U 197(3
Można by to u w a ż a ć za p r z y p a d k o w ą k o i n c y d e n cję, g d y b y ś m y często nie doświadczali zbieżności t e n d e n c j i w z a k r e s i e polityki k u l t u r a l n e j różnych p a ń s t w oraz p o d o b i e ń s t w a z a i n t e r e s o w a ń n a u k o w y c h
i e k s p o z y c y j n y c h różnych, nieraz oddalonych, m u zeów: w t y m s a m y m m n i e j w i ę c e j czasie u r z ą d z o n o trzy znaczne w y s t a w y , poświęcone t r z e m p o t ę ż n y m d y n a s t i o m e u r o p e j s k i m , Wazom, H a b s b u r g o m , i W i t -
t e l s b a c h o m , przy czym pierwsza z tych w y s t a w z r e a lizowana została w dwóch w e r s j a c h . Raz jeszcze okazało się, j a k silne były związki pomiędzy rodzi
n a m i m o n a r c h ó w r z ą d z ą c y c h Europą i jak b a r d z o los p a ń s t w i n a r o d ó w zależał od a m b i c j i , chęci zdobycia władzy, ba, n a w e t od osobistych pasji, p r e d y l e k c j i czy k a p r y s ó w poszczególnych w ł a d c ó w . W y s t a w y te, w K r a k o w i e na W a w e l u , w s z t o k h o l m s k i e j galerii Liljevalchs, w z a m k u A m b r a s koło I n n s b r u k a i w
z a m k u Schleissheim koło M o n a c h i u m , przyciągnęły t ł u m y z w i e d z a j ą c y c h , o t r z y m a ł y r e c e n c j e i a r t y k u ł y w prasie codziennej i p e r i o d y k a c h oraz pozostawiły t r w a ł y dorobek n a u k o w y w katalogach. Ich j e d n a k r e a l n y kształt m a t e r i a l n y przestał istnieć, co jest n o r m a l n y m , s m u t n y m losem w y s t a w czasowych. K a talog, n a w e t n a j b a r d z i e j d o k ł a d n y nie może być a d e k w a t n y m o b r a z e m w y s t a w y . J e s t jeszcze spoczywa
jąca w a r c h i w a c h d o k u m e n t a c j a opisowa i f o t o g r a ficzna, w części może n a w e t f i l m o w a , jest też p a mięć osób, k t ó r e przyczyniły się do k r e a c j i w y s t a w l u b choćby je zwiedziły. P o n i e w a ż w r e a l i z o w a n i u dwóch z tych w y s t a w m i a ł e m p e w i e n udział, a w s z y stkie o g l ą d a ł e m in situ, c h c i a ł b y m tu p r z e k a z a ć n i e k t ó r e swe w r a ż e n i a i spostrzeżenia, zwłaszcza w k w e stii w y m o w y ideologicznej i s y t u a c j i e k s p o z y c y j n e j . Chodzi tu nie tyle o p o d o b i e ń s t w a , ile o różnice po
dejść, j a k i e się w y r a ź n i e zarysowały, a z k t ó r y c h należałoby w y c i ą g n ą ć p e w n e ogólniejsze wnioski co do t r e n d ó w dzisiejszego m u z e a l n i c t w a . Z w r a c a m przy t y m u w a g ę na to, że t e r m i n „ w y s t a w a " nie p o k r y w a się z t e r m i n e m „ekspozycja"'. W m o i m prze
k o n a n i u t e r m i n pierwszy jest znacznie szerszy i d o tyczy wszystkich a s p e k t ó w określonego przedsięwzię
cia z z a k r e s u k u l t u r y , podczas gdy t e r m i n drugi oznacza jedynie s p o s ó b w y s t a w i e n i a obiektów.
P o m y s ł w y s t a w y poświęconej m e c e n a t o w i a r t y s t y c z n e m u polskich W a z ó w zrodził się w k r a k o w s k i m M u z e u m N a r o d o w y m przed w i e l o m a laty i m u z e u m to w r e z u l t a c i e znacznie się przyczyniło d o realiza
cji zamierzenia, ale główny ciężar p r z y g o t o w a ń wzię
ły na siebie P a ń s t w o w e Zbiory Sztuki na W a w e l u . Pod egidą d y r e k t o r a Zbiorów, P r o f e s o r a J e r z e g o Sza
błowskiego, działał cały sztab p r a c o w n i k ó w w a w e l skich, przy czym do ściślejszego k o m i t e t u organiza
c y j n e g o należeli: A n d r z e j Fischinger, Antoni F r a n a - szek, A l e k s a n d r a Kietlińska i S t e f a n Z a j ą c . Ustalo
ny został tytuł w y s t a w y . Sztuka dworu Wazów w
Polsce. P r z e p r o w a d z o n o szeroką i rzetelną k w e r e n d ę , k t ó r a w y k a z a ł a , j a k wiele z n a k o m i t y c h dzieł sztuki i k u l t u r y d u c h o w e j pozostawili po sobie m o n a r c h o wie t e j dynastii, pieczołowicie p r z e c h o w y w a n y c h w czołowych polskich m u z e a c h , a r c h i w a c h , bibliotekach, a t a k ż e w s k a r b c a c h k a t e d r a l n y c h , kościelnych i klasztornych. K w e r e n d ą o b j ę t o też zbiory w innych k r a j a c h , M e t r o p o l i t a n M u s e u m of A r t w N o w y m J o r k u , K u n s t h i s t o r i s c h e s M u s e u m w Wiedniu, B a y e - rische S t a a t s g e m a l d e s a m m l u n g e n oraz R e s i d e n z m u - seurn w M o n a c h i u m , zbiory O r u ż e j n e j P a ł a t y na K r e m l u w Moskwie, wreszcie zbiory Z a m k u w K o - nopiśte w Czechosłowacji. P r z e d e w s z y s t k i m j e d n a k n a w i ą z a n o k o n t a k t z K r ó l e s t w e m Szwecji, p r o p o n u j ą c w y s t a w ę b i l a t e r a l n ą , złożoną z tych s a m y c h obiektów, m a j ą c ą w s p ó l n e k i e r o w n i c t w o n a u k o w e i w s p ó l n y katalog, w k i l k u w e r s j a c h j ę z y k o w y c h : pol
