BYZANTINISCHE ZEITSCHRIFT
U n t e r M i t w i r k u n g von
O b e r b i b l i o t h e k a r C . d e B o o r - B r e s l a u , P r o f . J . B . B u r y - D u b l i n , P r o f . C h . D i e h l - N a n c y , Abbe" L . D u c h e s n e - ß o m , M e m b r e de F I n s t i t u t , H o f r a t P r o f . H . G e i z e r - J e n a , P r o f . G . N . H a t z i d a k i s - A t h e n , H o f r a t P r o f . V . J a g i c - W i e n , P r o f . N . K o n d a k o v - P e t e r s b u r g , S t a a t s r a t E . K u r t z - R i g a , P r o f . S p . L a m b r o s - A t h e n , P r i v a t d o z e n t O . K e u m a n n - H e i d e l b e r g , G y m n a s i a l d i r . P e t r o s N.
P a p a g e o r g h i - M i t i l i n i , P r o f . J . J P s i c l i a r i - P a r i s , K . N . S a t h a s - V e n e d i g , korr. M i t g l . d. k. bayer. A k a d . d. W i s s . , G . S o h l u m b e r g e r - P a r i s , M e m b r e de T l n s t i t u t , P r o f . J . S t r z y g o w s k i - G r a z , E e v . H . F . T o z e r - O x f o r d , G y m n a s i a l d i r . M . T r e u - P o t s d a m , P r o f . T h . U s p e n s k i j - K o n s t a n t i n o p e l ,
P r o f . A . V e s e l o v s k i j - P e t e r s b u r g , P r i v . - D o z . C . W e y m a n - Mü n c h e n
h e r a u s g e g e b e n von
K A R L K R U M B A C H E R
0. Ö. PROFESSOR AN DBB UNIVERSITÄT ZU MÜNCHEN
V I . B a n d . J a h r g a n g 1 8 9 7
D R U C K U N D
L E I P Z I G V E R L A G V O N
1 8 9 7
B. 6 . T E Ü B N E ß
I. Abteilung.
D e r B r i e f d e s K a i s e r s A l e x i o s I K o m n e n o s a n d e n G r a f e n R o b e r t I v o n F l a n d e r n .
D i e s e m Briefe ist v o n jeher n i c h t m i t U n r e c h t eine besondere W i c h t i g k e i t beigelegt worden, w e n n es galt die Ursachen zu erforschen, welche den ersten K r e u z z u g veranlafst h a b e n ; denn er g i e b t; voraus- g e s e t z t dafs sein I n h a l t f ü r echt angesehen w i r d; eine deutliche D i r e k - tive f ü r die K e n n t n i s der Verhältnisse des Morgenlandes z u m A b e n d - l a n d e , f ü r welche sonst die Quellen aus der Zeit u n m i t t e l b a r v o r dem ersten K r e u z z u g gar spärlich fliefsen, u n d liefert einen lehrreichen B e i - t r a g zur B e a n t w o r t u n g der F r a g e nach dem A n t e i l e , welchen der grie- chische Kaiser a m Z u s t a n d e k o m m e n jenes U n t e r n e h m e n s g e h a b t hat, trotzdem i m Briefe s e l b s t , d e r G e d a n k e an einen K r e u z z u g , w i e er i m J a h r e 1096 sich zu verwirklichen b e g a n n , k a u m angedeutet ist, da i m Briefe n i c h t etwa P a l ä s t i n a , sondern K o n s t a n t i n o p e l und das grie- chische R e i c h als das O b j e k t ins A u g e gefafst i s t , dem die abend- ländischen Christen zu H i l f e eilen sollen, u n d das hl. G r a b n u r so nebenbei erwähnt wird.
D a f s dieser B r i e f v o n alters her i n die engste B e z i e h u n g m i t dem ersten K r e u z z u g e gebracht w o r d e n i s t , dies bezeugen die z w e i R e - d a k t i o n e n , welche n o c h v o n demselben vorhanden, u n d die U m s t ä n d e , unter welchen dieselben auf uns g e k o m m e n sind. Z w a r besitzen w i r denselben, o b w o h l a n g e b l i c h v o m griechischen K a i s e r geschrieben, n i c h t etwa i n griechischem O r i g i n a l e , sondern n u r i n lateinischer V e r s i o n , und zwar hat A b t G u i b e r t v o n N o g e n t den H a u p t i n h a l t desselben i m A u s z u g e seinen Gesta D e i per F r a n c o s1) einverleibt; sodann ist er in extenso i n einer gröfseren A n z a h l v o n H a n d s c h r i f t e n , welche die
Historia H i e r o s o l y m i t a n a des M ö n c h e s R o b e r t v o n R e i m s ent- 1) I m Eecueil des Historiens des croisades, Historiens occidentaux t. I V p. 131 ff.
Byasant. Zeitschrift V I 1. 1
halten, dieser entweder Torgesetzt oder a n deren Schlüsse b e i g e f ü g t1) ; endlich h a t i n wörtlicher Überemstinxmung m i t letzterem T e x t e H u g o v o n F l e u r y i n seinem L i b e r de modernis R e g i b u s F r a n c o r u m2)
einige Sätze aus demselben wiedergegeben: alle drei Schriftsteller t h u n dies i m engsten Z u s a m m e n h a n g e m i t ihren Berichten über den ersten K r e u z z u g .
G u i b e r t? i n d e m er i m ersten Buche seiner E r z ä h l u n g da, w o er auf die E i n f a l l e der T ü r k e n ins griechische R e i c h zu sprechen k o m m t , es f ü r besonders erwähnenswert erachtet, dafs der griechische K a i s e r durch die T ü r k e n - u n d Petschenegennot i n grofse Bedrängnis geraten sei und sich veranlafst gesehen habe, an den i h m persönlich bekannten R o b e r t d e n A l t e r e n v o n F l a n d e r n , m i t dem B e i n a m e n F r i s o , eine Botschaft zu senden u n d in einem Briefe i h m darzulegen: m u l t a s
causas, q u i b u s excitari eius posset a n i m u s ad defendendam periclitantem Graeciam. D e r K a i s e r habe dabei nicht die A b s i c h t v e r f o l g t , dafs
R o b e r t , der sehr reich gewesen sei, selbst u n d allein i h m zu H i l f e
k o m m e , sondern w e i l i h m w o h l b e k a n n t war, dafs, w e n n ein so m ä c h t i g e r M a n n w i e dieser einen H i l f s z u g i n A u s s i c h t stelle, eine sehr zahlreiche M e n g e des abendländischen V o l k e s (nostrae gentis) der N e u h e i t w e g e n i h m sich anschliefsen würde. A u c h sei j a R o b e r t früher einmal nach J e r u s a l e m gepilgert u n d über K o n s t a n t i n o p e l g e k o m m e n , h a b e damals m i t dem K a i s e r selbst persönlich verkehrt, welcher f ü r i h n ein grofses Z u t r a u e n g e w o n n e n u n d dann auch sich veranlafst gesehen h a b e , i h n u m H i l f e anzurufen. D e n B r i e f n u n i n seinem ganzen U m f a n g e seiner D a r s t e l l u n g e i n z u f ü g e n , mifsbehage i h m , dagegen wolle er einiges aus demselben mitteilen, v e r b i s t a r n e n v e s t i t a m e i s , d. h. nicht wörtlich, sondern n a c h seiner (Guiberts) M a n i e r u m s c h r i e b e n , was er denn auch gethan h a t , u m alsdann darauf h i n z u w e i s e n , dafs eben dieser griechi- sche K a i s e r , welcher durch die T ü r k e n n o t dazu getrieben worden war, die F r a n k e n h e r b e i z u r u f e n , nachher, als diese i n der T h a t i n K o n - stantinopel a n l a n g t e n , sie mit grofsem Mifstrauen behandelt habe.
Guibert betrachtete o h n e Zweifel den B r i e f des griechischen K a i s e r s als einen F a k t o r; d e m der erste K r e u z z u g m i t seine E n t s t e h u n g verdankte.
W ä h r e n d w i r n u n i n G u i b e r t s Gesta D e i per Francos den B r i e f des A l e x i u s n u r i n e i n e m A u s z u g e mitgeteilt erhalten, w i r d er u n s i n
1) D i e A u s g a b e der Historia Hierosolymitana des Mönches Robert i m Recueil d. Hist. des crois., Hist. occid. t. I I I , enthält die epistola A l e x i i n i c h t , dagegen ist dieselbe der editio princeps der Hist. Hieros. Roberti mon. (Colon, c. 1470) vorgedruckfc.
2) In Mon. Germ. SS. I X , 392 f.
