W örter und Sprichwörter:
der zweisprachige Schultext HS 1461
v o n Manfred Krebernik - Jena
Die im folgenden publizierte altbabylonische Tafel HS 1461 der Jenaer Hilprecht- Sammlung enthält einen zweisprachigen Text ungewöhnlicher Struktur: auf einen lexika
lischen Abschnitt in Listenform folgen zwei Sprichwörter, deren zweites durch zwei Lem
mata mit dem lexikalischen Abschnitt verknüpft ist. Darüberhinaus bietet der Text zahl
reiche bislang nicht belegte Ausdrücke, Schreibungen und Gleichungen.
D i e Tafel H S 1461 ( H ö h e ca. 10 c m ; Breite 5,8 c m ; m a x i m a l e D i c k e ca. 2,3 c m ) ist auf der Vorderseite u n d auf d e m oberen Teil der Rückseite relativ eng beschrieben ( Z e i c h e n h ö h e 3 bis 4 m m ) . A u s paläographi- schen, orthographischen u n d sprachlichen G r ü n d e n k a n n die Tafel in die altbabylonische Zeit datiert werden. D i e Schachtel, in der sie aufbewahrt wird, ist v o n Hilprechts H a n d mit der Signatur „Ni-141 I V " beschriftet.
M i t einiger Wahrscheinlichkeit stammt H S 1461 somit aus N i p p u r - was durch textinhärente M e r k m a l e gestützt wird (vgl. i 9; ii 11-14 mit K o m mentar) - u n d wurde dort während der IV. G r a b u n g s k a m p a g n e der „ B a - bylonian E x p e d i t i o n " gefunden.
D i e Vorderseite umfaßt zwei K o l u m n e n zu j e 26 Zeilen, die jeweils ein s u m . L e m m a mit akk. Entsprechung enthalten. Dieses S c h e m a setzt sich auf der beschädigten Rückseite zunächst fort ( K o l u m n e n iii u n d iv mit j e 3 Zeilen). Es folgen, äußerlich nicht abgesetzt, acht über die ganze Tafelbreite laufende Zeilen ( K o l u m n e v), die zwei sum. Sprichwörter mit jeweils folgender akk. Übersetzung enthalten. D a s zweite ist durch die L e x e m e t i - t i u n d t e - t e - h e mit d e m lexikalischen Abschnitt verknüpft (ii 6 - 7 ) . D a s Textende ist durch eine Doppellinie markiert. D e r leere Rest der R s . trägt Tilgungsspuren sowie zwei schwache, vertikal bzw. h o r i z o n tal verlaufende, sich rechtwinklig schneidende Doppellinien. D i e linke untere Tafelecke ist beschädigt, auf d e m unteren ( v o n der V s . aus o b e ren) Tafelrand ist als Rest eines Subskripts der N a m e der Schreibergöttin Nisaba erhalten.
Unter den sum. L e m m a t a finden sich viele hapax legomena, bei denen es sich w o h l größtenteils u m unorthographische Schreibungen handelt.
D a s A k k a d i s c h e weist durchwegs korrekte, meist mit M i m a t i o n verse
hene K a s u s e n d u n g e n auf. D a s akk. Syllabar entspricht i m wesentlichen altbabylonischen Gepflogenheiten, umfaßt j e d o c h auch die u n g e w ö h n - Zeitschr. f. Assyriologie Bd. 94, S. 226-249
© Walter de Gruyter 2004 ISSN 0084-5299
Originalveröffentlichung in: Zeitschrift für Assyriologie und vorderasiatische Archäologie 94, 2004, S. 226-249
Wörter und Sprichwörter: der zweisprachige Schultext HS 1461 2 2 7
liehen L a u t w e r t e KA = piA (i 6; i 21; i 24), SUM = se/si (i 13; i 19), NE = te (i 9) u n d NI = / (v 4), die bis a u f d e n ersten i m S u m e r i s c h e n b e h e i m a t e t sind. Charakteristisch ist ferner die k o n s e q u e n t e Darstellung v o n auslau
t e n d e m - / ü / d u r c h Cu-ü (gegenüber g e b r ä u c h l i c h e r e m Cu-ü).
D e r lexikalische A b s c h n i t t gehört keiner b e k a n n t e n Serie an. D i e L e m m a t a folgen k e i n e m durchgängigen T h e m a o d e r G l i e d e r u n g s p r i n z i p , d o c h lassen sich einzelne, d u r c h f o r m a l e u n d / o d e r s e m a n t i s c h e G e m e i n s a m k e i t e n konstituierte G r u p p e n e r k e n n e n . D i e längste bildet d e n A n fang der Liste u n d u m f a ß t 16 m i t b ä d gebildete A u s d r ü c k e (i 1 - 1 6 ) . I n der F o l g e f i n d e n sich n u r n o c h Z w e i e r - u n d D r e i e r g r u p p e n :
i 1 7 - 1 8 : A u s d r ü c k e m i t g a l - g a l i 1 9 - 2 0 : GALAM1
i 2 2 - 2 3 : A u s d r ü c k e m i t s a g i 2 5 - 2 6 : Begriffsfeld „ W o l k e "
ii 4 - 5 : Begriffsfeld „ O p f e r " (?)
ii 6 - 7 : Begriffsfeld „belästigen" (ähnlichlautende s u m . W ö r t e r ) ii 8 - 1 0 : Begriffsfeld „ E s s e n u n d T r i n k e n "2
ii 1 1 - 1 4 : Begriffsfeld „ S c h a f " b z w . „ F l e i s c h " ' ii 1 6 - 1 7 : A u s d r ü c k e m i t s e - e r , Begriffsfeld „ G l a n z "
ii 2 5 - 2 6 : A u s d r ü c k e m i t s i , Begriffsfeld „ H o r n "
iii 1 - 2 : Begriffsfeld „ w a s c h e n " (?)