skiej, s z w e d z k i e j i angielskiej. Po s p o t k a n i a c h d y p l o m a t y c z n y c h i p o r o z u m i e n i u z a i n t e r e s o w a n y c h c z y n n i k ó w r z ą d o w y c h doszło do w s t ę p n e g o uzgod
nienia p l a n 6 w i n a s t ą p i ł y wizyty r e k o n e s a n s o w e w obu k r a j a c h . W styczniu r. 1974, w r a z z d r e m A n d r z e -
W Y S T A W Y
II. 1. Zbroja Zygmunta II Augusta w Sali Senatorskiej Zamku Królewskiego na Wawelu podczas wysta
wy „Sztuka dworu Wazów w Polsce"
j e m F i s c h i n g e r e m , o d b y ł e m p o d róż d o S z w e c j i d l a z a p o z n a n i a s i ę z m a t e r i a ł a m i m u z e a l n y m i i a r c h i w a l n y m i i d l a p r z e p r o w a d z e n i a r o z m ó w z d y r e k t o r a m i s z w e d z k i c h i n s t y t u c j i z a a n g a ż o w a n y c h w w y s t a w i e . T r z e b a p o w i e d z i e ć , ż e S z w e d z i z r a z u z p e w n y m i o p o r a m i p r z y j m o w a l i p o m y s ł w y s t a w y g l o r y f i k u j ą c e j „ p o l s k i c h W a z ó w " . W ś w i a d o m o ś c i h i s t o r y c z n e j s z w e d z k i e j , i n d o k t r y n o w a n e j o d w i e l u p o k o l e ń p r z e z s z k o ł y i u n i w e r s y t e t y , t a g a ł ą ź r o d z i n y b y ł a n i e j a k o u s c h n i ę t a , n a p r z ó d n a z n a c z o n a p i ę t n e m z d r a d y , a n a s t ę p n i e p o g r ą ż o n a w n i e p a m i ę ć . O k r e s Z y g m u n t a III i K a r o l a S u d e r m a ń s k i e g o s t a n o w i ł d l a S z w e d ó w m o m e n t p r z e ł o m o w y , k r y t y c z n e m i e j s c e d r ó g r o z s t a j n y c h i w i e l k i e g o w y b o r u n a r o d o w e g o . O s t a t e c z n e p o r z u c e n i e k a t o l i c y z m u i p r z y j ę c i e p r o t e s t a n t y z m u , o d c i ę c i e s i ę o d R z y m u i k u l t u r y ł a c i ń s k i e j w y z n a c z y ł o n o w y b i e g d z i e j ó w n a r o d u i n o w y t y p o b y c z a j o w o ś c i . J e d n o c z e ś n i e S z w e c j a w s t ę p o w a ł a
n a d r o g ę i m p e r i a l i s t y c z n ą d ą ż ą c d o z b u d o w a n i a w ł a s n e g o dominium maris Daltici, k o s z t e m s ą s i a d ó w zza
m o r z a , P o l s k i , D a n i i , R o s j i i k r a j ó w n a d b a ł t y c k i c h . W p r a w d z i e p r a k t y k a p r z y n i o s ł a f i a s k o t e j k o n c e p c j i , a l e d u m a n a r o d o w a p o z o s t a ł a . J a k ż e t u t e r a z d o k o n y w a ć n o w y c h i n t e r p r e t a c j i h i s t o r y c z n y c h ? P o n a d t o d y r e k t o r z y i k u s t o s z e m u z e ó w s z w e d z k i c h b y l i p r z e k o n a n i , ż e w t e j w y s t a w i e c h o d z i P o l a k o m co n a j m n i e j o i d e o w ą r e w i n d y k a c j ę o w y c h l e g e n d a r n y c n s k a r b ó w w y w i e z i o n y c h p r z e z S z w e d ó w w c z a s i e n a j a z d ó w n a P o l s k ę w X V I I i X V I I I w . O d l a t P o l a c y i n t e r e s o w a l i s i ę z a b y t k a m i , w s p ó l n i e z r e s z t ą z k o l e g a m i s z w e d z k i m i , o c z y m ś w i a d c z ą p r a c e R . C e d e r - s t r ó m a , A . C z o ł o w s k i e g o , T . K o r z o n a , K . S t e n e b e r g a , J . T r y p u ć k i i Z. L a k o c i ń s k i e g o . W y p a d a ł a w t y m c z a s i e r o c z n i c a K o p e r n i k o w s k a , w i ę c w y p o ż y c z o n o z B i b l i o t e k i w U p p s a l i k s i ę g i z e z b i o r u w i e l k i e g o a s t r o n o m a , z a g a r n i ę t e w e F r o m b o r k u p r z e z G u s t a w a
194
II Adolfa. J uż w c z e ś n i e j Polacy zainicjowali w s p ó l n e ze S z w e d a m i w y d a w n i c t w o poświęcone tzw. Rolce S z t o k h o l m s k i e j (w Szwecji z w a n e j Rolką Polską) p r z e d s t a w i a j ą c e j w j a z d ślubny Z y g m u n t a III i a r c y - księżniczki K o n s t a n c j i do K r a k o w a w r. 1605. W lej a u r z e n a s t ą p i ł nieoczekiwany, a w s p a n i a ł o m y ś l n y d a r rzeczonej Rolki p r z e k a z a n y w r. 1974 w imieniu r z ą d u Szwecji przez p r e m i e r a Clofa P a l m ę do zbio
r ó w o d b u d o w a n e g o Z a m k u Warszawskiego. A k t ten, p r z y j ę t y przez P o l a k ó w z n a j w y ż s z y m e n t u z j a z mem, wśród kustoszy szwedzkich wzbudził dalsze niepokoje. Szybko otrzymali oni w y j a ś n i e n i e , że w y s t a w a W a z o w s k a nie ma na celu próby r e w i n d y k a cji i że nie chodzi tu w y ł ą c z n i e o szwedzkie polo
nica (pochodzące przecież z różnych epok, w znacz
n e j części z czasów średniowiecznych), ale o ukaza
nie m e c e n a t u królewskiego i wszelkich p o z y t y w n y c h stron działalności W a z ó w w Polsce.