H . Hagenmeyer: Der Brief des Kaisers Alexios I Konmenos 3 extenso mitgeteilt i n einer gröfseren A n z a h l Codices der Historia
H i e r o s o l y m i t a n a des Mönches R o b e r t v o n R e i m s . V o n den beinahe die Z a h l 100 erreichenden R o b e r t c o d i c e s h a b e n 3 9 derselben den B r i e f entweder zu A n f a n g , gleichsam als E i n l e i t u n g , oder a m Schlüsse der E r z ä h l u n g .1) D a f s dieser ebenfalls lateinisch geschriebene B r i e f m i t dem Ton G u i b e r t n u r i m A u s z u g e uns mitgeteilten identisch ist?
darüber k a n n w o h l kein ernstlicher Zweifel m e h r obwalten. G u i b e r t fafst z. B . den I n h a l t des i h m Torgelegenen Briefes i n K ü r z e m i t folgenden W o r t e n z u s a m m e n2) : Si n o n tanti cohibitio m a l i , si n o n praefatorum sanctorum ad hoc i p s u m eos animaret a m o r? saltem auri a r g e n t i q u e , q u o r u m innumerabiles illic habentur copiae, cupiditas illi- ceret. D i e gelegentlich gegebene kurze Inhaltsangabe entspricht, a b - gesehen v o n den E i n z e l h e i t e n , welche die Identität aufser Zweifel stellen, genau d e m , was auch die R o b e r t s c h e V e r s i o n i n ihrer V o l l - ständigkeit u n d der R e i h e n f o l g e des Inhaltes u n s bietet: der griechische Kaiser (dessen N a m e n übrigens i m ganzen Briefe nicht genannt w i r d ) wendet sich a n den Grafen v o n F l a n d e r n sowie an die übrigen B e - w o h n e r der flandrischen Grafschaft u n d bittet inständig, i h m gegen die Petschenegen u n d T ü r k e n H i l f e zu bringen. E r begründet diese seine B i t t e d a m i t , dafs er die N o t l a g e des griechischen R e i c h e s , i n welche es durch das E i n d r i n g e n der genannten Feinde versetzt sei, u n d eben- damit zunächst das räuberische, blutdürstige u n d kirchenschänderische T r e i b e n dieser H o r d e n gegen die christlichen B e w o h n e r schildert, so- dann M i t t e i l u n g m a c h t v o n der weiten A u s b r e i t u n g ihrer Macht, welche v o n J e r u s a l e m a n über A n t i o c h i e n u n d Griechenland sich erstrecke, so dafs die H a u p t s t a d t K o n s t a n t i n o p e l u n m i t t e l b a r v o n i h n e n bedroht sei. I n dieser N o t l a g e b i t t e er u m H i l f e , auch sei es i h m lieber, den L a t e i n e r n unterworfen zu sein als unter der W i l l k ü r der H e i d e n sich zu befinden, u n d besser, w e n n K o n s t a n t i n o p e l i n ihrer Gewalt als i n der der H e i d e n sein würde — es befänden sich j a i n dieser Stadt auch die wertvollsten R e l i q u i e n des H e r r n (welche der Verfasser der R e i h e nach a u f f ü h r t ) u n d vieler Heiligen, deren B e s i t z doch f ü r Christen v o n dem höchsten W e r t e sein müsse. W e n n sie aber darum zu k ä m p f e n
1) Das Verzeichnis dieser Codd., sowie aller bisher erschienenen zahlreichen Druckausgaben dieses Briefes findet sich i n der v o n R i a n t besorgten Ausgabe A l e x i i I Comneni R o m a n o r u m imperatoris ad Robertuni I Flandrensem comitem epistola spuria, Genev. 1879 p. 3 f f . ; ebenfalls in Riants Inventaire critique des lettres historiques des croisades i n Arch. de l'Orient lat. I 71 ff. — W i r zitieren i m Folgenden stets n a c h der Kiantschen Ausgabe des Briefes.
2) Guiberti Gesta Dei per Francos, Ree. des Hist. des crois., Hist. occid. I V p . 133 A ; und bei R i a n t , A l e x i i epist. p. 24.
1*
nicht bereit seien u n d das G o l d m e h r liebten, so m a c h e er sie auf den ungeheuren R e i c h t u m i n K o n s t a n t i n o p e l auftnerksam (si o b h o c certare noluerint et a u r u m m a g i s a m a v e r i n t , i n ea [sc. Constantinopoli] p l u s i n v e n i e n t q u a m in toto m u n d o ) , sowie a u f die v o n alters her daselbst a u f g e h ä u f t e n Schätze, welche den Christen z u m grofsen K a c h t e i l e werden m ü f s t e n , w e n n sie i n fremde H ä n d e fallen sollten: sie m ö c h t e n darum aufs schnellste H i l f e bringen, so l a n g e es n o c h m ö g l i c h sei, d a m i t die christliche Herrschaft i m Morgenlande u n d m i t i h r , was wichtiger sei, das G r a b des H e r r n der Christenheit verbleibe u n d dadurch ihnen der H i m m e l s l o h n zu teil werde. — M a n ersieht hieraus, es ist derselbe I n h a l t des Briefes bei R o b e r t , w i e er i n j e n e n kurzen W o r t e n v o n G u i b e r t angegeben ist. I m einzelnen e r w ä h n t G u i b e r t ebenfalls, w i e i n der R o b e r t s c h e n V e r s i o n zu lesen i s t , die schmähliche B e h a n d l u n g der Christen v o n seiten der T ü r k e n , w i e deren T ö c h t e r öffentlich ver- gewaltigt u n d dieselben i m B e i s e i n ihrer M ü t t e r z u m S i n g e n v o n
Schand- u n d Zotenliedern g e z w u n g e n w o r d e n seien. Gewifs w ü r d e m a n nie daran gezweifelt h a b e n , dafs G u i b e r t denselben T e x t , welcher uns i n V e r b i n d u n g m i t der H i s t o r i a R o b e r t s überliefert i s t , zur V o r l a g e g e h a b t h a b e , w e n n n i c h t G u i b e r t zwei M i t t e i l u n g e n als i m Briefe enthalten a n f ü h r t e , welche i n der R o b e r t s c h e n V e r s i o n n i c h t gelesen w e r d e n : e i n m a l , dafs die c h r i s t l i c h e n K i r c h e n g e b ä u d e v o n den T ü r k e n zu V i e h s t ä l l e n u m g e w a n d e l t w ü r d e n , u n d s o d a n n , dafs der Briefschreiber die s c h ö n e n g r i e c h i s c h e n F r a u e n den A b e n d l ä n d e r n e m p f o h l e n habe, u m welcher w i l l e n diese seiner E i n l a d u n g F o l g e leisten m ö c h t e n . D o c h w i r d m a n bei näherer kritischer P r ü f u n g die A n n a h m e v o n einem anderen T e x t e , welcher G u i b e r t zur G r u n d l a g e seiner D a r - s t e l l u n g gedient h a b e , als d e m u n s i n den Codd. v o n R o b e r t s H i s t o r i a überlieferten, keineswegs als r i c h t i g ansehen k ö n n e n . D e n ersteren P u n k t e r w ä h n t G u i b e r t i n den W o r t e n1) : de ecclesiis q u e r i m o n i a est, q u a s
s i q u i d e m gentilitas eversa christianitate tenebat, i n q u i b u s e q u o r u m ac m u l o r u m ceterorumque a n i m a l i u m c a t a b u l a construebat. q u o d i n tan- t u m v e r u m f u i t , u t etiam f a n a s u a , quae M a t h o m a r i a s v o c a n t , i n i b i instituerent, et infinitae t u r p i t u d i n i s commercia exercerent, u t n o n i a m basilicae, sed meritoria et scenae fierent. D i e B e r e c h t i g u n g zu dieser M i t t e i l u n g hat G u i b e r t offenbar aus den W o r t e n des Briefes e n t n o m m e n , w o nach Robertscher V e r s i o n der Verfasser des Briefes s c h r e i b t2) : loca vero sancta i n n u m e r a b i l i b u s m o d i s c o n t a m i n a n t et destruunt et peiora eis m i n a n t u r ; ohne Z w e i f e l hatte er v o n anderwärts her v e r n o m m e n
1) Guibert a. a. 0 . p. 131 F ; u n d bei R i a n t , A l e x i i epist. p. 22.
2) S. Riant, A l e x i i epist. p. 14.
%
H. Hagenmeyer: Der Brief des Kaisers Alexios I Komnenos 5 u n d war w o h l bei B e g i n n u n d i m V e r l a u f des ersten Kreuzzuges davon
allgemein die R e d e; dafs m i t den G e b ä u d e n , welche z u m christlichen Gottesdienste b e s t i m m t waren, auf die genannte W e i s e verfahren worden sei; er machte deshalb jene B e m e r k u n g , welche in dieser F o r m aller- d i n g s i m Briefe nicht v o r k o m m t , aber dennoch auf R e c h n u n g G u i b e r t s u m so m e h r gesetzt werden m u f s , als dieser i n seiner D a r s t e l l u n g das v o m Briefschreiber Mitgeteilte i n e i g e n e r W e i s e (verbis meis vestita) mitzuteilen sich v o r g e n o m m e n hatte, so dafs m a n i n den W o r t e n
Guiberts m e h r eine U m s c h r e i b u n g u n d erläuternde D a r s t e l l u n g des Briefinhaltes w a h r n i m m t u n d keineswegs zu folgern g e n ö t i g t ist, dem G u i b e r t h a b e eine andere R e z e n s i o n , bezw. ein anderer B r i e f , als der, welchen die Robertsche V e r s i o n bietet, vorgelegen. Dasselbe gilt auch v o n dem zweiten P u n k t e i n betreff der schönen griechischen F r a u e n : praeterea adiicit, sagt G u i b e r t a. a. 0 . p. 133 A , ut, si n o n t a n t i cohi- bitio m a l i , si n o n praefatorum sanctorum ad h o c i p s u m eos animaret a m o r , saltem auri a r g e n t i q u e , q u o r u m innumerabiles illic h a b e n t u r copiae, cupiditas illiceret. infert denique et q u i d d a m b o n o r u m v i r o r u m frugalitati i n c o m p e t e n s , u t videlicet, praeter haec universa, pulcherri- inarum f e m i n a r u m v o l u p t a t e t r a h a n t u r , quasi Graecarum m u l i e r u m species tanta esset, ut Gallicis m o d o q u o l i b e t praeferrentur solaque earum causa F r a n c o r u m exercitus i n T h r a c i a m ageretur. E s ist dies ein Z u s a t z , welchen G u i b e r t d a r u m h i n z u g e f ü g t hat, weil er damit als naheliegend bezeichnen w o l l t e , w i e der Briefsteller i n den W o r t e n des Briefes ü b e r die unermefslichen „ S c h ä t z e " K o n s t a n t i n o p e l s , welche v o n j e d e r m a n n begehrt w ü r d e n u n d alle R e i c h t ü m e r der W e l t überragten,
gewifs auch die schönen F r a u e n der Griechen m i t inbegriffen h a b e ; obige W o r t e dienen als E r l ä u t e r u n g , die G u i b e r t über die thesauri zu g e b e n für n ö t i g f a n d : infert denique et q u i d d a m etc.: „er n i m m t infolge- dessen auch B e z u g " , bezw. „er dachte bei j e n e n W o r t e n auch an etwas, was der E n t h a l t s a m k e i t braver M ä n n e r nicht entspricht", dafs n ä m l i c h aufser all' diesem das Gefallen a n schönen F r a u e n sie anziehen möchte etc.
