Dr. A n d r e M o r g e n s t e r n
K a r t e l l r e c h t l i c h e E n t f l e c h t u n g u n t e r b e s o n d e r e r B e r ü c k s i c h t i g u n g d e s r e g u l i e r t e n B a n k e n - u n d E n e r g i e s e k t o r s
Ein R e c h t s v e r g l e i c h z w i s c h e n d e u t s c h e m , e u r o p ä i s c h e m u n d U S - a m e r i k a n i s c h e m K a r t e l l r e c h t
□ Nomos
A b k ü rz u n g sv e rz e ic h n is 15
§ 1 E in fü h ru n g 21
A. A u s g a n g s s itu a tio n - D as E nde d e r F in a n z k rise 2 0 0 8 /2 0 0 9 21 B. D er E n tw u rf e in e r v e rh a lte n su n a b h ä n g ig e n k arte llrec h tlic h en
E n tflec h tu n g sb e fu g n is g em äß § 4 1 a G W B -R efE 24
C. A b la u f d e r U n te rsu c h u n g e n 26
§ 2 D ie k a rte llre c h tlic h e n E n tflec h tu n g sre g im e im R e ch tsv erg leich 28
A. D eu tsch e s K arte llrec h t 28
I. D ie E n tw ic k lu n g 28
1. A lliierte D e k o n z e n tra tio n 28
a) A u sg a n g ssitu a tio n 28
b) D ie a llg em ein e D e k o n z e n tra tio n sg e se tz g e b u n g 30 aa) D ie ein ze ln en E n tflec h tu n g sreg e lu n g en 30
bb) Z ie le d e r D ek o n z e n tra tio n 31
cc) In h alt d e r E n tfle c h tu n g sb e fu g n is 32
c) S o n d erfä lle d e r D ek o n z en tratio n 34
aa) D er M o n ta n b ereich 34
bb) D er B a n k en se k to r 35
cc) D ie F ilm in d u strie 36
dd) D ie c h e m isch e In d u strie 38
2. D ie A n fä n g e d e u tsc h e r E n tflec h tu n g sp o litik 39
a) D er Jo ste n -E n tw u rf 39
aa) A u sg a n g ssitu a tio n 39
bb) Inhalt d e r E n tfle c h tu n g sb e fu g n is 40 cc) D as S ch eitern des Jo ste n -E n tw u rfs 41 b) D as G ese tz g eg e n W e ttb e w e rb sb e sc h rä n k u n g e n