W y s t a w a w K r a k o w i e o t w a r t a w m a j u r. 1976 zgromadziła około 300 o b i e k t ó w w y s o k i e j klasy a r tystycznej, obrazów, rzeźb, g r a f i k i , okazów rzemiosła artystycznego, monet, medali i ksiąg, a także m i l i t a riów. Ułożone w ciągach chronologicznych u k a z a ł y one trzech d y n a s t ó w Wazowskich, Z y g m u n t a III, W ł a d y s ł a w a IV i J a n a K a z i m i e r z a oraz dalszych człon
k ó w rodziny, J a n a A l b e r t a k a r d y n a ł a i K a r o l a F e r d y n a n d a b i s k u p a w r o c ł a w s k i e g o i płockiego. E k s p o zycja odznaczała się prostotą i swoistą m o n u m e n t a l nością. P o r t r e t y królewskie, obok a r r a s ó w i opon.
zawisły w p r o s t na ścianach k r y t y c h '.Turdybanem k o m n a t „skrzydła Wazowskiego", z n a j d u j ą c się j a k - gdyby na s t a r y m miejscu. M a r m u r o w e popiersia s t a nęły na czernionych p o s t u m e n t a c h , broń, s r e b r a i k l e j n o t y rozłożono w d y s k r e t n y c h w i t r y n a c h , ryciny i m e d a l e w o s o b n y m gabinecie. S t o s o w a n o światło d z i e n n e i e l e k t r y c z n e w sposób b a r d z o u m i a r k o w a ny. U n i k a n o p r z e r o s t ó w pisanego k o m e n t a r z a , zre
z y g n o w a n o z t e k s t ó w historycznych i tylko dla p r z y p o m n i e n i a w y r y s o w a n o d r z e w o genealogiczne spla
t a j ą c e gałęzie J a g i e l l o n ó w i Wazów. „Blaskiem s r e b r n e g o w i e k u " n a z w a ł w y s t a w ę jeden z r e c e n z e n tów, zaiste b o w i e m po J a g i e l l o ń s k i c h złotych czasach W a z o w i e lśnili p r z e d e w s z y s t k i m s r e b r e m , ale sre
bro jest również b a r w ą h u s a r s k i c h zbroi i szabel tego w o j e n n e g o czasu. Nie m a potrzeby w d a w a ć się w b a r d z i e j szczegółową c h a r a k t e r y s t y k ę o w e j w a w e l s k i e j ekspozycji, gdyż w y s t a w a była i n t e n s y w n i e o d w i e d z a n a i podziwiana p r z e : nasze społeczeń
stwo i przez gości zagranicznych. C h c i a ł b y m j e d n a k raz jeszcze w opisie p r z y w o ł a ć obraz sali w s t ę p n e j , o t w i e r a j ą c e j ekspozycję, w c a l e n i e żadnego w e s t i - bulu czy hallu, ale w ł a ś n i e n a j w s p a n i a l s z e j , obszer
n e j i m r o c z n e j k o m n a t y w a w e l s k i e j , z w a n e j niegdyś
„ T a n e c z n i c ą " od a r a n ż o w a n y c h w n i e j d w o r s k i c h balów, a później „Salą S e n a t o r s k ą " , dziś w y p e ł n i o n e j
II. 2. Zaproszenie na wystawę „Prawda o Zygmuncie Waza i jego synach", otwartą io Sztokholmie dn. 3
września 1976
świeżą t r a d y c j ą m u z y c z n y c h i w o k a l n y c h „wieczo
r ó w w a w e l s k i c h " . Na co dzień w sali t e j wiszą a r rasy z serii Potopu, t e j serii o k t ó r e j n a j w i ę c e j za
pisano w d a w n y c h źródłach do d z i e j ó w z a m k u k r ó lewskiego. P r z e d d r a m a t y c z n y m a r r a s e m , zda się, m o k r y m od w i e l k i e j n a w a ł n i c y deszczu potop rozpo
c z y n a j ą c e j , stoi zawsze krzesło dla króla. Otóż, ni
czego n i e z m i e n i a j ą c , w tej sali umieszczono j e d y n i e dwa obiekty w y s t a w y , d a j ą c w y r a z dobrze poję
t e j zasady amor vacui. Na ś r o d k u stanęła s ł a w n a z b r o j a n a r y c e r z a i konia, należąca niegdyś do Zyg
m u n t a II A u g u s t a , dzieło n o r y m b e r c z y k a K u n z a L o c h n e r a , d e k o r o w a n a złotem i białą e m a l i ą na tle czernionego żelaza, imago króla, zbroja symbol, oczy
wisty dowód z w i ą z k ó w d y n a s t y c z n y c h polsko-szwedz-
W Y S T A W Y
II. 3. Cesarz Maksymilian I, portret malowany przez B. Strigela, na wystawie w zamku Ambras
kich j a k o d a r A n n y J a g i e l l o n k i dla J a n a III Wazy, m a łż o n k a k r ó l e w n y K a t a r z y n y Jagiellonki, ojca Zyg
m u n t a Wazy. Z b r o j ę w r a z z o r y g i n a l n y m k o ń s k i m m a n e k i n e m i m a n e k i n e m rycerza z w. X V I I p r z y wieziono z k r ó l e w s k i e j z b r o j o w n i ( L i v r u s t k a m m a r e n ) w Sztokholmie. W tejże sali wzdłuż ściany r o z w i n i ę t o w s p o m n i a n ą Rolkę, s z e s n a s t o m e t r o w y f r y z m a l o w a n y na p a p i e r z e p o k a z u j ą c y k r ó l e w s k i w j a z d (ii. 1).