D a s ist die einzige annehmbare E r k l ä r u n g ; denn m i t M i c h a u d1) zu be- haupten, Martene h a b e den A b s a t z über die F r a u e n i n seiner A u s g a b e der R o b e r t s c h e n V e r s i o n des Briefes unterdrückt, ist u n a n n e h m b a r , da j a nicht n u r die D r u c k a u s g a b e n , sondern alle Codices diesen A b s a t z
auch nicht aufweisen, weshalb R i a n t2) , der j a überzeugt ist, dafs der Guibertsche u n d R o b e r t s c h e T e x t beide eine einzige R e d a k t i o n zur Grundlage h a b e n , w e n n auch die V e r s i o n Guiberts A n g a b e n enthalte,
1) I n Bibliogr, des crois. I 395.
2) I n A l e x i i epist. p. X L V .
welche i m R o b e r t s c h e n f e h l e n , es f ü r m ö g l i c h h ä l t , dafs vielleicht G u i b e r t ein E x e m p l a r des Briefes v o r A u g e n gehabt habe, in welchem n a c h der A u f z ä h l u n g der R e i c h t ü m e r K o n s t a n t i n o p e l s eine kurze ( v o n einem dritten herrührende) B e m e r k u n g bezüglich der griechischen F r a u e n g e m a c h t w a r , denn es erschiene i h m ( R i a n t ) doch als ein A u s b u n d
v o n Unverfrorenheit, wenn Guibert ü b e r eine v o n i h m selbst erfundene P h r a s e sich derart aufgehalten h a b e n sollte, wie dies G u i b e r t b e i seiner M i t t e i l u n g gethan hat. A l l e i n w a r u m soDte G u i b e r t , auch ohne eine dahin gehende ausdrückliche B e m e r k u n g vor A u g e n gehabt zu h a b e n , gerade i n B e z u g a u f die Schätze, welche der Briefsteller als in K o n -
stantinopel vorhanden hervorhebt, sich nicht auch unter denselben F r a u e n h a b e n vorstellen k ö n n e n , u m derentwegen der griechische K a i s e r im
A b e n d l a n d e P r o p a g a n d a h a b e machen w o l l e n ?1) Sei dem übrigens, wie i h m w o l l e , die beiden B e m e r k u n g e n G u i b e r t s , der j a auch aus- drücklich e r w ä h n t , dafs er nicht nach dem W o r t l a u t e den I n h a l t des Briefes referiere, k ö n n e n die A n n a h m e v o n der Identität der G u i b e r t - schen u n d R o b e r t s c h e n V e r s i o n n i c h t entkräften, einesteils weil G u i b e r t selbst den I n h a l t nicht wörtlich, sondern in freier W e i s e behandelt hat, andernteils weil j a die ü b r i g e n P u n k t e , welche beide e r w ä h n e n , n u r a u f Identität schliefsen lassen.
Identisch m i t der sog. R o b e r t s c h e n V e r s i o n sind auch jene u n s v o n H u g o v o n F l e u r y überlieferten Sätze in seinem L i b e r de m o d e r - n i s R e g i b u s F r a n c o r u m . E s hat darauf z u m ersten Male V a s i l j e v s k i2) h i n g e w i e s e n , R i a n t3) aber h a t diese letztere Identität insoweit bean- standet, dafs er es f ü r wahrscheinlich hält, weil H u g o dabei weder den K a i s e r A l e x i o s , n o c h R o b e r t v o n F l a n d e r n erwähne, j a seine angeblich
1) v. Sybel geht allerdings weiter u n d läfst eine d a h i n gehende B e m e r k u n g des Kaisers in seinem Briefe als w o h l möglich gelten: „ A b e r sollte der Kaiser w i r k l i c h , wie es doch auch bei Guibert geschieht, den Grafen durch eine H i n - weisung a u f die kolossalen Schätze u n d d i e s c h ö n e n F r a u e n in Griechenland zu einem kriegerischen Abenteuer haben verlocken w o l l e n ? N u n , w e n n es sich nicht u m eine E r h e b u n g des ganzen A b e n d l a n d e s , sondern u m die Erwerbung einer Söldnerschar handelte, wie denn R o b e r t eine solche von 500 Rittern in der T h a t 1090 nach B y z a n z sandte, was wäre dabei befremdend, dafs der Kaiser i h n m i t kurzer A n d e u t u n g a u f die D i n g e aufmerksam m a c h t e , die vielleicht geeignet waren, einen Haufen solcher Reisläufer u n d Glücksritter in Bewegung zu setzen?
Der würdige A b t Guibert sieht hier keinen G r u n d zu kritischen Zweifeln, obwohl er patriotische V e r w a h r u n g dagegen einlegt, dafs die griechischen D a m e n für ver- lockender als die französischen gelten sollten." Gesch. d. 1. Krzg. 2. Aufl. S. 9.
2) In seinem Aufsatze: B y z a n z u n d die Petschenegen, Journ. d. Minist, der V o l k s a u f k l ä r u n g 1872 B a n d 164 S. 325 ff. (russ.).
3) I n Inventaire des lettres hist. des croisades p. 85 ff., w o die W o r t e Hugos i n ihrem vollen Umfange aus Mon. Germ. SS., t. I X 392—393, abgedruckt sind.
H. Hagenmeyer: Der Brief des Kaisers Alexios I Komnenos 7 aus dem Briefe e n t n o m m e n e n Sätze dem P a p s t U r b a n I I als in Cler-
m o n t 1 0 9 5 gesprochen i n den M u n d legt, dafs H u g o diese Sätze einem R e l i q u i e n k a t a l o g u n d einer v o m P a p s t e gehaltenen Rede3 deren T e x t verloren gegangen sei, entnommen h a b e , o b w o h l er andererseits die M ö g l i c h k e i t , dafs H u g o den T e x t der Robertschen V e r s i o n vor A u g e n g e h a b t , nicht bestreiten wolle. A l l e r d i n g s nach R i a n t s M e i n u n g hat j a der Briefsteller selbst R e l i q u i e n k a t a l o g e , sowie R e d e n U r b a n s zur
Grundlage seines Briefes gehabt 5 aber da ein strikter Beweis hierfür v o n R i a n t keineswegs gegeben worden ist, so bleibt die W a h r s c h e i n - lichkeitsannahme R i a n t s eben auch nur V e r m u t u n g , der gegenüber der W o r t l a u t zu deutlich für die Identität der W o r t e H u g o s m i t denen des Briefstellers spricht und m i t G r ü n d e n nicht geleugnet werden k a n n .1)
D e n Nachweis v o n der Identität der n o c h vorhandenen V e r s i o n e n bezw. d a v o n , dafs der ursprüngliche T e x t , aus dem G u i b e r t u n d H u g o ihre A u s z ü g e gefertigt h a b e n , kein wesentlich anderer war als der- j e n i g e , welcher uns in der Robertschen vorliegt, mufsten w i r voraus-
schicken, u m n u n m e h r der H a u p t f r a g e , die uns i m Folgenden be- schäftigen soll, näher treten zu können. D e n n die H a u p t f r a g e ist n u n die: Ist das Schriftstück, das G u i b e r t , H u g o u n d die K o p i s t e n der Historia Hieros. R o b e r t s v o n R e i m s uns überliefert h a b e n u n d welches in dem W o r t l a u t e , welchen die letztere V e r s i o n uns bietet, als die Grundlage f ü r die V e r s i o n e n der beiden anderen anzusehen ist, in der T h a t v o m g r i e c h i s c h e n K a i s e r a u s g e g a n g e n , h a t e s A n s p r u c h a u f E c h t h e i t s e i n e s I n h a l t e s o d e r i s t d a s G e g e n t e i l d e r F a l l ? N u r i m Falle der E c h t h e i t desselben k a n n es i n der T h a t auch die B e d e u t u n g h a b e n , welche i h m v o n jeher b i s i n die neuere Zeit bei- gelegt worden ist, u n d k ö n n e n die Schlufsfolgerungen gezogen werden, welche m a n unter V o r a u s s e t z u n g der E c h t h e i t bisher an dasselbe ge- k n ü p f t hat.