D i e erste G r u p p e ist m i t P r o t o - I z i 3 1 8 - 3 3 3 v e r w a n d t . A u c h t y p o l o - gisch ist unsere Liste m i t Izi u n d ähnlichen „ a k r o g r a p h i s c h e n " Listen vergleichbar, w i e sie in M S L 13 b e s c h r i e b e n (s. dort S. 3 f.) u n d ediert sind. E i n e G e m e i n s a m k e i t v o n H S 1461 u n d Kä.GAL ( M S L 13, 6 1 - 8 8 ; 2 2 7 - 2 6 1 ) besteht darin, daß b e i d e Listen mit B a u t e r m i n i b e g i n n e n .
V o n b e s o n d e r e m Interesse ist die in H S 1461 sich manifestierende Intertextualität: einerseits w e r d e n a u f der Tafel „ l e x i k a l i s c h e s " u n d „lite
rarisches" G e n r e ü b e r die L e m m a t a t i - t i u n d t e - t e - h e , die s o w o h l in der lexikalischen Liste w i e a u c h in d e m a b s c h l i e ß e n d e n S p r i c h w o r t erscheinen, m i t e i n a n d e r v e r k n ü p f t ; andererseits b i l d e n dieselben L e m m a t a eine Schnittstelle m i t d e n g r a m m a t i s c h e n Texten der a l t b a b y l o n i -
1 Die Zeilen 17-21 sind darüberhinaus durch den gemeinsamen Lautkomplex /gal/
bzw. /gal/ miteinander verknüpft.
2 Man könnte auch die Zeilen ii 5 und ii 8-10 unter dem Oberbegriff „Essen und Trin
ken" zusammenfassen, in welchem Falle ii 6-7 einen (fehlplazierten) Einschub darstel
len würden.
3 Schließt wohl inhaltlich an die vorige Gruppe an. Zur Verwandtschaft mit dem Nip- pur-Vorläufer von Hh XIII s.u. Kommentar.
228 Manfred Krebernik
sehen Zeit (s.u. ii 6-7 mit Kommentar). Diese Beziehungen verweisen ebenso wie die im Subskript genannte Schreibergöttin Nisaba auf die
„Schule", d.h. die Schreiberausbildung, als Entstehungshintergrund von H S 1461.
Beziehungen zwischen lexikalischen und literarischen Texten sind seit frühdynastischer Zeit zu beobachten
4. Im altbabylonischen Nippur bildeten sum. Modellverträge und Sprichwörter die Fortsetzung des Li
stenstudiums und den Übergang zum Studium literarischer Texte
5. Kom
binationen von mathematischen oder lexikalischen Übungen mit einem Sprichwort kommen typischerweise auf runden Tafeln vor, selten dage
gen auf mehrkolumnigen Tafeln, wie sie auf fortgeschrittenerem Niveau verwendet wurden
6. Altbabylonische Beispiele für die Kombination von lexikalischen Übungen mit Sprichwörtern bieten die fragmentarischen Tafeln N 5213
7und N 6119
8, deren Typ nicht sicher erkenntlich ist
9. Ähn
liche Fälle sind auch im I. Jt. bezeugt: so enthalten die beiden Übungs
tafeln BM 60187++
10und BM 64483++
11einsprachige lexikalische Ex
zerpte und akk. Sprichwörter (in dieser Reihenfolge).
Die in HS 1461 greifbaren Beziehungen zwischen lexikalischen Listen, Sprichwörtern und grammatischen Texten zeugen von der Komplexität der altbabylonischen Schreiberausbildung und lassen Schlüsse auf das zugrundeliegende Curriculum zu, die Bekanntes zu bestätigen und zu er
gänzen scheinen. Inhaltlich und vor allem auch typologisch ist HS 1461 allerdings, soweit ich sehe, bisher singulär, die Interpretation daher mit manchen Unsicherheiten behaftet. Für eine genauere Einordnung von
4 Zur Intertextualität im allgemeinen sowie zur Verwendung von Sprichwörtern in Brie
fen und literarischem Kontext s. Hallo (1990). Zu Beziehungen zwischen lexikalischen und literarischen Texten in frühdynastischer Zeit s. Krecher (1992, 293 f.) und Kreber
nik (1997, 190f.). Für die altbab. Zeit s. Civil (1987), Michalowski (1998) und insbeson
dere Veldhuis (1997, 126f.).
5 Verträge und Sprichwörter bilden nach N. Veldhuis den 4. Abschnitt des Curriculums, vgl. die Übersicht Veldhuis (1997, 63). Zu korrespondierenden Tafelfunden in Haus F s. Robson (2001).
6 Vgl. Alster (1997, xxi).
7 Die Vs. enthält Sprichwörter, die Rs. ein Exzerpt aus Proto-Izi, s. Alster (1997, 231;
235; PI. 70) bzw. MSL 13, S. 14 Text AI.
8 Alster (1997, 292; P1.102). Die Vs. enthält Sprichwörter, die Rs. ein Exzerpt aus dem Nippur-Vorläufer von Hl) XIII (entspricht MSL 8/1, S. 84-85, Z. 69M15).
9 Einsprachig; Sprichwörter auf der Vorderseite, lexikalischer Teil auf der Rückseite;
wahrscheinlich „Type II" zuzurechnen. Zu den verschiedenen Typen altbabylonischer Schultexte s. Veldhuis (1997, 28-39) mit Rückweis auf M. Civil, MSL 13, 27f.
10 Gesche (2001, 460-463).
11 Gesche (2001, 477-482).
Wörter und Sprichwörter: der zweisprachige Schultext HS 1461 229
H S 1461 in den Kontext der Schreiberausbildung sind folgende Beobach
tungen u n d Überlegungen relevant:
(1) D i e Handschrift ist zwar geübt, klein u n d stellenweise sehr eng, d o c h legen etliche Tilgungen bzw. Korrekturen sowie aberrante Zeichen
formen1 2 den Schluß nahe, daß die Tafel nicht v o n einem Lehrer, son
dern v o n einem fortgeschrittenen Schüler beschrieben wurde. Wegen des mangelnden Vergleichsmaterials m u ß allerdings offen bleiben, o b der Text gemäß einer bestimmten Aufgabenstellung v o m Schüler selbst kompiliert, oder o b er nach Diktat oder nach Vorlage geschrieben wurde.