Oba z a b y t k i w f u n d a m e n t a l n y sposób d o k u m e n t o w a ł y nie tylko zamierzchłą historię, ale i dzisiejsze p r z y j a z n e s t o s u n k i obu n a r o d ó w . O w y r a z i e w y s t a wy d e c y d o w a ł o samo otoczenie, s p l e n d o r w a w e l s k i e go z a m k u i innych m o n u m e n t ó w w a w e l s k i e g o wzgó
rza złączonych z dynastią Wazów.
i Sztuka Dworu Wazów w Polsce. Wystawa w Zamku Królewskim na Wawelu. Maj—czerwiec 1976. Katalog. — Court Art of Vasa Dynasty In Poland. Exhlbitlon In the Wawel Castle in Cracow. May—June 1976. Catalogue. Pod
We w r z e ś n i u tegoż r o k u otworzono w y s t a w ę W a zów w Sztokholmie. W e d ł u g p o c z ą t k o w y c h p l a n ó w miała to być prosta r e p r o d u k c j a ekspozycji k r a k o w skiej, u l o k o w a n a w kilku salach sztokholmskiego z a m k u królewskiego. Z różnych w s z e l a k o przyczyn z a m i a r p i e r w o t n y uległ daleko i d ą c y m p r z e k s z t a ł c e niom. P r z e w o d n i c z ą c y m k o m i t e t u szwedzkiego został Olov Isaksson, d y r e k t o r p a ń s t w o w e g o m u z e u m hi
storycznego (Statens Historiska Museum), k o m i s a r z e m zaś Aron A n d e r s o n , k u r a t o r tegoż m u z e u m , w y b i t n y historyk sztuki. On to o p r a c o w a ł nową ideo
wą w e r s j ę w y s t a w y , k t ó r e j rolą m i a ł o być nie tyle u k a z a n i e m e c e n a t u a r t y s t y c z n e g o polskich W a z ó w , ile świeży r z u t oka na Wazowską epokę. Uzupełnio
na f o t o k o p i a m i wielu n i e z n a n y c h , l u b m a ł o z n a n y c h źródeł pisanych i ikonograficznych, a także z a b y t k a m i , j a k i c h w K r a k o w i e nie było, w y s t a w a miała stać się dla S z w e d ó w r e w e l a c y j n y m d o k u m e n t e m h i s t o r y c z n y m . Wobec z m i a n y koncepcji n a d a n o w y s t a w i e n o w y tytuł: „ P r a w d a o Z y g m u n c i e Waza i jego synach''. Na w e r n i s a ż o w y m zaproszeniu p o r t r e t Z y g m u n t a o p a t r z o n o t r z e m a p y t a j n i k a m i , przesła
n i a j ą c m u oczy czarną opaską (il. 2). W e w s t ę p i e do k a t a l o g u1 obok t e k s t ó w a u t o r ó w polskich za
mieszczono szwedzką i n t e r p r e t a c j ę tego o k r e s u pió
ra Svena Ulrica P a l m ę , h i s t o r y k a , w y d a n o p o n a d to s p e c j a l n y k o m e n t a r z w y s t a w y w f o r m i e bogato i l u s t r o w a n e j gazety, a k c e n t u j ą c s p r a w y polityczno- - s e n s a c y j n e . P r ó b o w a n o n a w e t w k o m p o n o w a ć w y stawę w a k t u a l n ą , bieżącą s y t u a c j ę k r a j u , przygoto
w u j ą c e g o się do w y b o r ó w p a r l a m e n t a r n y c h . Zrezyg
n o w a n o z pomieszczenia w y s t a w y w z a m k u k r ó l e w skim, a p o n i e w a ż samo p a ń s t w o w e m u z e u m h i s t o ryczne nie d y s p o n o w a ł o odpowiednią ilością w o l nych sal, w y k o r z y s t a n o galerie sztuki L i l j e v a l c h s , k i e r o w a n ą przez d y r e k t o r a Bo S a r n s t e d t a , położoną w c e n t r u m S t o c k h o l m u obok w i e l u s ł a w n y c h m u zeów, Nordiska M u s e u m , S k a n s e n u i m u z e u m o k r ę tu ,,Vasa". E k s p o z y c j a w n i c z y m nie p r z y p o m i n a ł a w a w e l s k i e j . P r z e d m i o t y rozłożono w taki sposób, aby z nich w y d o b y ć jak n a j w i ę c e j e k s p r e s j i , zasto
s o w a n o przy t y m nowoczesny sprzęt w y s t a w o w y , s k ł a d a n y z e l e m e n t ó w m o d u l a r n y c h , b a r d z i e j zresz
tą stosowny do ekspozycji t a r g o w e j niż h i s t o r y c z nej. W n i e k t ó r y c h salach d o m i n o w a ł y o g r o m n e p l a n sze fotograficzne, wszędzie zaś d a w a n o obszerne k o m e n t a r z e pisane. Raz jeszcze potwierdziło się łaciń
skie przysłowie: Si duo faciunt idem, non est idem.