D i e meisten, welche in neuerer Z e i t ü b e r diesen B r i e f U n t e r - suchungen angestellt h a b e n , sprechen demselben i n ihren R e s u l t a t e n die E c h t h e i t a b , w a s zwar auch in früherer Zeit schon geschehen ist,
1) E i n grofses F r a g m e n t des Briefes findet sich auch i n A n o n y m i R h e n a n i Historia et Gesta ducis Gotefridi, seu de obsidione Terrae Sanctae. A n n o 1096.
(Ree. Hiat. occid. t. V p. 441.) D a aber diese Erzählung nachweisbar erst i m 15. J a h r h . gefertigt worden ist u n d zwar auf Grund der Darstellungen des
Bartholfus de Nang. und Robertus monachus, so k o m m t dieses Stück hier nicht in Betracht. Offenbar h a t der Verf. dieser E r z ä h l u n g , der die W o r t e des Briefes als v o n P a p s t Urban I I in Clermont gesprochen m i t t e i l t , dieselben aus einem Robertcodex entnommen.
wie v o n R e i s k e1) , Schlosser2), W i l k e n3) , H a u m e r4) u n d S c h r o e k h5) , aber ohne dafs die G e n a n n t e n ihre A n n a h m e näher begründet hätten.
D a g e g e n ist es i n neuerer Zeit kein Geringerer als R i a n t , der i n seiner i m J a h r e 1879 erschienenen trefflichen A u s g a b e des B r i e f e s6) , i n
welcher er dessen I n h a l t einer eingehenden P r ü f u n g unterstellt hat, den Verfasser als einen absichtlichen Fälscher ansieht, der den B r i e f i n der Zeit zwischen J u l i 1098 u n d J u l i 1 0 9 9 i m L a g e r der Kreuzfahrer ge- schrieben h a b e , u m die N a c h z ü g l e r des ersten K r e u z z u g e s aus dem A b e n d l a n d e , v o n w o sie sehnsüchtig i m L a g e r der Kreuzfahrer erwartet w u r d e n , zur E i l e anzutreiben. Dieses v o n R i a n t b e h a u p t e t e Resultat, m i t welchem auch K u g l e r7) , T h u r o t8) u n d i n neuester Zeit auch K o h l e r u n d M a s L a t r i e9) , die Herausgeber des Recueil, Hist. occid. t. V , über- einstimmen, veranlafsie P a u l i n P a r i s z u m W i d e r s p r u c h , u n d obgleich dieser den Verfasser des Briefes ebenfalls f ü r einen Fälscher hielt,
suchte er i m Gegensatz zu R i a n t zu erweisen1 0), dafs der B r i e f höchst wahrscheinlich i m J . 1 0 9 0 geschrieben worden sei als eine rhetorische Ü b u n g ü b e r ein T h e m a , welches dem Schreiber gerade gefallen habe, w o dieser einiges a u f n a h m , w a s dem Geschmacke der Z e i t entsprochen habe. „ D a f s dieser lächerliche B r i e f falsch i s t " sagt P . P a r i s p . 380, „das s p r i n g t einem jeden, der i h n liest, sofort i n die A u g e n . " E b e n f a l l s hat P a p a r r i g o p u l o die U n e c h t h e i t des Schriftstückes behauptet i n seiner i m J a h r e 1878 erschienenen Schrift Histoire de la civilisation helleni- que u n d dann später bei B e s p r e c h u n g der A u s g a b e R i a n t s1 1) diesem i n fast allen seinen A u s f ü h r u n g e n b e i g e s t i m m t ; erwähnt er doch m i t B e - f r i e d i g u n g , R i a n t h a b e diesem Schriftstücke gleichsam den Gnadenstofs
1) In Notae ad Const. Porphyrogen., ed. Bonn. p. 242.
2) Weltgeschichte III, I (1821) p. 132.
3) Gesch. d. Kreuzzüge I p. 73: „ D o c h scheint m i r der B r i e f , w i e er sich hier befindet (bei Martene), die Ü b u n g eines Mönches zu sein, welche durch den A u s z u g bei Guibert veranlafst wurde. Folgender A u s d r ü c k e würde schwerlich ein griech. K a i s e r sich bedient h a b e n : melius subiectus esse vestris Latinis cupio, q u a m paganorum delubris, und weiter u n t e n ; melius est, ut vos habeatis Constan- tinopolim q u a m p a g a n i . "
4) Gesch. d. Hohenstaufen, 1. Aufl. I p. 41.
5) Christliche Kirchengesch. X X V (1797) p. 47.
6) A l e x i i I Comneni R o m a n o r u m imperatoris ad R o b e r t u m I Flandr. comitem epistola spuria, Genev. 1879.
7) I n Gesch. d. Kreuzzüge, Berlin 1880, S. 434.
8) R e e , Hist. occid. t. I V p. X I X . 9) Ibid. t. V p. C X X X V H u. 441.
10) Bei Besprechung des Rdantschen Buches in R e v u e critique d'histoire et de litterature 1879 N. 47, p. 379—388.
11) I n Bulletin de correspondance hellenique IV (1880) p. 24—29.
H. Hagenmeyer: Der Brief des Kaisers Alexios I Komnenos 9
gegeben. Gerade der entgegengesetzten A n n a h m e huldigt in neuerer Zeit V a s i l j e v s k i1) , welcher den B r i e f f ü r echt erklärt, nachdem
auch
ältere, namentlich französische, belgische und holländische Schriftsteller i h n f ü r echt angesehen h a b e n , ohne freilich diese ihre A n n a h m e m i t Gründen unterstützt zu haben. I c h nenne B r e q u i g n y2) , die Verfasser der Histoire litteraire de la F r a n c e3) , L e b e a u4) , M a i l l y5) , B r u n e t de Presle6), L e
Glay
7),
Darras8), Michaud*), Rohrbacher1 0), M o r t i e r " ) , v a n den Velden1 2), K e r v y n de L e t t e n h o y e1 3) , van C a m p e n1 4) , P e y r e1 5) und de Smefc16). Schon vor dem Erscheinen der Riantschen A u s g a b e hat V a s i l j e v s k i die A n s i c h t v o n der E c h t h e i t des Briefes vertreten1 7); er wurde auch später durch R i a n t s Gründe nicht v o n der U n r i c h t i g k e i t derselben überzeugt; er behauptet vielmehr: der B r i e f entspreche durch- aus der L a g e , in welcher das byzantinischeReich im Jahre
1 0 9 1oder
E n d e des J a h r e s 1090 sich befunden und
welche
A n n a K o m n e n a be- schrieben habe. Gerade dieser letztere U m s t a n d ist es, der auch m i c h nach wiederholter U n t e r s u c h u n g überzeugt h a t , an meiner früher aus- gesprochenen A n s i c h t festzuhalten1 8), dafs nämlich der I n h a l t des Briefes als echt anzusehen ist, sei es, dafs der Brief auf G r u n d eines griechischen Originales, sei es, dafs er nach Eintreffen einer griechischen1) Journ. d. Minist, d. V o l k s a u f k l ä r . 1880 B a n d 207 S. 223—261 (russ.).
2) I n T a b l e des diplömes, t. JT (1875) p. 277, 3) T o m e X (1756) p, 329..
4) I n Histoire du Bas Empire, t. X V I I I 186.
5) I n Esprit des croisades, D i j o n 1780, I, L X V T I I & III, 89.
6) In L a Grece depuis la conqueie romaine p. 221.
7) In Hist. des comtes de Flandre I 206.
8) I n Hist. de FEglise t. X X I I I p. 241. 243.
9) In Bibliotheque des crois. I , 125. 395 u. Bibliographie des crois. I 34;
Hist. des crois. 4e ed. I 96.
10) I n Histoire de UEglise X I I 632.
11) I n Belgae in bellis sacris (1826) p. 6.
12) I n Belgae in bellis sacris (1826) p. 16.
13) In Histoire de Flandre I 308, in Meinoires de l'acade'mie royale des sciencee, des lettres de Belgique 1861.
14) I n Geschiedenis der Kruisfcogten (Haarlem 1824) I 66.
15) I n Histoire de l a premiere croisade I 51; I I 462.
16) In Robert de Jerusalem, in Me*m. de l'acad. des sciences de Belgique t. X X X H p. 4. 6.
17) I n seinem Aufsatze.* Byzanz und die Petschenegen, Journ. d. Minist, d.
V o l k s a u f k l ä r . 1872 Bd. 164 S. 325—328 (russ.).
18) V g l . meine Ausgabe von Ekkehards Hierosolymita, T ü b i n g e n 1877, p. 341—351, wo ich den Brief auf Grund eines Codex Vratislav. N. 191 ediert und eine kurze Einleitung über dessen Verhältnis zum Hierosolymita beigegeben habe;
ebenfalls zu vgl. Archives de TOrient latin I p. 80, w o meine Ansicht über das Resultat Riants in einem Briefe an R i a n t von mir ausgesprochen ist.
Gesandtschaft i n F l a n d e r n , a u f Betreiben des Grafen R o b e r t selbst, wahrscheinlich durch einen A b e n d l ä n d e r als A u f r u f z u m B e i t r i t t zu einer n a c h K o n s t a n t i n o p e l zu sendenden K r i e g s m a n n s c h a f t gefertigt w o r d e n ist.
I c h m ö c h t e n u n i n F o l g e n d e m den E r w e i s für diese meine A n - n a h m e zu erbringen suchen, w o b e i ich zunächst die G r ü n d e , welche die neueren Gegner der E c h t h e i t vorbringen, aufführe und, so weit n ö t i g , zu widerlegen suchen werde.