(2) A u f logographisch-syllabographischer Ebene fallen zahlreiche Idiosynkrasien ins A u g e . Sie sind möglicherweise nicht als bloße „Recht
schreibfehler" zu werten, wie sie besonders b e i m Schreiben nach D i k tat entstehen k ö n n e n , sondern entsprechen vielleicht d e m didaktischen Z w e c k der Schreibübung, nämlich mit den aktuellen, n o c h unvoll
k o m m e n e n Zeichenkenntnissen a u s z u k o m m e n oder gar zu „experimen
tieren".
(3) D e r lexikalische Abschnitt zeigt A n k l ä n g e an akrographische u n d thematische Listen, wie sie i m mittleren Ausbildungsstadium1 3 studiert wurden.
(4) Es k o m m e n zwar zusammengesetzte Zeichen wie LÜ! ?xrXn, KAXNE (ii 23 f.)14, aber anscheinend keine aus mehreren selbständigen Zeichen bestehende Schreibungen vor, wie sie vorwiegend in der Liste
„ D i r i " zusammengestellt waren; solche Zeichengruppen wären d e m n a c h einem fortgeschritteneren Stadium des Curriculums vorbehalten gewe
sen.
(5) D i e K o m b i n a t i o n v o n lexikalisch-orthographischer Ü b u n g mit Sprichwörtern ergibt einen terminus ad quem für die Einbeziehung letz
terer ins Curriculum.
(6) D i e Tatsache, daß die i m lexikalischen Teil sowie in einem der Sprichwörter v o r k o m m e n d e n L e m m a t a t i -1 i u n d t e -1 e - h e auch in den Paradigmen der grammatischen Texte ( O B G T ) benutzt wurden, weist darauf hin, daß auf der hier dokumentierten Curriculumsstufe auch be
reits grammatische Texte studiert wurden. Dieser Schluß wird durch die zweisprachig dargebotenen Sprichwörter gestützt.
12 So ist udu! in ii 13f. nur anhand von Parallelen zu identifizieren.Weitere unklare Zei
chen finden sich in i 12, 16; ii 1, 15, 23, 24; iv 2, 3; v 1.
13 Zweiter und dritter Abschnitt des Curriculums nach Veldhuis (1997, 63).
14 Beide Kompositzeichen kommen in Proto-Ea vor: Z. 625-631 (Komposita von Lü) bzw. Z. 311-334 (Komposita von KA).
230 Manfred Krebernik H S 1461
V s .
1 [ b ]
ä d
du-ru-um2
b ä d - s ä l - h i
su-ul-hu-um3
b ä d - d a - b a r - r a
pa-ta-ba-ru-um4
b ä d - z ä - d i ' b
du-ur ni-ti-im5
b ä d - g f r - s u - i
du-ur na-ag-la-bi 6b ä d - s a g - B U - i
mu-pi4-um7
b ä d - k ä r - d a r
pa-ar-du-um8
s i g
4 ?- s u m u n
?- b ä d - d a
te-ru9
d e h i - b ä d - d a
te-hu-tum10
t e - b ä d - d a
le-et du-ri-im11
ü r - b ä d - d a
i-si-id du-ri-im12
iB.SE
?-bäd-da
i-ni/ir1'1'-ti du-ri-im13
d u - b ä d - d a
se-e-et du-ri-im14
R i - b ä d - d a
tü-ri du-ri-im15
s i - b ä d - d a
sü-qä-at du-ri-im16
D i . i B
?- b ä d - d a
pa-ta-ba-ar du-ri-im 17 rl ü "
,- n f g - g a l - g a l
sa na-ar-bi-im18
g a l - g a l - d i
sa na-ar-bi-im-ma19
g a l a m
si-mi-il-tu20
GALAM
i-ir-tum21
m a s - d a g a l
ni-pi4 e-er,-se-e-ti-im22
sag-TUM
qä-na-nu-um23
s a g - b a - a
ma-mi-tum24
d u n g u - s f r
sa-pi4-tum25 r
ü r
n- p a - a t
e/it-Bu-Zu26
[ x ] - m a - a t
sa-al-mu1
li-ib-KA-§E§/AM
! ? rhu/rr-[x]-rx'2
b a r - t a b
a-su-ü3
sig
irt-bu oder se'-er-pu4
s
i äa l a m - k e - s e - r e
sa-la-am ri-ik-si 5 rN i G
n- a l - § ä r - r a - g a
a-ka-lu za-kum6 t i - t i mu-re-su-um
7 t e - t e - h e mu-ki-du
8
n i n d a - T Ü G - t i - a
a-ka-al Zu-Ki 9k a s - e n - t e - e n
si-ka-ar si-Gi 10n i n d a - i r - g a r - r a
a-ka-lu-md- e-zu-ü11
u d u - A K . A
sa sa-pa-ar-su ki-sü12
u z u - H A - d a
si-ru-um Za-aK-luWörter und Sprichwörter: der zweisprachige Schultext HS 1461
ii 13 u d u!- s i - s i- g a ki-hu-du-um ii 14 u d u!- { s i! ?} -rr i 'l- r i - a pu-ru-su-um ii 15 " U g U- G Ä L7 ka-si-Bu
ii 16 s e - e r - gä n ba-ri-ru-um
ii 17 s e - e r - z i sa-ru-ru-um
ii 18 l ü - h i - a gi-it-ma-lu-tum
ii 19 s u B U R. U R- b a l a na-ba-al-ku-tum
ii 2 0 z ü - a r ku-za-zu-um
ii 21 e - l a m - m a me-ku-ü
ii 2 2 U D di-qä-ru
ii 23 L Ü! ?XrXn. R I ha-na-qum
ii 2 4 K A X N E - Z A R7. Z A R? e-ze-zu
ii 25 s i- g i - r i qä-ar-nu
ii 2 6 s i - G i na-ti qä-ar-nf
R s .