Ale i w S z t o k h o l m i e w y s t a w a W a z ó w miała powo
dzenie, nie m n i e j s z e niż w K r a k o w i e . W e d ł u g i n f o r m a c j i kolegów szwedzkich zdobyła r e k o r d o w ą f r e k w e n c j ę .
redakcją Andrzeja FISCHINGERA, Kraków 1976. (Obie wer
sje w pełnym tekście, w jednym tomie).
Stgismund Vasa och hans Soner. Li]jevachs katalog nr 327.
3 septcmbcr — 7 november 1978, Stockholm 1976 (wersja
196
II. 4. Królewicz Zygmunt Kazimierz, portret nie okre
ślonego malarza, na wystawie w zamku Ambras
K u n s t h i s t o r i s c h e s M u s e u m w W i e d n i u słusznie cieszy się s ł a w ą j e d n e g o z n a j p i e r w s z y c h i n a j w a ż niejszych m u z e ó w e u r o p e j s k i c h . W z n a c z n e j części zachowały się w n i m k o l e k c j e z e b r a n e w ciągu w i e k ó w przez H a b s b u r g ó w . To m u z e u m w 2. poło
wie w . X I X i d a l e j aż do czasu p i e r w s z e j w o j n y ś w i a t o w e j tworzyło m a t e r i a l n ą p o d s t a w ę r o z w o j u z n a k o m i t e j w i e d e ń s k i e j szkoły historii sztuki, gdyż uczeni s k u p i e n i w W i e d n i u mieli możność na co dzień s t y k a ć się z o b i e k t a m i sztuki w y s o k i e j klasy p o c h o d z ą c y m i z różnych stron E u r o p y i ś w i a t a , p r z e p r o w a d z a ć p o r ó w n a n i a i d o k o n y w a ć w a ż n y c h k o n s t a t a c j i . Szczęśliwie, podczas o s t a t n i c h w o j e n m u z e u m to nie poniosło s t r a t . Szczyci się ono mię
dzy i n n y m i ogromną kolekcją p o r t r e t ó w d y n a s t y c z nych. W i a d o m o , że zbiór h a b s b u r s k i c h p o r t r e t ó w już w r. 1781, w y s t a w i o n y w B e l w e d e r z e w i e d e ń skim, liczył 1500 okazów. Nie u d a ł o się j e d n a k u-
t r z y m a ć ich n a miejscu, obrazy rozproszyły się, zdo
biono nimi w n ę t r z a różnych pałaców, zwłaszcza S c h ó n b r u n n u .
N a ś l a d u j ą c w y b i t n e g o h u m a n i s t ę i k o l e k c j o n e r a P a o l o Giovię z Como a r c y k s i ą ż ę F e r d y n a n d T y r o l ski rozpoczął w r. 1576 g r o m a d z i ć m i n i a t u r o w e , m a l o w a n e na d e s k a c h p o r t r e t y d y n a s t y c z n e h a b s b u r skie o r a z p o r t r e t y różnych s ł a w n y c h osobistości.
Część tego zbioru zachowała się w G a b i n e c i e N u m i z m a t y c z n y m K u n s t h i s t o r i s c h e s M u s e u m . Czcząc czterechsetlecie t e j i n i c j a t y w y u r z ą d z o n o w z a m k u A m b r a s kolo I n n s b r u k a , ś w i e t n e j r e z y d e n c j i a r c y - księcia F e r d y n a n d a , w y s t a w ę z a t y t u ł o w a n ą Portrat- galerie zur Geschichte Osterreich von 1400 bis 1800
(galeria p o r t r e t ó w dotyczących historii A u s t r i i od r.
1400 do r. 1300). W y b r a n o 237 p o r t r e t y p a n u j ą c y c h (1L 3) i k s i ą ż ą t k r w i z linii a l b e r t y ń s k i e j , leopoldyń- skiej, h i s z p a ń s k i e j , a u s t r i a c k i e j i h a b s b u r s k o - l o t a - r y ń s k i e j , j a k r ó w n i e ż p o r t r e t y n i e k t ó r y c h w ł a d c ó w t u r e c k i c h , rosyjskich, f r a n c u s k i c h , angielskich, k a - stylijskich i a r a g o ń s k i c h , p o r t u g a l s k i c h , węgierskich, polskich, szwedzkich, d u ń s k i c h , b u r g u n d z k i c h , lota- ryńskich, s a b a u d z k i c h , k s i ą ż ą t b a w a r s k i c h i p a l a t y - n ó w reńskich, k s i ą ż ą t saskich, w i r t e m b e r s k i c h , b r a n -
W Y S T A W Y
d e n b u r s k i c h , b r u nś w i c k i c h oraz k s i ą ż ą t Jiilich-Cle- v e - B e r g u , dalej, p o r t r e t y szlachty niemieckiej, a u s t r i a c k i e j i n i d e r l a n d z k i e j oraz p o r t r e t y włoskie, p a pieży, osobistości w e n e c k i c h , G o n z a g ó w z Mantui, M e d y c e u s z ó w z Toskanii, R o v e r e ' ó w z U r b i n o , S f o rzów z Mediolanu, Burbon&w z P a r m y i Neapolu.