D i e G r ü n d e , welche R i a n t zu seinem Resultate g e f ü h r t haben, sind folgende: 1. D i e Schreibweise1), der G e b r a u c h einzelner A u s d r ü c k e , z. B . der W o r t e p a g a n i , P r o p o n t i s q u i A v i d u s dicitur, die B e n e n n u n g der P r o v i n z e n K l e i n a s i e n s , das nie i n K o n s t a n t i n o p e l gehörte W o r t Galicia f ü r Spanien etc. verbieten anzunehmen, dafs der B r i e f aus einem griechischen Originale übersetzt w o r d e n sei.2) 2. Ferner, ob des grolsen Unterschiedes der Schreibweise i m V e r h ä l t n i s zu den uns n o c h er-
haltenen anderweitigen v o n A l e x i o s verfafsten Schriftstücken k ö n n e der B r i e f u n m ö g l i c h aus der K a n z l e i des A l e x i o s hervorgegangen sein, was die oberflächlichste V e r g l e i c h u n g bestätigen w ü r d e , da dieser K a i s e r n i e m a l s sich A u s d r ü c k e v o n derart niedriger u n d feiger G e s i n n u n g be- dient h a b e n k ö n n e .3) 3. E i n e derartige L a g e , wie sie der B r i e f voraus- setze, sei f ü r A l e x i o s niemals eingetreten, u m alsdann einen H i l f e r u f an
den Grafen ron Flandern zu erlassen
4), und schwerlich könne man an-
n e h m e n , dafs A l e x i o s die Adressaten aufgefordert h a b e n sollte, die öffentlichen Schätze i n K o n s t a n t i n o p e l ins A u g e zu fassen u n d eine
zügellose Begierde darnach zu erwecken, welches V e r f a h r e n der sonstigen Charakteristik dieses K a i s e r s durchaus widerspräche.5) R i a n t g l a u b t
auch die
Quellen, welchedem
Schreiben zu G r u n d e l i e g e n , gefunden zu h a b e n6) : N a c h r i c h t e n , welche der B r i e f schreib er in F l a n d e r n auf- getrieben, R e l i q u i e n k a t a l o g e aus K o n s t a n t i n o p e l u n d K l a g e n syrischer Christen ü b e r die B e d r ü c k u n g e n v o n seiten der T ü r k e n sowie K l a g e n der M ö n c h e , welche das intolerante V e r f a h r e n der A r a b e r a u f ihrer P i l g e r f a h r t k e n n e n gelernt h a t t e n , ebenfalls R e d e n U r b a n s I L R i a n t k o m m t z u der F o l g e r u n g , dafs der Fälscher den B r i e f zwar v o r den1) A l e x i i Comn. epist. p. X I V f.
2) Ibid. p. X V I f.
3) Ibid. p. X V I I I . I m Vergleich zu anderen v o n A l e x i o s abgesendeten Schreiben sagt R i a n t : j a m a i s A l e x i s n'eut employe", ä l'egard d'un simple feuda- taire francais, des termes d'une aussi hasse eouardise, que, ceux dont notre lettre l'a fait se servir. J a m a i s , en tout cas, les scribes i m p & i a u x , meine s'adressant ä i m petit prince latin, ne se fussent abaisse's a u x descriptions triviales et m i m e ordurieres qu'onre notre lettre. D o c h vgl. m a n unten S. 29 A n m . 2.
4) Ibid, p. X X ff. 5) Ibid. p. X X X I ff. 6) Ibid. p. X X X I V ff.
H. Hagenmeyer: Der Brief des Kaisers Alexios I Komnenos H
A n f a n g des J a h r e s 1093 zurückdatiert h a b e1) , aber dies hindere nicht a n z u n e h m e n , dafs der B r i e f zwischen dem 2 0 . J u n i 1098 und dem 10. A p r i l 1099 i m L a g e r der Kreuzfahrer durch einen Reimser K l e r i k e r in der U m g e b u n g R o b e r t s I I v o n Flandern geschrieben worden sei, v o n welcher U m g e b u n g auch die i m D o k u m e n t enthaltenen A n d e u t u n g e n , welche auf flämischen U r s p r u n g hinweisen, herrühren dürften2), und w e n n m a n die A n n a h m e der Gelehrten des letzten Jahrhunderts i n Betracht ziehe, welche in dem Mönche R o b e r t einen A u g e n z e u g e n des ersten K r e u z z u g e s erblickten, so hindere ebenfalls nichts anzunehmen, dafs dieser A b t v o n S. R e m i s unsern B r i e f i m Orient fabriziert und i h n m i t dem Briefe des griechischen Patriarchen v o n Jerusalem nach R e i m s geschickt habe und dafs i n R e i m s diese zwei Stücke, der Brief des
A l e x i o s und des Patriarchen, als Excitatorien ausgebreitet u n d in A n b e t r a c h t ihrer B e r ü h m t h e i t später der Historia H i e r o s o l y m i t a n a R o b e r t s angefügt worden seien. Diese Herabdatierung der A b f a s s u n g des Briefes aber i n die genannte Zeit während des ersten Kreuzzuges g l a u b t R i a n t deshalb annehmen zu müssen, w e i l i m sogenannten Reli- quienkataloge, welchen der B r i e f biete, die E r w ä h n u n g der heiligen L a n z e w o h l absichtlich v o m Verfasser unterlassen worden sei; denn nachdem m a n j a a m 14. J u n i 1098 in A n t i o c h i e n die hl. Lanze gefunden hatte, mufste der Verfasser i n dem Verzeichnis, das die R e l i q u i e n i n K o n s t a n t i n o p e l i h m bot, w o auch die hl. L a n z e genannt war, diese aus dem Verzeichnis streichen, bezw. i n dem v o n i h m zu verfassenden weg- lassen, insofern er j a die in A n t i o c h i e n gefundene für echt ansah u n d auch i m A b e n d l a n d e die A u f f i n d u n g derselben durch einen Brief der Kreuzfahrer v o m 11. September 1098 nicht m e h r unbekannt gewesen sein k o n n t e .3)
Z u all* diesen A n n a h m e n fehlen allerdings die ausreichenden B e - weise, u n d bei eingehender U n t e r s u c h u n g dürfte gerade die letzte von R i a n t behauptete Datierung des Briefes i n das J a h r 1 0 9 8 / 9 9 als durch- aus u n a n n e h m b a r erscheinen, w e n n m a n i n Betracht zieht, dafs der I n h a l t des Briefes auch gar nicht m i t d e m , was m a n i m Briefe selbst nach L a g e der i n der genannten Zeit hervortretenden Verhältnisse erwarten mufste, sich vereinigen läfst. D a r u m hat auch P . P a r i s bei B e s p r e c h u n g der R i a n t s c h e n S c h r i f t4) , o b w o h l er m i t R i a n t insofern harmoniert, dafs er den B r i e f w i e dieser einem Fälscher zuschreibt, dennoch W i d e r s p r u c h erhoben gegen die ganze A u s f ü h r u n g Riants, welche diese Herabdatierung i n die Zeit des ersten Kreuzzuges beweisen
1) Ibid. p. L . 2) Ibid. p. L X I f . 3) Ibid. p. L V I ff.
4) I n Revue critique 1879 p. 379—388.
soll: der B r i e f h a b e m i t dem ersten K r e u z z u g e gar nichts zu t h u n ; u m i m J a h r e 1 0 9 8 / 9 9 ein E x c i t a t o r i u m abzufassen, damit die damals verspäteten K r e u z z ü g l e r ihre P i l g e r f a h r t beschleunigten, müfste i m Briefe a u f den Z u s t a n d des hl. L a n d e s , a u f die bisherigen Siege der K r e u z f a h r e r u n d a u f die N o t w e n d i g k e i t der V e r s t ä r k u n g e n hingewiesen w o r d e n sein anstatt den L e u t e n v o n den Gewaltthaten der T ü r k e n u n d Petschenegen, v o n den R e i c h t ü m e r n K o n s t a n t i n o p e l s u n d der Schönheit der F r a u e n zu erzählen. U n d m i t R e c h t h e b t P . P a r i s p. 3 8 9 n o c h
hervor, wie es w o h l m ö g l i c h sei zu glauben, dafs ein Fälscher g e w u f s t h a b e , dafs i n der E p o c h e , i n welcher er den B r i e f verfafst sein lasse,
Chios u n d M i t y l e n e soeben v o n den T ü r k e n erobert w o r d e n , u n d zugleich n i c h t sollte gewufst h a b e n , dafs diese Inseln v o n A l e x i o s wieder zurückerobert worden sind. S o d a n n h a b e m a n i m A b e n d l a n d e sicherlich schon zur G e n ü g e d a v o n K e n n t n i s gehabt, i n welcher W e i s e der griechische K a i s e r die ersten K r e u z f a h r e r a u f g e n o m m e n hat u n d welche hinterlistige B e h a n d l u n g diese v o n i h m erfahren h a b e n , ohne dafs irgend j e m a n d ( v o m Kreuzheere) i n V e r s u c h u n g k o m m e n k o n n t e , den A l e x i o s an R o b e r t v o n F l a n d e r n schreiben zu lassen: m e l i u s esse subiectus vestris L a t i n i s c u p i o q u a m p a g a n o r u m ludibriis.1) W i r müssen i n diesem P u n k t e P . P a r i s v o l l k o m m e n R e c h t g e b e n : denn es ist doch eine h ö c h s t auffallende E r s c h e i n u n g , dafs die A b e n d l ä n d e r , w e n n m a n den B r i e f als i m J a h r e 1098/99 i m L a g e r der K r e u z f a h r e r yerfafst an- sehen w o l l t e , w i e R i a n t t h u t , v o n d e m , w a s bisher das Kreuzheer ge- leistet, auch gar nichts i m Briefe h a b e n hören dürfen — das ist sicher ein triftiger B e w e i s d a f ü r , dafs das Schreiben zu einer früheren Z e i t als w ä h r e n d des ersten K r e u z z u g e s abgefafst w o r d e n ist. E i n Fälscher v o m J a h r e 1 0 9 8 / 9 9 hätte sicherlich seine F r e u d e ü b e r den F o r t g a n g der Sache des K r e u z z u g e s n i c h t v e r s c h w e i g e n , n o c h die N o t l a g e v o n K o n s t a n t i n o p e l , welche damals gar n i c h t v o r h a n d e n w a r , i n dieser k l ä g l i c h e n W e i s e schildern k ö n n e n , ohne bei seinen Landsleuten i n den V e r d a c h t z u k o m m e n , U n w a h r e s berichtet z u haben. D a m a l s j a ver- fluchten b e k a n n t l i c h die K r e u z f a h r e r den griechischen K a i s e r , da sie nach i h r e m E m p f i n d e n denselben als einen treulosen Menschen k e n n e n gelernt hatten2), u n d o h n e Z w e i f e l w u f s t e auch das A b e n d l a n d i n j e n e n T a g e n schon v o n diesem V e r h ä l t n i s . D a f s d a r u m ein Schreiben v o n A l e x i o s a u f g u t e n B o d e n fallen w ü r d e , liefs sich w o h l n i e m a n d i m Kreuzheere träumen. So h ä l t auch P a r i s d a f ü r , dafs der B r i e f viel
1) Epist. A l e x i i ad B o b . ed. R i a n t p. 16.