iii 1 [ x ] .rx . x . x "1 rme-sif-um
iii 2 [ x . x] - g u - l a ma-as-ha-tum
iii 3 rn i ' g " ' - s a - s a qä-al-qä-lu
iv 1 [ x- s u k ] u d zu-qü-r[u]
iv 2 N I . Z U?. H A R E'l-Ku-rx,[-xl]
iv 3 d u g?- n u - u b / u h! ?-rR U? n la ba-si-i[i]-rtum^
V 1 m u n u - < m u > - u n -rk u § " ' a l - m e - n a - a s u4- s ü - u s g ü! ?- n i ' g - ä r -rr a "1 § e g! ?( A . A N! ?) - g i n7
V 2 u g u - g ä a l -{ x x x} - b i z - b i z - b i z - e
V 3 as-sum al-ma-na-ku u4-mi-sa-am
V 4 ki-ma zafbiP mu-di-im e-li-ia, i-ta-na-tu-uk
V 5 h u - r u t i - t i u r - s a g - e - n e
V 6 I i i t e - t e - h e ä - t u k u - n e
V 7 a- hu1'-ru-um mu-re-si-mi qä-ra-di-im
V 8 li-lu-um mu-ki-id be-li e-mu-qi
( R e s t der R s . getilgt b z w . u n b e s c h r i e b e n ) R d . [ ]rx " "dn i s a b a
2 3 2 Manfred Krebernik Kommentar
i 1-16 D e r A b s c h n i t t m i t bä d gebildeter L e m m a t a weist Ä h n l i c h k e i t m i t P r o t o - I z i I 3 1 8 - 3 3 3 ( M S L 13, 2 8 ) a u f ( ü b e r e i n s t i m m e n d e L e m m a t a in Fettdruck):
Proto-Izi I 318-333 bäd
bäd-säl(„sal4")-hi bäd-bar-ra
b ä d - a - g i6 (var. -NIGIN) bäd-gir-Su-i
bäd-zä-dib b ä d - a g a - k ä r b ä d - a g a - k ä r - s i - k e b ä d - s i
t u - b ä d s u h u s - b ä d ür-bäd p a - b ä d h a - t u - b a - b ä d s u k u d - b ä d g i r / g f r - b ä d
V o n b ä d h a n d e l n ferner E r i m h u s I I I 7 - 9 ( M S L 17, 47) u n d N a b n l t u X X V 1 4 5 - 1 5 0 ( M S L 16, 227).
i 1 [ b ] ä d = durum „ W a l l , Feste". V g l . P r o t o - I z i I 318.
i 2 b ä d - s ä l - h i = sulhüm „ A u ß e n w a l l " . V g l . P r o t o - I z i I 319. N e b e n der hier v o r l i e g e n d e n S c h r e i b u n g m i t SILA = s ä l (in M S L 13, 2 8 : 319 s a l4 transliteriert) ist (jünger) b ä d - s u l - h i gebräuchlich.
i 3 b ä d - d a - b a r - r a = pat(t)abarrum. V g l . P r o t o - I z i I 3 2 0 ( b ä d - b a r - r a ) . D a s akk. L e m m a ist offensichtlich s u m . U r s p r u n g s ; es k o m m t a u c h in i 16 v o r u n d bildet dort d e n Status constructus pat(t)abar, der nicht z u e i n e m / a / - A u s l a u t des s u m . W o r t e s s t i m m t . D a s s u m . K o m p o s i t u m weist je eine a-haltige E n d u n g bei b ä d u n d b a r auf, die vielleicht als F e h ler b z w . als b l o ß graphische A u s l a u t - I n d i k a t o r e n z u w e r t e n sind. Falls die
„ A u ß e n s e i t e der M a u e r " g e m e i n t ist, w ü r d e m a n in A n a l o g i e z u a n - s ä , i r i - b a r u n d a n d e r e n K o m p o s i t a dieses T y p s * b ä d - b a r erwarten.
i 4 b ä d - z ä - d i ' b ( K u ) = dürnitim „ U m f a s s u n g s m a u e r " . V g l . P r o t o - I z i 1 323 ( b ä d - z ä - d i b ) .
i 5 b ä d - g i r - s u - i = dür naglabi. V g l . P r o t o - I z i I 322. G e m e i n t ist eine Partie des m e t a p h o r i s c h naglabu „ S c h e r m e s s e r " g e n a n n t e n K ö r p e r teils. A H w . s.v. naglabum 2 deutet d e n A u s d r u c k als „ H ü f t e " , „ W e i c h e n " , m i t C A D s.v. naglabu A dürfte aber das „ S c h u l t e r b l a t t " (bzw.die „ S c h u l ter") g e m e i n t sein. O m i n ö s e B e f u n d e a m dür naglabi des Schafes b e -
HS 1461 i 1-16 bäd
bäd-säl-hi bäd-da-bar-ra bäd-zä-dib bäd-gir-su-i b ä d - s a g - B U - i b ä d - k ä r - d a r
s i g4 ?- s u m u n?- b ä d - d a d e h i - b ä d - d a t e - b ä d - d a ür-bäd-da i B . S E?- b ä d - d a d u - b ä d - d a R l - b ä d - d a s i - b ä d - d a D i . i B?- b ä d - d a
Wörter und Sprichwörter: der zweisprachige Schultext HS 1461 233
h a n d e l n Y O S 10, 47: 6 1 - 6 4 {du-ur na-ag-la-bi-im) u n d Y O S 10, 4 8 : 1 (du-ur su.i).
i 6 b ä d - s a g- B U- i = mu-pi4(KA)-um. D a s s u m . L e m m a u n d seine a k k . E n t s p r e c h u n g sind bisher nicht belegt. D a s a k k . W o r t ist w o h l (als Substantiv der N o m i n a l f o r m m a P R a S ) z u wapüm „sichtbar s e i n / w e r d e n , (strahlend) e r s c h e i n e n " z u stellen. s a g - B u ( - B u ) - i w i r d m i t saräru bzw.