W y s t a w ę uzupełniały p o r t r e t y uczonych, Galileusza i V a l e n t i n a - J a m e r a y Duvala. W grę wchodziły dzie
ła w y b i t n y c h p o r t r e c i s t ó w e u r o p e j s k i c h , j a k o że r e p r e z e n t o w a n i byli m.in.: A l l e s s a n d r o Allori, C h r i - stoph A m b e r g e r , A n d r e a Appiani, G i u s e p p e A r c i m - boldo, Agnolo Brcnizino, H a n s B u r g k m a i r Starszy, Ł u k a s z C r a n a c h Starszy, A n t o n i v a n Dyck, A n t o n G r a f f , Józef Grassi, Nicholas Hilliard, M a r c i n K o ber, J a n Chrzciciel L a m p i Starszy, Mistrz L e g e n d y św. M a g d a l e n y , H a n s Mieli:h, J e a n M a r c Nattier, P a n t o j a d e la Cruz, F r a n s P o u r b u s Młodszy, A m - brogio da Predis, F r a n c o i s Quesnel, Piotr P a w e ł R u - bens, Alonzo S a n c h e z Coello, G u i l l a u m e Scrots, B e r n h a r d Strigel, J o s t S u s t e r m a n s , David T e n i e r s Młod
szy, J a c o p o Tintoretto, T y c j a n , Velazquez i Vero- nese. Znalazło się na w y s t a w i e kilka w a ż n y c h p o r t r e t ó w polskich lub ściśle z Polską z w i ą z a n y c h : król L u d w i k II Jagiellończyk, m a l o w a n y przez H a n s a Krella, król Z y g m u n t III M a r c i n a K o b e r a oraz k r ó l W ł a d y s ł a w IV F r a n s a L u y c x a , p o n a d t o szczególnie i n t e r e s u j ą c y p o r t r e t królewicza Z y g m u n t a K a z i m i e rza, syna W ł a d y s ł a w a IV, z m a r ł e g o w r. 1647 (na rok przed ojcem), w s t r o j u polskim, przy szabli, w pollsbSish b u t a c h , stojącego na p e r s k i m kobiercu, aw.
„kobiercem polskim-' (il. 4).
E k s p o z y c j a tych p o r t r e t ó w miała n a j b a r d z i e j bez
p r e t e n s j o n a l n y c h a r a k t e r . Z a w i e s z o n o je w u k ł a d z i e chronologicznym, w n a t u r a l n y m świetle, na ścianach sal głównego b u d y n k u z a m k u a m b r a s k i e g o . Z n a l a z ły się t a m j a k b y u siebie. Z n a k o m i t o ś ć pokazu u- zyskano, p o d o b n i e jak na W a w e l u , dzięki s a m e j sy
t u a c j i e k s p o z y c y j n e j . A m b r a s położone jest n a p r z e d górzu Alp, w c u d o w n e j okolicy. W z a m k o w y m p a r k u stoją rozliczne b u d o w l e r e n e s a n s o w e i b a r o k o w e , mieszczące m.in. g a b i n e t osobliwości i zbrojownię, resztki o w e j s ł y n n e j „ A r m a m e n t a r i u m h e r o i c u m " za
łożonego przez Arcyksięcia F e r d y n a n d a . Większość a m b r a s k i c h zbiorów -przewieziono do Wiednia d o z a m k u cesarskiego w r. 1806.
Dzięki w y s t a w i e w r. 1976 zamek A m b r a s znów b ł y s n ą ł d a w n y m blaskiem, a k t o k o l w i e k zechce się w przyszłości z a j ą ć e u r o p e j s k i m p o r t r e t e m d y n a s t y c z n y m , będzie m u s i a ł wziąć d o ręki k a t a l o g t e j
w y s t a w y 2.