2) V g l . R a i m u n d .de A g u i l . Hist. Franc, i m R e e , Hist. occ. I I I 8 4 0 A : A l e x i u s aeeepta Nicaea t a n t a m gratiarum actionem exercitui d e d i t , u t q u a m d i u vixerit, populus semper ei maledicat et proclamet e u m proditorem.
H. Hagenmeyer; Der Brief des Kaisers Alexios I Komnenos 1 3 f r ü h e r u n d z w a r i m J a h r e 1 0 9 0 geschrieben w o r d e n ist, u n d v o r j e n e m
J a h r e , i n w e l c h e m n a c h A n n a K o m n e n a1) i n der T h a t d e m K a i s e r A l e x i o s v o n R o b e r t v o n F l a n d e r n eine A n z a h l v o n 5 0 0 R i t t e r n ge- sendet w u r d e , w o f ü r der K a i s e r sehr v o l l D a n k e s w a r . D i e s e l b e n n a h m e n d a n n teil a n d e n K ä m p f e n i n K l e i n a s i e n i m J a h r e 1 0 9 1 u n d k e h r t e n i n der F o l g e wieder n a c h F l a n d e r n zurück. „ E s scheint m i r " , sagt P . P a r i s p. 3 8 5 , „dafs z w i s c h e n dieser A b s e n d u n g u n d d e m falschen B r i e f e des A l e x i u s ein deutlicher Z u s a m m e n h a n g besteht. R o b e r t hatte i m J a h r e 1 0 8 3 das hl. G r a b b e s u c h t2) u n d a u f seiner R ü c k k e h r i m J a h r e 1 0 8 4 ü b e r K o n s t a n t i n o p e l8) d e m A l e x i o s die b e s t i m m t e Z u - s i c h e r u n g g e g e b e n , i h m ein H i l f s k o r p s zu senden. R o b e r t eilte m i t der A u s f ü h r u n g seines V e r s p r e c h e n s n i c h t so sehr, u n d A l e x i o s m u f s t e i h m o h n e Z w e i f e l ein E r i n n e r u n g s s c h r e i b e n s e n d e n , j a m a n darf a u f G r u n d der G u i b e r t s c h e n N a c h r i c h t g l a u b e n , dafs er Gesandte a n i h n
a b g e s c h i c k t h a t ( m i s i t i n F r a n c i a m scribens R o t b e r t o , G u i b . Ree. p. 1 3 1 C ) . D e r B r i e f ist unter d e m E i n d r u c k e dieses V o r k o m m n i s s e s geschrieben, E r sollte a n g e s e h e n w e r d e n als die A u f f o r d e r u n g , a u f welche G r a f R o b e r t m i t der S e n d u n g seiner 5 0 0 R i t t e r g e a n t w o r t e t h a t . "4) „ M a n k ö n n t e n u n g l a u b e n " , sagt P . P a r i s p. 3 8 6 weiter, „dafs der G r a f v o n F l a n d e r n selbst diesen A u f r u f z u m F r e i w i l l i g e n d i e n s t f ü r den K a i s e r A l e x i u s h a b e abfassen lassen, w e n n das D a t u m des Briefes i n B e z u g a u f die E r w ä h n u n g der E i n n a h m e v o n C h i o s u n d M i t y l e n e n i c h t m ü f s t e verlegt w e r d e n i n eine Z e i t , w o diese R i t t e r schon a b g e r e i s t , w e n n n i c h t s c h o n i n K o n s t a n t i n o p e l waren, u n d w e n n m a n andererseits darin n i c h t j e g l i c h e spezielle B e z i e h u n g a u f die flandrische Grafschaft ver- mifste. D e r j e n i g e , welcher den v o r l i e g e n d e n B r i e f verfafst h a t , h a t eine rhetorische Ü b u n g ü b e r ein T h e m a a n g e f e r t i g t , welches i h m gerade passend schien, w o b e i er einiges, w a s w i r k l i c h d e m G e s c h m ä e k e der Z e i t e n t s p r o c h e n h a t , verwendete. M a n erinnere sich i n der T h a t a n den R u h m , der d a m a l s ü b e r a l l den siegreichen französischen W a f f e n f o l g t e : R o b e r t G u i s c a r d b e m ä c h t i g t e sich Sieiiiens, W i l h e l m v o n M o n - treuil k o m m a n d i e r t e die T r u p p e n des P a p s t e s , F r a n z o s e n entrissen den M u s e l m a n e n ihre Städte i n Catalonien u n d A r a g o n i e n , andere k ä m p f t e n
1) A l e x i a s , lib. V I I 8 , ed. Bonn. I 360. W i e wir unten zeigen werden, ist der Brief wahrscheinlich i m Jahre 1088 geschrieben worden.
2) Dieses D a t u m ist nicht richtig, worüber wir nachher noch Näheres sagen werden.
3) D i e Begegnung Boberts m i t Alexios I hat auch nicht in Konstantinopel, son- dern i n B e r o e a stattgefunden, worüber ebenfalls unten Näheres erörtert werden soll.
4) L'epistola est ecrite, ä mon avis, sous Timpression de cet e've'nement qui dut frapper les esprits: eile est eensee contenir la demande ä laquelle Robert re*pondit par l'envoi de ses 500 Chevaliers.
in P o r t u g a l , W i l h e l m v o n der N o r m a n d i e fährte sein erstaunliches A b e n t e u e r glücklich aus, u n d dies alles innerhalb einer Zeit v o n 4 0 J a h r e n . D i e Idee, das griechische R e i c h aus der T ü r k e n H ä n d e zu befreien, u n d der G e d a n k e , sich desselben sei es ganz oder teilweise zu b e m ä c h t i g e n , m o c h t e m a n c h e m auf der R ü c k k e h r v o n J e r u s a l e m begriffenen P i l g e r , der, w e n n er K o n s t a n t i n o p e l passierte, daselbst die unvergleichlichen R e l i q u i e n , die wunderbaren Schätze und die schönen F r a u e n z u bewundern Gelegenheit hatte, aufsteigen, und wenn m a n wufste, dafs der griechische Kaiser einen Hilferuf an die F r a n k e n hatte ergehen lassen, so liegt es nahe anzunehmen 9 dafs irgend ein ver-
wegener M ö n c h m i t verworrener K e n n t n i s und glühender E i n b i l d u n g s - kraft den B r i e f des A l e x i o s an R o b e r t v o n Flandern geschrieben hat — doch nicht k a m er aus der Feder eines solchen, der m i t R o b e r t v o n F l a n d e r n in näherem V e r k e h r gestanden war, denn er scheint die V e r - bindlichkeiten und B e z i e h u n g e n zwischen R o b e r t u n d A l e x i o s g a r n i c h t näher g e k a n n t z u haben und beschreibt die R e l i q u i e n u n d Schätze in K o n s t a n t i n o p e l , wie w e n n er a n j e m a n d sich wendete, der n o c h niemals dort gewesen war. A u c h biete sich keine einzige Wahrscheinlichkeit, dafs der B r i e f , w i e R i a n t b e h a u p t e t , v o n R o b e r t dem M ö n c h e ver- fafst sei."