(G W B ) 45
aa) V on den E n tw ü rfe n z u r E rstfa ssu n g 45
Inhaltsverzeichnis
bb ) E in fü h ru n g e in e r E n tfle c h tu n g sb e fu g n is in das
G W B 48
(1) F u sio n sk o n tro lle 48
(2) M is sb ra u c h sk o n tro lle 48
(3) E in fü h ru n g e in e r v e rh a lte n su n a b h ä n g ig e n
E n tfle c h tu n g sre g e lu n g 52
II. R e ch tsg ru n d la g e n für ein e E n tfle c h tu n g im K a rte llre c h t de
lege lata 54
1. E n tfle c h tu n g sb e fu g n is i. R. d. M is sb ra u c h sk o n tro lle
g em äß § 32 A bs. 1, 2 G W B 54
a) Z w ec k un d V o ra u sse tz u n g e n d e r N o rm 54
b) R e ch tsfo lg en 55
2. E n tfle c h tu n g sb e fu g n is g em ä ß § 32b G W B (sog.
Z u sa g e n v e rfü g u n g ) 58
a) Z w ec k und V o ra u sse tz u n g e n d e r N o rm 58
b) R ech tsfo lg e: Z u sa g e n v e rfü g u n g 60
III. E rk e n n tn isse 61
B. E u ro p ä isc h e s K arte llrec h t 62
I. D ie E n tw ic k lu n g 62
II. R e ch tsg ru n d lag en für ein e E n tfle c h tu n g im K a rte llre c h t de
lege la ta 63
1. E n tflec h tu n g sb e fu g n is g em ä ß A rt. 7 V O N r. 1/2003 63 a) Z w e c k un d V o ra u sse tz u n g e n d e r N o rm 63
b) R e ch tsfo lg en 64
2. E n tflec h tu n g sm ö g lic h k e it i. R. d. A rt. 9 V O N r. 1/2003
(sog. Z u sa g e n e n tsc h e id u n g ) 66
a) Z w ec k und V o ra u sse tz u n g d e r N o rm 66 b) R e ch tsfo lg e: Z u sa g e n e n tsc h e id u n g 68
III. E rk e n n tn isse 72
C. U S -am erik an isch e s K a rte llre c h t 72
I. D ie E n tw ic k lu n g 72
II. R e ch tsg ru n d lag en für ein e E n tfle c h tu n g im K a rte llre c h t de
lege lata 76
1. D er M o n o p o lisie ru n g sta tb e sta n d in sec. 2 des S h erm an
A ct 76
a) V o ra u sse tz u n g e n d er N o rm 76
bb) A b sic h t m issb rä u ch lich e n V erh alten s
(V e rh a lte n se le m e n t) 78
cc) V ersu ch te M o n o p o lisieru n g („ a tte m p t to
m o n o p o liz e “ ) 79
cid) M o n o p o lisie ru n g sv e re in b a ru n g e n („c o m b in e or co n sp ire [ ...] to m o n o p o liz e “) 80
b) R e ch tsfo lg en 80
2. E n tflec h tu n g d urch V e rg le ich su rte il (C o n se n t D ec re e) 81 III. D as V erh ä ltn is zum R echt d e r B u n d e ssta aten 82
IV. A u sg ew ä h lte E n tflec h tu n g sv e rfah ren 83
1. S tan d a rd O il C o m p a n y o f N ew Je rse y 83 2. A lu m in u m C o m p an y o f A m e ric a (A lco a) 84 3. In tern atio n al B u sin ess M ach in es C o rp o ratio n (IB M ) 86 4. A m eric an T e lep h o n e & T eleg rap h C o m p an y (A T & T ) 86
5. M ic ro so ft C o rp o ratio n 87
V. E rk e n n tn isse 88
D. R e c h tsv e rg le ic h e n d e S ch lu ssfo lg e ru n g e n und K o n seq u e n ze n 89
§ 3 D ie v erh a lte n su n a b h ä n g ig e , se k to rü b e rg re ile n d e
E n tflec h tu n g sb e fu g n is g em äß § 4 1 a G W B -R efE 91
A. E in fü h ru n g 91
B. V o ra u sse tz u n g e n für einen E in g riff 92
1. M a rk tb e h errsch u n g ein es o d e r m e h re re r U n tern e h m en 92 II. N ic h t n u r v o rü b e rg e h e n d e M a rk tb e h e rrsc h u n g 94 III. T ec h n isc h e, stru k tu relle und w irtsc h a ftlic h e M ö g lich k e it
von W e ttb e w erb 96
IV. V o rlieg e n d e r E in g reifv o ra u sse tz u n g e n des § 32e A bs. 1
G W B so w ie ein er ak tu ellen U n tersu c h u n g 97 V. B e tro ffe n e r M arkt von g e sa m tw irtsc h a ftlic h e r B e d eu tu n g 98 VI. W e se n tlic h e V erb esseru n g d er W e ttb e w e rb sb e d in g u n g e n 101 VII. V erh ä ltn ism ä ß ig k e it d e r E n tfle c h tu n g sa n o rd n u n g 102 V III. E rzielen von U m sa tze rlö sen e n tsp re ch e n d § 35 A bs. 1
i. V. m . § 38 A bs. 1 bis 4 und § 36 A bs. 2 G W B 103 IX. S te llu n g n ah m e d u rch M o n o p o lk o m m issio n und
U n tern e h m en 103
Inhaltsverzeichnis