Ze wszystkich w y s t a w d o t ą d opisanych, w y s t a w a z a t y t u ł o w a n a Kurfilrst Max Emanuel, Bayern
2 Portratgalerie zur Geschlchte Osterreichs von 1400 bis 1800. Katalog der Gemalde galerie. Kunsthistorlsches Mu-
und Europa um 1700 (Elektor M a k s y m i l i a n E m a nuel, B a w a r i a i E u r o p a około r o k u 1700) o b e j m o w a ła n a j w i ę k s z ą ilość o b i e k t ó w i z a j m o w a ł a n a j s z e r szą p r z e s t r z e ń e k s p o z y c y j n ą , b ę d ą c w y n i k i e m ogrom
nego przedsięwzięcia organizacyjnego, n a u k o w e g o , k o n s e r w a t o r s k i e g o i w y s t a w i e n n i c z e g o (il. 5). Nieod
p a r c i e n a s u w a się myśl, że i w t y m p r z y p a d k u p r z y ś w i e c a ł y o r g a n i z a t o r o m cele polityczne: p o k a z a nie b a w a r s k i c h t r a d y c j i k u l t u r a l n y c h i p o w i ą z a ń B a w a r i i z wielką polityką e u r o p e j s k ą w p r z e c i w s t a w i e n i u do innych k r a j ó w niemieckich. P r e t e k s t e m stała się 250 rocznica śmierci elektora b a w a r s k i e g o M a k s y m i l i a n a II E m a n u e l a , w y b i t n e g o męża s t a n u , dowódcy w o j s k o w e g o i m e c e n a s a sztuki, po k t ó r y m pozostało m n ó s t w o p a m i ą t e k i obrazów, a także m o n u m e n t ó w a r c h i t e k t u r y . Nie tylko o sztukę chodzi
ło, ale o w s z e c h s t r o n n y p o k a z epoki, w e wszystkich p r z e k r o j a c h i u c h w y t n y c h p r z e j a w a c h , a więc w y s t a w a p r z e r a s t a ł a swego b o h a t e r a . Elektor Max, urodzony w r. 1662, o b j ą ł r z ą d y w B a w a r i i m a j ą c lat s i e d e m n a ś c i e , a w cztery lata później na czele k o r p u s u b a w a r s k i e g o pospieszył na odsiecz Wied
nia, gdzie s t a w a ł dzielnie pod n a c z e l n y m dowódz
t w e m króla J a n a Sobieskiego. W o j o w a ł i w n a s t ę p nych latach w k a m p a n i a c h cesarskich przeciw P o r cie O s m a ń s k i e j , r y w a l i z u j ą c z księciem L o t a r y ń s k i m i księciem L u d w i k i e m B a d e ń s k i m , w a l n i e przyczy
n i a j ą c się do zwycięstwa pod M o h a c z e m w r. 1687, a w rok później przy s z t u r m i e B e l g r a d u o t r z y m u j ą c r a n ę od strzały t u r e c k i e j . Kilka lat w c z e ś n i e j u m o c nił węzły z d o m e m h a b s b u r s k i m p o ś l u b i a j ą c córkę cesarską Marię Antonię. W r. 1692 m i a n o w a n y h i s z p a ń s k i m g u b e r n a t o r e m N i d e r l a n d ó w bez p o w o dzenia walczył p r z e c i w k o F r a n c u z o m . N i e b a w e m zrzekł się tego d y g n i t a r s t w a i w w o j n i e s u k c e s y j n e j h i s z p a ń s k i e j w y s t ą p i ł po stronie F r a n c j i . Po klęsce pod H ó c h s t a d t w r. 1704 m u s i a ł k r a j opuścić i schro
nić się pod opiekę króla L u d w i k a XIV. P o k ó j za
w a r t y w B a d e n p r z y w r ó c i ! m u tytuł elektorski i r z ą d y nad B a w a r i ą . P o śmierci. Marii Antonii, już w r. 1694, p o j ą ł za żonę Teresę K u n e g u n d ę , córkę króla J a n a III Sobieskiego, do b r a t e r s t w a broni z P o l a k a m i d o d a j ą c węzły k r w i . Nic więc dziwnego, że g ł ó w n y k o m i s a r z w y s t a w y , w y b i t n y h i s t o r y k mo
n a c h i j s k i Prof. H u b e r t Glaser, w t o w a r z y s t w i e d r a P. J a e c k e l a , d y r e k t o r a B a y e r i s c h e s A r m e m u s e u m w I n g o l s t a d t , p r z y b y ł do Polski i uzyskał od władz polskich zgodę na wypożyczenie szeregu obiektów m u z e a l n y c h na w y s t a w ę elektorską — p o r t r e t ó w k r ó l a J a n a i M a r y s i e ń k i oraz Teresy K u n e g u n d y ze z b i o r ó w w i l a n o w s k i c h o r a z m i l i t a r i ó w z w i ą z a n y c h z Odsieczą W i e d e ń s k ą , z a r ó w n o zbroi i szabel pol
skich, jak i t r o f e ó w tureckich z M u z e u m N a r o d o -
seum. [ O p r ać ] GUnther HEINZ i Karl SCHOTZ. Wien 1976.
198
jS
n . 5. Zaproszenie na wystawę „Elektor Max Ema
nuel, Bawaria i Europa około roku 1700", otwartą w Schleissheimie kolo Monachium dn. 2 lipca 1976
wego w K r a k o w i e i z P ań s t w o w y c h Zbiorów S z t u ki na W a w e l u .