Offenbar hat P . P a r i s in betreff der Abfassungszeit des Schreibens annähernd richtiger geurteilt als R i a n t , denn der I n h a l t des Briefes, so f ü h r t P a r i s a u s1) , entspreche auch ganz u n d gar der thatsächlichen L a g e des griechischen Reiches v o m J a h r e 1 0 9 0 — 1 0 9 2 ; er hat nach- g e w i e s e n , dafs die E r f o l g e der Christen in Galicien in dem der A b - fassungszeit vorangehenden J a h r e (anno praeterito)2), dann die E i n - n a h m e v o n Chios u n d M i t y l e n e durch die T ü r k e n u n d endlich das E i n d r i n g e n der F l o t t e der letzteren i n die Dardanellen, welche P u n k t e n a c h R i a n t sich n i c h t m i t einander vereinigen lassen, gerade a u f die beregte Z e i t passen. E h e w i r aber eingehender auch hierfür den B e - weis erbringen w o l l e n u n d nicht minder a u f das, w a s P . P a r i s i n betreff des Verfassers behauptet, das uns der Sachlage weniger zu entsprechen scheint, näher e i n g e h e n , sei n o c h der A n s i c h t des dritten o b e n ge-
n a n n t e n Gegners, P a p a r r i g o p u l o , m i t einigen W o r t e n gedacht. P a p a r - r i g o p u l o3) läfst sich a u f die Einzelheiten des Briefes n i c h t n ä h e r ein.
E r g l a u b t denselben deshalb als unecht erklären zu m ü s s e n , weil
A l e x i o s nie u n d n i m m e r ins A b e n d l a n d Gesandte geschickt habe, welche H i l f e begehrt h ä t t e n , da er j a niemals in die L a g e g e k o m m e n sei,
1) I n Revue crit. 1879 p. 384 f.
2) A l e x i i epist. ed. R i a n t p. 16.
3) In Histoire de l a civilisation hell^nique 1878 p. 327.
EL Hagenmeyer: Der Brief des Kaisers Alexios I Komnenos 1 5
solcher z u bedürfen. A l e x i o s h a b e seinen T h r o n bestiegen inmitten der gröfsien Schwierigkeiten; er w a r w e n i g vorbereitet, u m gegen R o b e r t den N o r m a n n e n und B o e m u n d den K r i e g zu f ü h r e n ; er führte i h n tapfer zu E n d e , denn die anfangs verlorenen Plätze habe er wieder- gewonnen u n d i m V e r l a u f der Zeit seine Stellung vielmehr befestigt als geschwächt. N a c h d e m er die N o r m a n n e n zurückgeworfen hatte, eroberte er wieder Sinope, N i k o m e d i e n u n d einige andere Plätze K l e i n - asiens, vernichtete die Petschenegen, besiegte d i e ? R o m a n e n u n d unter- drückte mehrere A u f s t ä n d e i m I n n e r n seines Reiches; er sei i m J a h r e 1095 mächtiger als i m J a h r e 1085 gewesen; er war durch keine einzige
ernstliche Gefahr b e d r o h t : w a r u m sollte er i m I n n e r n seiner Staaten dieselben R ä u b e r , welche er m i t so grofser M ü h e u n d Gefahr aus dem griechischen Gebiete vertrieben g e h a b t , wieder zurückgerufen h a b e n ? W e n n er sie jetzt rief, w a r u m sollte er sie b e k r i e g t , und nachdem er gegen sie sein R e i c h verteidigt g e h a b t , w a r u m lud er sie ein, sich desselben zu b e m ä c h t i g e n ? W e n n allerdings, wie P a p a r r i g o p u l o an- n i m m t , der Fälscher des Briefes denselben als i m J a h r e 1 0 9 5 verfafst gehalten wissen wollte, dann wären P a p a r r i g o p u l o s Gründe a n n e h m b a r ; allein die D a t u m s a n g a b e n bei Martene thes. anecdot. I 267, nach welcher der B r i e f wahrscheinlich 1095, und der bei Martene, vet. SS. ampl. coli, p. 572, nach der er i m J a h r e 1 1 0 0 geschrieben worden sein soll, welcher ersteren P a p a r r i g o p u l o f o l g t , sind w i l l k ü r l i c h e , weil unerwiesene und durch nichts indizierte A n n a h m e n . Sodann abgesehen d a v o n , dafs es eine in der L u f t schwebende B e h a u p t u n g ohne U n t e r g r u n d ist, A l e x i o s sei niemals i n der L a g e gewesen, Gesandte ins A b e n d l a n d zu senden, w a s P a p a r r i g o p u l o vorher hätte beweisen sollen, ist d a m i t , dafs i m J a h r e 1 0 8 1 b e i m Regierungsantritt des A l e x i o s die L a g e des Reiches eine sehr traurige u n d i m J a h r e 1095 eine durchaus bessere gewesen i s t , nicht widerlegt, dafs i m V e r l a u f dieser Zeit f ü r das R e i c h nicht doch eine ähnliche, noch viel schlimmere L a g e als i m J a h r e 1 0 8 1 ein- getreten ist, und zwar eine solche, wie sie eben unser B r i e f schildert.
D a f s eine solche viel schlimmere L a g e in der T h a t eingetreten war, darüber belehrt uns A n n a K o m n e n a . N i c h t n u r dafs sie in der A l e x i a s1) berichtet, dafs unter S u l e i m a n v o n Nicäa die T ü r k e n i n K l e i n a s i e n ent- setzliche V e r w ü s t u n g e n angerichtet u n d täglich ihre räuberischen E i n - falle i n den R e g i o n e n B i t h y n i e n s und T h j n i e n s ausgeführt h a b e n u n d bis z u m B o s p o r u s vorgedrungen seien, w o b e i die B y z a n t i n e r sich vor B e s t ü r z u n g gar nicht zu raten gewufst hätten — es war dies i m
J a h r e 1 0 8 1 — , sondern auch später, i m J a h r e 1087, befand sich nach
1) A n n a Koran., A l e x . 1. III c. 10, (ed. Bonn.) I p. 178.
A n n a s E r z ä h l u n g1) der K a i s e r A l e x i o s i n einer überaus traurigen L a g e : bei D r i s d r a (Silistria) erlitt er i m S p ä t j a n r 1 0 8 7s) g e g e n die S c y t h e n bezw. P e t s c h e n e g e n eine schwere Niederlage; es w a r eine Schlacht, die v o m f r ü h e n M o r g e n b i s z u m A b e n d w ä h r t e , in welcher eine U n - zahl L e u t e getötet w u r d e n ; eine a m A b e n d eingetroffene V e r s t ä r k u n g , welche die S c y t h e n erhielten, gab den A u s s c h l a g . K a u m k o n n t e A l e x i o s , v o n den F e i n d e n v e r f o l g t , das eigene L e b e n retten; er e n t k a m m i t
einigen Getreuen nach B e r o e a .3) M i t dieser Niederlage der Griechen w a r den Petschenegen T h o r u n d T h ü r e geöffnet, u m ihre R a u b - u n d
P l ü n d e r u n g s z ü g e i m m e r weiter auszudehnen u n d den Kaiser aufs äufserste zu bedrohen. I n der unmittelbaren F o l g e waren es allerdings die R u -
m ä n e n , welche wegen B e u t e t e i l u n g , die die Petschenegen verweigerten, m i t diesen i n Streit gerieten und sie bis z u m Ozonsee zurücktrieben4), nichtsdestoweniger h a b e n sie i m J a h r e 1088 v o n n e u e m ihre E i n f ä l l e wiederholt. A l e x i o s hatte inzwischen i n Beroea ein neues H e e r ge-
sammelt, es k a m jedoch zunächst zu einem V e r t r a g e , welchen der K a i s e r m i t den S c y t h e n abschlofs, b e h u f s A b s t e l l u n g aller Feindseligkeiten5);
allein diese fingen v o n n e u e m an, V e r h e e r u n g e n anzurichten, drangen bis P h i l i p p o p o l i s6) und v o n da m i t unbeschreiblicher Schnelligkeit i m m e r weiter b i s in die N ä h e K o n s t a n t i n o p e l s vor. A l e x i o s aber war nicht i m s t a n d e , i h r e m V o r r ü c k e n E i n h a l t zu t h u n ; er befand sich bei K y p s e l l a i n einer derart traurigen L a g e , dafs er rat- und mittellos i h n e n gegenüberstand7) und keinen andern A u s w e g m e h r fand als m i t
1) A l e x . lib. V I I c. 6, p. 367.
2) M i t guten Gründen h a t Dieter in Byz. Z. III 388 den Beweis geführt, dafs dieser Petschenegenkrieg i m J . 1087 stattgefunden hat. Denn die von A n n a Xonin. A l e x . V I I c. 3 , p. 338 f. erwähnte Sonnenfinsternis fand a m 1. A u g . 3087
statt, während welcher Zeit Alexios gegen die Scythen zu Felde l a g , u m b a l d darauf bei Drisdra v ö l l i g aufs H a u p t geschlagen zu werden. Unrichtig ist darum die A n g a b e bei M u r a l t , Essai de Chronogr. byzant. I p. 62, welcher irrtümlich diese Sonnenfinsternis als a m 20. J u l i 1088 stattgefunden verzeichnet, demnach auch die Schlacht bei Drisdra ins J a h r 1088 verlegt h a t ; a m 20. J u l i 3088 stellte sich allerdings auch eine Sonnenfinsternis e i n , welche aber nur i m Kordosten Asiens wahrgenommen werden konnte und die v o n A n n a erwähnte nicht gewesen sein k a n n , während die a m 1. A u g . 1087 i n ganz E u r o p a , A f r i k a u n d Asien zu sehen war.
3) A n n a K o m n . , A l e x . V I I 3 ed. Bonn. I p. 350.
4) E b e n d a V I I 5 p. 353.