C. D ie R e c h tsfo lg e n se ite 104
I. V e rä u ß e ru n g o d e r a n d e rw e itig e V e rse lb ststä n d ig u n g von
V erm ö g e n 104
II. G re n z e n e in e r E n tfle c h tu n g sa n o rd n u n g 106
1. P ro b le m e sta rk e r V e rfle c h tu n g ] 06
2. E n tfle c h tu n g a u s lä n d isc h e r U n te rn e h m e n 109
D. E n tfle c h tu n g sv e rfa h re n 112
E. S y stem isch e A sp ek te 114
I. V e rh a lte n su n a b h ä n g ig e E n tfle c h tu n g und G W B 114 II. D efiz ite d er V e rh a lte n sk o n tro lle h in sic h tlic h stru k tu re lle r
E in g riffsm ö g lic h k e ite n 116
F. W e ttb e w e rb sö k o n o m isc h e A sp ek te 118
I. S ch a d e n sp o te n z ia le b e i e in e r E n tfle c h tu n g 119 II. V erm e id u n g von S ch ad e n sp o te n z ia le n 121
G . E u ro p a re c h tlic h e A sp ek te 123
I. E n tflec h tu n g u n d g e s e tz g e b e risc h e Z u stä n d ig k e it 124 II. E n tflec h tu n g und E U -M issb ra u c h sk o n tro lle 126 III. E n tflec h tu n g u n d E U -F u sio n sk o n tro lle 127
H. V erfa ssu n g sre c h tlic h e A sp ek te 130
I. E n tfle c h tu n g u n d G ru n d re c h te 130
1. E ig e n tu m sfre ih e it (A rt. 14 A bs. 1 S atz 1 G G ) 130
a) E rö ffn u n g d es S ch u tz b e re ic h s 130
b) E in g riff in den S ch u tz b ereic h 131
aa) E n tz u g von E ig e n tu m sp o sitio n e n 131 (1) E n tfle c h tu n g ein e s K o n z e rn s 132 (2) E n tfle c h tu n g ein e s U n te rn e h m e n s 132 (3) E n tfle c h tu n g d u rch V e rä u ß e ru n g von
A n lag e - u n d B e trie b sv e rm ö g e n 133 bb) E n te ig n u n g o d e r In h alts- und
S c h ra n k e n b e stim m u n g 133
c) R e ch tfe rtig u n g d es E in g riffs: V e rh ä ltn ism ä ß ig k e it 135
aa) L eg itim e r Z w ec k 135
bb) G ee ig n eth eit 136
ec) E rfo rd e rlic h k e it 138
dd) A n g e m e sse n h e it 139
II. E n tfle c h tu n g u n d B e stim m th e itsg e b o t 143
I. E rk e n n tn isse 145
§ 4 D ie E n tfle c h tu n g a u f dem B a n k en se k to r 150
A. E in fü h ru n g 150
B. D ie E n tfle c h tu n g d er B a n k en 152
I. D ie E n tfle c h tu n g innerhalb d e r drei R ech tso rd n u n g e n 152 1. (Ö k o n o m isch e ) R e ch tfe rtig u n g für die E n tflec h tu n g
von B an k en 152
2. E n tfle c h tu n g sm a ß n a h m e n im d eu tsch e n R ech t 156 a) M a ß n ah m e n z u r E rh ö h u n g von E ig e n k ap ita l und
L iq u id ität 157
aa) E ig e n m itte la u ssta ttu n g und
L iq u id itätsan fo rd e ru n g e n 158
bb) S tru k tu re lle V o rfeld m aß n a h m e n
( § 4 5 A bs. 1, 2 K W G ) 160
b) D as R e o rg a n isa tio n sv e rfa h re n
( § § 7 ff. K re d R e o rg G ) 161
aa) Z w ec k und V o ra u sse tzu n g e n 161
bb) R eg elu n g en des R e o rg a n isa tio n sp la n s 162
cc) V erfa h ren 163
c) M a ß n ah m e n bei G efah ren für die S tab ilitä t des
F in an z sy ste m s 164
aa) D ie Ü b ertra g u n g sa n o rd n u n g (§§ 4 8 a ff. K W G ) 164 (1) Z w ec k und V o ra u sse tzu n g e n 164
(2) R ech tsfo lg en 167
(3) V erfa h ren 168
bb) V erfa ssu n g sre c h tlic h e A sp ek te 169 (1) E ig e n tu m sfre ih e it (A rt. 14 Abs. 1 S atz 1
G G ) 169
(2) B e stim m th e itsg e b o t 171
d) T re n n b a n k e n sy ste m 172
e) B e w ertu n g d e r M a ß n ah m e n 174
3. E n tflec h tu n g sm a ß n ah m en im e u ro p ä isch e n R echt 176 a) S tru k tu re lle M a ß n ah m e n bei d er U m se tzu n g von
B asel III 177
Inhaltsverzeichnis
b) S tru k tu re lle M a ß n ah m e n in n e rh a lb des EU -
R a h m e n s fü r K rise n m a n a g e m e n t 17g
aa) P rä p arativ - u n d P rä v e n tio n sm a ß n a h m e n 180
bb) F rü h in te rv e n tio n 181
cc) A b w ic k lu n g s in stru m e n te ] 82
d d ) T re n n b a n k e n sy ste m 184
c) S tru k tu re lle M a ß n ah m e n im R ahm en d e r B a n k en -