G t n sitarruru geglichen, deren g e n a u e B e d e u t u n g nicht feststeht; die W ö r t e r b ü c h e r setzen j e w e i l s fragend an: „ s i c h v o r b e u g e n , sich neigen ( z u m W e i t e r g e h e n ) " ( A H w . ) b z w . „ t o g o a h e a d " ( C A D ) , d o c h k ö n n t e n die V e r b e n a u f g r u n d unserer G l e i c h u n g z u sarüru „ G l a n z " g e h ö r e n . I n K a g a l B 2 5 2 - 2 5 5 ( M S L 13, 237) finden sich ferner die G l e i c h u n g e n s a g- B U = amäm „ s e h e n " , arku „ l a n g " , sa-ku-zu (unklar).
i 7 b ä d - k ä r - d a r = pardum. V g l . P r o t o - I z i I 3 2 4 ( b ä d - a g a - k ä r ) ? S u m . k ä r - d a r k ö n n t e eine u n o r t h o g r a p h i s c h e S c h r e i b u n g für g ä r - d a r
= sakäpu „ z u r ü c k s t o ß e n " sein, s. d a z u R ö m e r (1988, 40) m i t Lit. D a s a k k . Ä q u i v a l e n t ist w o h l Verbaladjektiv v o n parädu „ e r s c h r e c k e n " , das oft i m S i n n e v o n „ s c h r e c k l i c h " gebraucht w i r d , b ä d - k ä r - d a r w ä r e d e m n a c h eine „ a b s c h r e c k e n d e ( M a u e r ) " .
i 8 s i g4 ?- s u m u n?- b ä d - d a = teru. D i e L e s u n g des s u m . L e m m a s ist nicht völlig sicher, anstelle v o n S I G4 u n d B A D ( = s u m u n ) k o m m e n ( w e niger w a h r s c h e i n l i c h ) a u c h LUM b z w . NU in Betracht. D i e a k k . E n t s p r e c h u n g ist sicherlich m i t d e m in A H w . s.v. teru V „ein B a u t e i l " g e b u c h t e n L e m m a identisch.
i 9 d e h i ( u M ) - b ä d - d a = tehütum. D i e s e G l e i c h u n g findet sich m i t derselben S c h r e i b u n g te-hu-tum ( u n d G l o s s e d e - h i ) a u c h in der N i p p u r - R e z e n s i o n v o n P r o t o - A a ( M S L 14, 96 Z . 185:1). A a I I / 5 = 2 0 bietet dafür tej(jE)-hu-tum ( M S L 14, 3 4 4 Z . 16; m i t A u s s p r a c h e g l o s s e di-ih). E i n e n K o n t e x t b e l e g dieses T e r m i n u s liefert Y O S 5, 181, Z . 2 6 f . : 2 0 GUR A
Lü . H U N . G ä sa aF-ta-ra-am; sa B ä D te(m)-hu-ü-tim i-pu-su „ 2 0 K o r ( G e r ste) als L o h n für die Mietarbeiter v o n A . , w e l c h e die . . . - M a u e r b a u t e n " . D a s W o r t w i r d in A H w . s.v. dehütu(m) fragend als „ G e d r ü c k t h e i t " g e d e u tet u n d z u da/ehü(m) I I gestellt, ist aber w o h l eher tehü „sich n ä h e r n " z u stellen. Z u v e r b a l e m d e h i ( t e h e ) s. Civil (2002, 67 u n d 70).
i 10 t e - b ä d - d a = let dürim „ W a n g e der M a u e r " .
i l l ü r - b ä d - d a = isid dürim „ F u n d a m e n t der M a u e r " . V g l . P r o t o - I z i I 329 ( ü r - b ä d ) .
i 12 f ß. S E?- b ä d - d a = i-ni/if-ti dürim. D e r s u m . A u s d r u c k ist m i r u n klar. V o n f b = qablum a u s g e h e n d w ü r d e m a n etwas w i e „ F l a n k e der M a u e r " erwarten. D e r a k k . A u s d r u c k k ö n n t e - falls nicht i-if -ü „ B r u s t "
z u lesen - m i t enetu „ a b p l a t t e n " ( A H w . ) z u v e r b i n d e n sein: inittiah Status constructus einer P i R i S t - F o r m *inittumrl
2 3 4 Manfred Krebernik
i 13 d u - bä d - d a = set dürim (zu V e r t e i d i g u n g s z w e c k e n d i e n e n d e r )
„ M a u e r v o r s p r u n g " . M i t d e m s u m . Eintrag ist vielleicht t u - b ä d in P r o t o - Izi 3 2 7 z u vergleichen. A u f g r u n d der a k k . E n t s p r e c h u n g w ä r e s u m . s i - b ä d erwarten (vgl. C A D s.v. situ A ) , für das i 15 j e d o c h die Ü b e r s e t z u n g suqat dürim bietet. M ö g l i c h e r w e i s e liegt eine Vertauschung v o n d u - b ä d - d a (für t ü n - b ä d - d a = suqat dürim) u n d s i - b ä d - d a = Sit dürimvor.
i 14 R i- b ä d - d a = turri dürim „ B a n d der M a u e r " . A n s t e l l e v o n RI ( W . Sallaberger [ m ü n d l i c h ] d e n k t an DAL = tallu „ Q u e r h o l z " ) k ö n n t e m a n a u c h MüS! in E r w ä g u n g ziehen. D a s R e g e n s der a k k . G e n i t i v v e r b i n d u n g ist w o h l m i t turnt ( < s u m . d u r ) „ B a n d " z u identifizieren.