W y s t a w a poświęcona elektorowi M a k s y m i l i a n o w i E m a n u e l o w i była r e z u l t a t e m k i l k u l e t n i e j w y t ę ż o n e j p r a c y całego sztabu p r a c o w n i k ó w n a u k o w y c h , zwła
szcza h i s t o r y k ó w i h i s t o r y k ó w sztuki, a także k o n s e r w a t o r ó w i p r a c o w n i k ó w technicznych. U l o k o w a no ją w dwóch z a m k a c h r e z y d e n c j o n a l n y c h elekto
ra, s t o j ą c y c h n a p r z e c i w siebie, w S t a r y m i N o w y m Z a m k u w Schleissheimie, k i l k a d z i e s i ą t k i l o m e t r ó w na północ od M o n a c h i u m . S t a r y Z a m e k , wzniesiony w r. 1632 przez pierwszego elektora B a w a r i i M a k s y m i l i a n a I, mocno uszkodzony podczas d r u g i e j w o j n y ś w i a t o w e j , został na tę okazję g r u n t o w n i e odnowiony, a w n ę t r z a jego p r z y s t o s o w a n o do celów e k s p o z y c y j n y c h przez w s t a w i e n i e o d p o w i e d n i c h po
destów, schodów i pomostów. W nim pomieszczono
dział w y s t a w y dotyczący biografii elektora na tle epoki. Nowy Z a m e k , u f u n d o w a n y przez s a m e g o bo
h a t e r a w y s t a w y , z b u d o w a n y w ciągu k i l k u n a s t u lat od r. 1701 w e d ł u g p r o j e k t u H e n r y k a Zucarelliego, p r z e t r w a ł w d o b r y m stanie. J e g o osobliwością jest sala t r o f e a l n a w o j e n t u r e c k i c h z kolosalnymi płót
n a m i p r z e d s t a w i a j ą c y m i zwycięstwo pod W i e d n i e m w r. 1683 i z w y c i ę s t w o pod Mohaczem w r. 1687 oraz ze ś c i e n n y m i s z a f a m i z a w i e r a j ą c y m i ongiś t r o fea tych w o j e n . W N o w y m Z a m k u z n a j d u j e się po
n a d t o stała galeria sztuki z p i ę k n y m zbiorem o b r a zów, na czas w y s t a w y zaś została ona znacznie w z b o g a c o n a o b i e k t a m i wypożyczonymi, aby jak n a j szerzej zilustrować działalność elektora na polu sztuki.
K l u c z e m w y s t a w y stał się m o n u m e n t a l n y k a t a log w d u ż y m f o r m a c i e , w dwóch tomach, w y d a n y
W Y S T A W Y
przez zasłużoną oficynę H i r m e r a w M o n a c h i u m , li
czący 900 stron d r u k u i ogromną ilość ilustracji, dzieło ze wszech m i a r i m p o n u j ą c e3. W tomie p i e r w szym 36 a u t o r ó w zamieściło swe p r a c e na t e m a t elektora, jego rodziny, polityki ówczesnej, d w o r u i sztuki, a s p e k t ó w w o j n y , także na t e m a t s a m e j Ba
warii i j e j m i e s z k a ń c ó w ; tom ten z a m y k a ł y oceny życia e l e k t o r a przez p o t o m n y c h . Tom drugi z a w a r ł w ł a ś c i w y k a t a l o g w y s t a w y w obu częściach, w S t a r y m i N o w y m Z a m k u , o b e j m u j ą c y 906 pozycji ilu
s t r u j ą c y c h stosunki f a m i l i j n e elektora, jego młodość i w y c h o w a n i e , objęcie władzy, stosunki w E u r o p i e około r. 1630, wielką w o j n ę turecką w r. 1683 (z d o b r z e p r e z e n t u j ą c y m i się z a b y t k a m i z Polski i z i n n y m i zdobyczami tureckimi), oba m a ł ż e ń s t w a elek
tora, m o n a c h i j s k ą sztukę d w o r s k ą około r. 1680, gu
b e r n a t o r s t w o N i d e r l a n d ó w , kwestię n a s t ę p s t w a t r o nu hiszpańskiego, alians z F r a n c j ą , w o j n ę s u k c e s y j ną h i s z p a ń s k ą , pozycję syna Józefa K l e m e n s a , w y g n a n i e elektora, p o w s t a n i e b a w a r s k i e w latach
I Kurjilrst Max Emanuel, Bayern und Europa um 1700.
Band I: Zur Geschlchte und Kunstgeschlchta der Max-Ema- nuel Zeit. Band II: Katalog der Ausstellung im Allen und
1703—1706, p o w r ó t z w y g n a n i a , politykę f a m i l i j n ą , e d u k a c j ę i n a u k ę , m u z y k ę d w o r s k ą , d w o r s k i e po
lowania, dewocję, p a r a m e n t y i p r z e d m i o t y k u l t u , ży
cie k l a s z t o r n e w B a w a r i i , śmierć e l e k t o r a i k u l t je
go p o ś m i e r t n y , a r c h i t e k t u r ę , m a l a r s t w o , rzemiosło a r t y s t y c z n e na d w o r z e oraz elektora jako k o l e k c j o nera, wreszcie k r a j i ludność. K a t a l o g ten, w skali bez p r e c e d e n s u , zaciążył na całości przedsięwzięcia, w y d a j e się bowiem, że p r z y w i ą z y w a n o doń większą wagę, niż d o s a m e j w y s t a w y . Był to na p e w n o p r z y kład n i e m i e c k i e j Griindlichkeit, ale i z a t r a c e n i a p r o porcji, nieliczenia się z pojemnością l u d z k i e j p e r cepcji i pomieszania g a t u n k ó w . Sale z a m k o w e S c h i e i s s h e i m w y p e ł n i ł a o g r o m n a ilość p r z e d m i o t ó w i n a p i s ó w niemożliwych do s k o n s u m o w a n i a przy po
t o k o w y m s y s t e m i e zwiedizania.
Jeśli koniecznie trzeba by było p r z e p r o w a d z i ć p a ralele: w y s t a w a b a w a r s k a bliższa była szwedzkiej, a u s t r i a c k a zaś polskiej — być może, przyczyniły się do tego p e w n e p o w i n o w a c t w a d u c h o w e .
Neucn Schloss Schieissheim. 2. Juli bis 3. Oktober 1976.
Pod redakcją Huberta GLASERA, Hirmer Verlag, Munchen 107(1.