B e ih ilfe k o n tro lle 185
aa) B a n k e n -B e ih ilfe p ra x is d e r K o m m issio n 185 bb) N e u a u sric h tu n g d e r B a n k e n -B e ih ilfe p ra x is d er
K o m m is sio n 188
d) B e w ertu n g d e r M a ß n a h m e n 1 9 1
4. E n tfle c h tu n g sm a ß n a h m e n im U S -a m e rik a n isc h e n
R echt 192
a) M a ß n ah m e n z u r S ic h e ru n g d er F in a n z sta b ilitä t
(T itle I D F A ) 193
aa) M in d e ru n g vo n R isik en für die F in a n z sta b ilitä t
(sec. 121 D F A ) 193
(1) Z w ec k und V o ra u sse tz u n g e n 193
(2) R e ch tsfo lg en 194
(3) V erfa h ren 195
bb) M a ß n ah m e n und S tan d a rd s für K re d itin stitu te
(sec. 165 D F A ) 195
(1) V e rb e sse ru n g d e r E ig e n k ap ita l- und
L iq u id itä tssta n d a rd s ] 96
(2) V e rä u ß e ru n g sa n o rd n u n g w eg e n ein es
m a n g e lh a fte n A b w ic k lu n g s p la n s 198 b) S a n ie ru n g , R e o rg a n isa tio n un d L iq u id a tio n von
K re d itin stitu ten 199
c) T re n n b a n k e n sy ste m 201
d) B e w ertu n g d er M a ß n ah m e n 202
II. R e c h tsv erg leich e n d e S ch lu ssfo lg e ru n g e n und
K o n seq u e n ze n 20 4
1. R e g u lie ru n g sm a ß n a h m e n un d k arte llre c h tlic h e
E n tfle c h tu n g 204
2. B ew ertu n g und A u sb lic k 206
§ 5 D ie E n tfle c h tu n g a u f d em E n e rg ie se k to r 209
A. E in fü h ru n g 209
B. D ie v ertik ale E n tfle c h tu n g von E n e rg ie v e rso rg u n g su n te rn e h m e n 209 I. D ie E n tflec h tu n g in nerhalb d e r R e ch tso rd n u n g e n 209
1. (Ö k o n o m isc h e ) R e ch tfe rtig u n g für ein e v ertik ale
E n tflec h tu n g 209
2. E n tfle c h tu n g im d eu tsch e n R echt 212
a) D ie E n tflec h tu n g sin stru m e n te d es E nW G 214 aa) Z w e c k d e r E n tflec h tu n g sreg e lu n g en 215 bb) In fo rm a tio n eile E n tflec h tu n g g em äß § 6a
E nW G 216
cc) B u c h h alterisc h e E n tflec h tu n g g em äß § 6b
E nW G 218
dd) (G e sellsc h a fts-)R e c h tlic h e E n tflec h tu n g g em äß
§ 7 E nW G 220
ee) O p e ra tio n e lle E n tflec h tu n g g em äß § 7a E n W G 221 ff) E ig e n tu m srec h tlic h e E n tflec h tu n g und die
g le ic h w e rtig e n A lte rn a tiv e n g em ä ß §§ 8-1 Oe
E nW G 224
(1) A llg e m ein es 224
(2) E ig e n tu m srec h tlic h e E n tfle c h tu n g g em äß
§ 8 E nW G 225
(3) B en en n u n g eines U n ab h ä n g ig en
S y stem b etreib ers g em ä ß § 9 E nW G 227 (4) E in ric h tu n g ein es U n ab h ä n g ig en
T ra n sp o rtn e tz b e tre ib e rs g e m ä ß §§ 10-1 Oe
EnW G 230
gg) V erfa h ren 233
b) B ew ertu n g d e r M a ß n ah m e n 234
3. E n tflec h tu n g im e u ro p ä isch e n R ech t 238 a) B estreb u n g e n d e r K o m m issio n z u r E n tflec h tu n g des
E n erg ie sek to rs 238
b) M ittel d e r K o m m issio n z u r E n tflec h tu n g des
E n erg ie sek to rs 240
aa) O w n e rsh ip U n b u n d lin g 240
bb) V erp flic h tu n g sz u sa g e n g em ä ß Art. 9 V O
Nr. 1/2003 243
c) B ew ertu n g d er M a ß n ah m e n 246
Inhaltsverzeichnis
4. E n tfle c h tu n g im U S -a m e rik a n isc h e n R e c h t 247
a) E in fü h ru n g 247
b) D ie E n tfle c h tu n g a u f B u n d e se b e n e 249 aa) S itu atio n v o r d e m Ja h r 2 0 0 0 249 b b ) S itu atio n seit d e m Ja h r 2 0 0 0 251 c) D ie E n tfle c h tu n g a u f E b en e d er U S -B u n d e ssta a tc n 252
d) B e w e rtu n g d e r M a ß n a h m e n 25 4
11. R e c h tsv e rg le ic h e n d e S c h lu ss fo lg e ru n g e n und
K o n se q u e n z e n 255
C. D ie h o riz o n ta le E n tfle c h tu n g a u f d e r E b en e d er
E n e rg ie e rz e u g u n g 257
§ 6 W e se n tlic h e S c h lu ss fo lg e ru n g e n d er U n te rsu c h u n g 262
L ite ra tu rv e rz e ic h n is 271
M a te ria lie n v e rz e ic h n is 287
E n tsc h e id u n g sv e rz e ic h n is 293
A n la g e n 297