i 15 s i - b ä d - d a = suqat dürim „ K i n n der M a u e r " ; vgl. K o m m e n t a r z u i 13.
i 16 D i . i B?- b ä d - d a = pa-ta-ba-ar dürim „ . . . der M a u e r " . Di u n d m u t m a ß l i c h e s IB s t o ß e n z u s a m m e n . E i n e E m e n d a t i o n z u e s s e b!(Ki!.iB) = hudädu ( o d e r hutätul), etwa „ L e h m g r u b e " (s. Sallaberger 1996, 9), w i r d v o n der a k k . E n t s p r e c h u n g nicht nahegelegt. D i e s e enthält als R e g e n s der G e n i t i v v e r b i n d u n g das in i 3 m i t b ä d - d a - b a r - r a geglichene Substantiv ( i m Status constructus).
i 17 l ü - m ' g - g a l - g a l = sa narbim „ G r o ß e r " . D i e s e l b e G l e i c h u n g bie
tet die a l t b a b y l o n i s c h e L ü - L i s t e ( A 110 [ M S L 12, 161]: sa narbu\ B iv 3 [ibd. 182]: sanarbi).
i 18 g a l - g a l - d i = sa narbim-ma. A k k . -ma steht hier m i t B e z u g a u f die v o r i g e Z e i l e in der B e d e u t u n g „ e b e n f a l l s " . I n Izi H 2 6 0 ( M S L 13, 2 0 8 ) findet sich der s u m . A u s d r u c k m i t der w ö r t l i c h e n Ü b e r s e t z u n g qäb narbi „ G r o ß e s s p r e c h e n d " .
i 19-20 GALAM m i t seinen v e r s c h i e d e n e n L e s u n g e n u n d B e d e u t u n g e n bildet die G r u p p e P r o t o - I z i I 4 1 2 - 4 1 7 ( M S L 13, 30f.).
i 19 g a l a m = simmiltu „ L e i t e r ( s p r o s s e ) " , „Treppe(nstufe)". N e b e n ü b l i c h e r e m Ki äkun5(TUR.§E)/kun4(i.Lu) = simmiltu ist a u c h die hier v o r l i e g e n d e G l e i c h u n g lexikalisch bezeugt (mit D e t e r m i n a t i v Gis): H h V I I A 107 ( M S L 6, 9 2 : s * g a l a m = s.); E r i m h u s I I 2 7 5 ( M S L 17, 41:
8>äg a l a m - m a = MIN [i.e. simmiltu] supali). D a s s e l b e W o r t ist älter a u c h in der S c h r e i b u n g si äg a - l a m belegt. D a ß 8'äg a - l a m ein Bestandteil v o n si sk u n5 ist, geht z . B . aus B I N 8, 3 5 0 v 3 h e r v o r , vgl. Selz (1993, 5 5 7 f . ) . i 20 GALAM = irtum „ B r u s t " . D i e s e G l e i c h u n g (anstelle v o n g e w ö h n l i c h e m GABA = irtum) k a n n ich sonst nicht n a c h w e i s e n .
i 21 m a s - d a g a l = nipiersetim„(mit) U n k r a u t ( b e w a c h s e n e R ä c h e ) " . D i e Interpretation stützt sich a u f d e n akk. A u s d r u c k , der g e w ö h n l i c h s u m . k i s l a h( K i . U D ) o d e r k a n k a l( K i . K A L ) entspricht. D a s s u m . L e m m a läßt sich partiell m i t m ä s - a - s ä - g a = nipP eqli in A n a itti-su I iv 77 ( M S L 1, 14) v e r b i n d e n . D a s s e l b e W o r t k ö n n t e in P r o t o - I z i 339 vorliegen
Wörter und Sprichwörter: der zweisprachige Schultext HS 1461 2 3 5
( M S L 13, 50; dort b a r - d a g a l u m s c h r i e b e n ) . Sollte m a s - d a g a l m i t d e m g e wö h n l i c h logographisch ( " H n - n u - u s geschriebenen P f l a n z e n n a m e n mastakal identisch sein?
e-er-se-e-tim. D i e öfters anzutreffenden p l e n e - S c h r e i b u n g e n sind viel
leicht Indizien dafür, d a ß die v o n d e n anderen semitischen Sprachen a b w e i c h e n d e f e m i n i n e F o r m des akk. W o r t e s für „ E r d e " auf ein analog z u samü „ H i m m e l " gebildetes Pluralwort ersetum zurückgeht, das als Singu
lar u m g e d e u t e t ( u n d u m g e f o r m t ) w u r d e , vgl. die analogen Fälle slpätum
„ W o l l e " u n d isätum „ F e u e r " .
i 22 s a g -T U M = qanänum. D i e s e G l e i c h u n g k a n n ich a n d e r s w o nicht nachweisen. V o n d e n drei in Frage k o m m e n d e n akk. V e r b e n ganänu
„einschließen", k/qanänu „einrollen", qanänu „ n i s t e n " ist das zweite a m wahrscheinlichsten, vgl. vielleicht N a b n i t u X X I 11 ( M S L 16, 191): s a g - i b - s i - a k - a = MIN (i.e. kanänü) sa ameli.
i 23 s a g - b a - a = mamltum „ E i d " . Ä h n l i c h e G l e i c h u n g e n bieten A n a itti-su V I i 34 u n d V I I iv 23 ( M S L 1, 77 bzw. 104: s a g - b a = m.); N a b n i t u I V 315 ( M S L 16, 89: s a g - b a / b i = m.); E r i m h u s V I 81 ( M S L 17, s a g - b a = m).
i 24 d u n g u( i M . D i R i) - s i r = sapltu „ d i c h t e ( W o l k e ) " . D i e G l e i c h u n g ist a u c h in E r i m h u s V 182 ( M S L 17, 75: iM.DiRi-GiD.DAdu-un-ga-si-ir = s.) b e zeugt.