5) Ebenda V I I 6 p. 356.
6) E b e n d a V I I 6 p. 357.
7) E b e n d a : yivwGnoav ö uvto%^dxmq to 6^V%CVJ]XOV (den schnellen Vormarsch) tmv Env&wv nul OQ&V c&rohg §8r\ %a\ cevtijv TT}V ßuciXCSu ticcTocXafißdvovfccg rtyv TioXtav £hv xd%u noXXtp, h ccfirföctvia r]f. M a n vgl. hierzu die W o r t e des Briefes
H. H a g e n m e y e r : D e r B r i e f des Kaisers A l e x i o s I K o m n e n o s 17 denselben einen Waffenstillstand z u vereinbaren. D a m a l s war es, als
er auch in die umliegenden L ä n d e r den Migidenos abgesendet hat, d a m i t dieser i h m H i l f s t r u p p e n herbeiführe.1) A b e r auch die T ü r k e n f ü g t e n den Griechen ungeheueren Schaden zu. N a c h d e m sie, wie w i r soeben gehört, schon i m J a h r e 1081 fast ganz Eleinasien erobert hatten und b i s z u m B o s p o r u s vorgedrungen w a r e n , h a t später zur nämlichen Zeit, als die Petschenegen in den J a h r e n 1 0 8 7 — 1 0 8 9 durch ihre E i n - fälle u n d V e r h e e r u n g e n das griechische R e i c h bedrängten, die Flotte des türkischen Seeräubers Tzachas den K a m p f m i t den Griechen auf- genommen. E s wurden v o n diesem damals die ionischen Städte K l a z o - m e n ä und P h o c a e a , sowie die Inseln M i t y l e n e und C h i o s , welche auch der B r i e f schreib er a n f ü h r t , den Griechen entrissen und die F l o t t e der- selben z u m T e i l vernichtet.2) Ist n u n diese v o n A n n a K o m n e n a ge- schilderte L a g e nicht dieselbe, wie sie uns aus den W o r t e n des Briefes entgegentritt? W e n n die Kaiserstochter selbst ihren V a t e r damals bei der Petschenegengefahr als iv &(ir}%ccv£a} das ist i n R a t - u n d Mittel- losigkeit, befindlich schildert u n d der Briefschreiber sich i n B e z u g a u f dieselbe Gefahr des A u s d r u c k s bedient: n u l l u m m i h i remedium neque idoneum consilium scio invenire, w e n n w i r bei A n n a lesen, dafs die Petschenegen b i s in die N ä h e K o n s t a n t i n o p e l s vorgedrungen seien, als der K a i s e r sich in K y p s e l l a b e f a n d , und der Briefschreiber berichtet:
m i n a n t u r Constantinopolim velociter capere, wird m a n da n o c h be- h a u p t e n k ö n n e n , dafs der K a i s e r nie in die v o m B r i e f schreib er ge- schilderte L a g e g e k o m m e n sei? F ü r uns ist es eine erwiesene Sache, dafs die i m Briefe geschilderte L a g e dieselbe ist, wie A n n a sie schildert,
p. 16: q u a m v i s imperator n u l l u m tarnen m i h i r e m e d i u m neque i d o n e u m consilium scio invenire, u n d p. 15: m i n a n t u r tarn per terram q u a m P r o p o n t i d e m Constan- t i n o p o l i m velociter capere.
1) E b e n d a p. 358: ne^nstai toivvv 6 Miyi8r{v6$, oaöte nccvriyvQscg i^dyuv Ix tmv nct^anEi^evcov %m$(bv. Unter Ttccvriy^gstg versteht hier A n n a offenbar H i l f s - truppen. Dieter i n B y z . Z. I I I 388 e n t n i m m t aus den W o r t e n der A n n a K o m n .
„ r ö 1% tfjs y&pris •K^oGdoY.ov^evov (iiG^otpo^LttSv1^ dafs wohl alle byzantin. H i l f e - gesuche des A l e x i u s , welche dieser ins A u s l a n d gerichtet h a t , nur Geldunter- stützungen zum Zwecke g e h a b t h ä t t e n , welche A n n a h m e aber m i t den W o r t e n der A n n a K o m n . in obiger Stelle keineswegs harmoniert.
2) A n n a K o m n . A l e x i a s V I I 8 p. 361 ff. Dieter h a t , w i e schon S. 16
A n m . 2 erwähnt, es sichergestellt, dafs die Schlacht bei Drisdra i m J . 1087, n i c h t erst 1089 stattgefunden hat. E b e n d a r u m ist auch der Kriegszug des T z a c h a s in eine frühere Zeit als das J a h r 1090, welches m a n bisher a n n a h m (s. Muralt, Essai chronogr. 1 p. 65), zuriickzuverlegen. D e n n die K ä m p f e der T ü r k e n f l o t t e des T z a c h a s u n d derjenigen der Griechen haben zur selben Zeit stattgefunden, a l s die oben geschilderten V o r g ä n g e zwischen den Petschenegen u n d Griechen sich abge- w i c k e l t haben.
Bysant. Zeitschrift V I 1. 2
u n d diese Ü b e r z e u g u n g n ö t i g t u n s auch zu der F o l g e r u n g , dafs eben d a m a l s , als A l e x i o s i n dieser N o t l a g e sich b e f u n d e n h a t , das uns vor- liegende Schreiben auch veranlafst u n d abgefafst w o r d e n ist. W e n n n u n n i c h t n u r v o n P a p a r r i g o p u l o , w i e w i r v o r h i n gesehen h a b e n , die N o t l a g e des griechischen R e i c h e s , w i e sie der Briefschreiber schildert, als i n der T h a t n i c h t v o r h a n d e n gewesen b e h a u p t e t wird, sondern auch v o n R i a n t die A j i s i c h t ausgesprochen w u r d e , dafs die E i n f ä l l e der Petschenegen u n d T ü r k e n z w a r eine stete Gefahr f ü r K o n s t a n t i n o p e l , aber dennoch v o n keiner solchen B e d e u t u n g gewesen seien, dafs A l e x i o s deshalb i n der v o m B r i e f e angegebenen W e i s e sich an die L a t e i n e r h a b e w e n d e n m ü s s e n , so ist dies ein B e w e i s d a f ü r , dafs die v o n
A n n a K o m n e n a gegebenen N a c h r i c h t e n n i c h t g e h ö r i g beachtet worden sind. D o c h sehen w i r z u , welche weiteren U m s t ä n d e unserer soeben ausgesprochenen A n s i c h t zur B e s t ä t i g u n g dienen. W i e w i r o b e n S. 2 schon g e s e h e n , ist es G u i b e r t , der i n seiner H i s t o r i a Hierosol., b e v o r er den I n h a l t des Briefes des A l e x i o s nach seiner A r t a n g i e b t , mit- t e i l t , dafs j a R o b e r t v o n F l a n d e r n seiner Zeit — 1 2 J a h r e v o r d e m
B e g i n n e des grofsen K r e u z z u g s u n t e r n e h m e n s — eine W a l l f a h r t nach J e r u - salem g e m a c h t h a b e u n d a u f dieser v o m griechischen K a i s e r u m H i l f s - t r u p p e n sei a n g e g a n g e n w o r d e n .1) A u c h i m V o r w o r t e zu unserem Briefe redet der K o p i s t desselben d a v o n : der G r a f h a b e ehemals a u f seiner R ü c k k e h r v o m hl. G r a b e den griechischen K a i s e r besucht u n d beide h ä t t e n i n leutseliger u n d liebenswürdiger W e i s e m i t einander v e r k e h r t .2) G a n z dasselbe teilt u n s A n n a K o m n e n a m i t . Diese be- richtet n ä m l i c h , dafs d a m a l s , als die K u m a n e n die S c y t h e n bei O z o - l i m n e eingeschlossen u n d längere Z e i t u m l a g e r t h a t t e n u n d A l e x i o s i n B e r o e a , w o h i n er i n f o l g e der verlorenen Schlacht b e i D r i s d r a ge- flohen war, sich a u f h i e l t , u m dort ein neues H e e r z u s a m m e l n , R o b e r t v o n F l a n d e r n , a u f seiner R ü c k k e h r v o n J e r u s a l e m begriffen, bei
1) Guib. Hist. Hierosol. S e e , Hist. occid. I V 131: Is (Eobertus senior, F l a n - drensis comes) Iherosolimam orationis gratia a l i q u a n d o profectus, forsitan Con- stantinopolim p e r v i a m h a b e n s , c u m ipso est imperatore locutus, unde et a p u d e u m sumpta maiore fiducia de adiutoriis est expetendis appulsus, und ebenda p. 246 c : ante duodecennium e n i m ferme q u a m proceres nostri Iherosolimitanum aggrederentur iter, R o t b e r t u s F l a n d r e n s i u m senior comes, de quo in primo huius operis egimus l i b r o , c u m m u l t i s opibus Hierusalem orationis gratia est profectus.
2) Der A n f a n g des V o r w o r t s lautet n a c h R i a n t , Epist. A l e x i i p. 9 : Hoc e x e m p l a r epistolae quarto anno ante gloriosum I h e r o s o l y m i t a n u m iter a C o n - stantinopolitano imperatore o m n i b u s oeeidentalibus ecclesüs directum est, praeci- p u e tarnen Flandrensi comiti Rotberto. ipse a u t e m comes i a m redierat a sepulchro D o m i n i i n baculo et p e r a , in quo itinere se viderant et affabile atque amicabile colloquium ad invicem habuerant.