i 25 rü r " ' - p a - a t = e/it-Bu-Zu. ü r - p a - a t ist offenbar aus a k k . urpatu
„ W o l k e " entlehnt, d e m g e w ö h n l i c h das (in der vorigen Z e i l e enthaltene) D U N G U entspricht. e/it-Bu-Zu ist ein substantiviertes Verbaladjektiv des G t - S t a m m e s . D a s zugrundeliegende V e r b u m ( p r i m a e A l e p h o d e r p r i m a e N u n ) ist unsicher, in Frage k o m m e n etwa epesu „schwierig sein" o d e r na- pasu „schlagen", „ s t o ß e n " .
i 26 [ x ] - m a - a t = salmu „ w o h l b e h a l t e n " . I m S u m . liegt w o h l ein akk. L e h n w o r t ( < salmat) vor, z u ergänzen wäre d a n n [sal], [sal] o d e r a u c h [silim].
ii 1 l i - i b- K A - S E S / A M! ? = rhu/rr-[x]-rx'. U n k l a r ; die G r e n z e z w i s c h e n s u m . u n d akk. L e m m a ist unsicher, SES/AM!? k ö n n t e a u c h z u letzterem ge
h ö r e n .
ii 2 b a r - t a b = a-su-ü. D i e s e G l e i c h u n g k ö n n t e mit P r o t o - I z i 339 ( M S L 13, 50: b a r - t a b " z u v e r b i n d e n sein, w o b e i KU o d e r s u (das in u n s e r e m Text sehr deutlich ist) fehlerhaft wäre. P S D 2, 130, setzt fragend ein b a r - t a b „ c r i p p l e " an, k a n n aber nur auf d e n zitierten Beleg u n d das dort folgende bar-^tab?",""^'/c"-,^^xx", ( P r o t o - I z i 340) verweisen.
ii 3 s i g = in?-buoder se!-er-pu. D i e G l e i c h u n g s i g = inbu „ F r u c h t " ist m i r nicht nachvollziehbar. Sollte serpu z u lesen sein, so läge ein N o m e n der F o r m P i R S z u saräpu „ v e r b r e n n e n " vor, was allerdings n e b e n der ge-
2 3 6 Manfred Krebernik
b rä u c h l i c h e n P u R S - F o r m surpu sehr u n g e w ö h n l i c h w ä r e ; in d i e s e m Falle k ö n n t e s u m . s i g / s en als u n o r t h o g r a p h i s c h e Schreibung für s e ( g )6 i n terpretiert w e r d e n .
ii 4 si äa l a m - k e - s e - r e = salam riksi„Statuette für eine R i t u a l z u r ü - stung". S u m . k e - s e - r e ist offenbar eine syllabische Schreibung für k e s e = riksu.
ii 5 rN i G'1- a l - s ä r - r a - g a = akalu zaküm „reine Speise". D i e - w a s das S u m . betrifft, vielleicht fehlerhafte - G l e i c h u n g erinnert an H h X X I I I 189 ( M S L 11, 74): n i ' g - ä r - r a - s i g5- g a = zakü.
ii 6 - 7 t i - t i = muressüm; t e - t e - h e = mukiddu. F o r m e n des V e r b u m s t i - t i sind in O B G T I I I 2 3 2 - 2 3 9 ( M S L 4, 74) paradigmatisch z u s a m mengestellt (vgl. J . B l a c k 21991, 15) u n d teils d u r c h russü, teils d u r c h d e n D - S t a m m v o n kädu wiedergegeben (in M S L m i t „ i t c h " b z w . „tease"
übersetzt, z u ersterem vgl. C A D rasü B , das A H w . s.v. rasü I I als „rot sein, w e r d e n " versteht). V i e r m a l i g e s t i - t i (mit v e r s c h i e d e n e n B e d e u t u n gen) findet sich in P r o t o - I z i II 3 8 0 - 3 8 3 ( M S L 13, 51). D e r G e b r a u c h der b e i d e n offenbar sinnverwandten L e m m a t a w i r d a m E n d e unserer Tafel d u r c h ein zweigliedriges S p r i c h w o r t illustriert (v 5 - 8 ) , w o r i n t i - t i u n d t e - t e - h e bzw. ihre a k k . E n t s p r e c h u n g e n einen Parallelismus bilden.
D i e t i - t i entsprechende a k k . F o r m lautet dort mu-re-si. D e m n a c h handelt es sich u m ein Partizip des D - S t a m m s v o n einer W u r z e l tertiae infirmae. In Frage k o m m t v o r allem das in A H w s.v. russü II u n d in C A D s.v. russü A verzeichnete, z u h e b r . / a r a m . r-s-c „böse ( s e i n ) " gehörige Ver- b u m , das i m K o n t e x t des Sprichworts etwa „ v e r u n g l i m p f e n " heißt. B e i d e W ö r t e r b ü c h e r r e c h n e n die m i t s u m . t e - t e u n d t i - t i geglichenen F o r m e n d i e s e m V e r b u m zu.
D i e t e - t e - h e entsprechende Partizipialform lautet i m Sprichwort mu-ki-id. Sie gehört z u e i n e m V e r b u m m e d i a e i n f i r m a e , u n d zwar w o h l z u d e m in C A D s.v. kädu B verzeichneten V e r b u m , für das dort Paralle
l i s m e n m i t asäsu u n d anähu notiert sind u n d als B e d e u t u n g fragend „ t o b e distressed" angesetzt wird. D a s s e l b e Partizip liegt w o h l a u c h in Sil
b e n v o k a b u l a r A 69 v o r ( H . de G e n o u i l l a c 1928, 125 ii 15, s. Sollberger 1965, 26): mukiddum u n d mukabbirum sind dort m i t D U8. D U8 geglichen.
ii 8 n i n d a- TÜ G- t i - a = akal Zu-Ki „ . . . - S p e i s e / B r o t " . D e r s u m . A u s d r u c k ist m i r unklar, m ö g l i c h e r w e i s e ist die Schreibung z . T . u n o r t h o g r a p h i s c h (etwa t i - a für d e - a , vgl. N I N D A . I . D E . A = mirsul). Hinter m e h r d e u t i g e m Zu-Ki k ö n n e n sich zuku „ R e i n h e i t " , sukku „ H e i l i g t u m " , süqu
„ S t r a ß e " o d e r (m)usukku „ U n r e i n e r " verbergen.
i i 9 k a s - e n - t e - e n = sikar si-Gi „.. .-Bier", e n - t e - e n steht hier w o h l k a u m in der geläufigen B e d e u t u n g „ W i n t e r " . D i e akk. E n t s p r e c h u n g ge
hört entweder z u slgu „ K l a g e " o d e r z u slqu „ T r ä n k e n " .
Wörter und Sprichwörter: der zweisprachige Schultext HS 1461 2 3 7
i i l O n i n d a - i r - g a r - r a = a-ka-lu-md1 e-zu-ü. D e r s u m . A u s d r u c k ist m i r e b e n s o w i e seine a k k . E n t s p r e c h u n g unklar. Letztere enthält akalu
„ S p e i s e " ( o d e r akälu „ e s s e n " ? ) . Falls das nächste Z e i c h e n MA ist, w ü r d e es sich u m die enklitische Partikel -ma (in der B e d e u t u n g „ e b e n f a l l s "
o d e r z u r K e n n z e i c h n u n g eines adverbiellen Infinitivs?) h a n d e l n . Sollte das zweite W o r t ezü „cacar^ o d e r ein z u i r = ziftu „ S c h w e i ß " ( W u r z e l w-ä-') gehöriges V e r b u m / V e r b a l a d j e k t i v sein?
ii 11-14 D i e G r u p p e weist Ä h n l i c h k e i t e n m i t d e m N i p p u r - V o r l ä u f e r z u H h X I I I 6 4 - 6 9 ( M S L 8/1, 84) a u f ( ü b e r e i n s t i m m e n d e L e m m a t a in F e t t d r u c k ) :
MSL 8/1, 84: 64-69 HS 1461 ii 11-14
u d u - r i - r i - a udu-AK.A
u d u - s i - s i - g a u z u - y A - d a
udu-AK.A u d u!- s i - s i - g a
udu-ÄB.SÄ u d u!- { s i! ?} -rr r- r i - a udu-KA.A
udu-TÜG-da
ii 11 u d u- A K . A = sa sapar-su kisu. D a s s u m . L e m m a ist m i t u d u - A.AK ( o d e r u d u- K A . A ? ) i m N i p p u r - V o r l ä u f e r z u H h X I I I ( Z . 6 6 b z w . 68) z u vergleichen. D i e a k k . E n t s p r e c h u n g dürfte „ ( S c h a f , ) dessen S c h e n k e l gehäutet ist" b e d e u t e n .
ii 12 u z u -H A- d a = slrum Za-aK-lu „ . . . F l e i s c h " . D a s z u slrum g e h ö r i g e V e r b a l a d j e k t i v gehört vielleicht z u sakälu „ s i c h u n r e c h t m ä ß i g a n e i g n e n " , d o c h sehe ich k e i n e V e r b i n d u n g m i t s u m . H A -d a . I n letzte
r e m k ö n n t e m a n eine syllabische S c h r e i b u n g für h ä d - d a „ g e t r o c k n e t "
v e r m u t e n , w a s aber nicht z u Za-aK-lu s t i m m t . M ö g l i c h e r w e i s e ist - w a s einen Fehler i n v o l v i e r e n w ü r d e - u d u- T ü G- d a i m N i p p u r - V o r l ä u f e r z u H h X I I I ( Z . 69) z u vergleichen.
ii 13 u d u!- s i - s i - g a = ki-hu-du-um. D a s s u m . L e m m a dürfte m i t u d u - s i - s i - g a i m N i p p u r - V o r l ä u f e r z u H h X I I I ( Z . 65) z u vergleichen sein. D i e a k k . E n t s p r e c h u n g ist m i r allerdings unklar.
ii 14 u d u!- { s i! ?} -rr in- r i - a = purrusum. D a s zweite Z e i c h e n ist als D i t t o g r a p h i e v o n si in der v o r i g e n Z e i l e z u tilgen. D a s s u m . L e m m a läßt sich d a n n m i t u d u - r i - r i - a i m N i p p u r - V o r l ä u f e r z u H h X I I I ( Z . 64) v e r gleichen. D i e a k k . E n t s p r e c h u n g gehört w o h l als Infinitiv o d e r V e r b a l a d j e k t i v z u paräsu D i m S i n n e v o n „ z e r g l i e d e r n " , vgl. die A H w . s.v. paräsu
D 3) b ) zitierte Stelle C T 17, 5: 53, w o sich r i - r i u n d purrusu entspre
c h e n : s a h - t u r - r a ä - ü r - n e - n e [ ü ] - m e - n i - r i - r i / MIN-ü a-na mes- re-ti-sü pur-ri-is-ma „zergliedere ein F e r k e l " .
ii 15 üu g u - GäL = ka-si'-Bu. UGU u n d GäL (falls so z u lesen) sind in L i gatur geschrieben. A u f g r u n d der a k k . E n t s p r e c h u n g , die w o h l m i t d e m in
2 3 8 Manfred Krebernik
A H w . s.v. kusipu, ka(s)sip/bu, in C A D s.v. kassibuxxnd kuslpuB v e r z e i c h
neten P f l a n z e n n a m e n identisch ist, k ö n n t e m a n in „ G ä L " a u c h ein fehler
haftes z i o d e r z i B v e r m u t e n : * u g u - z i / z i b > kuslpul
ii 16-17 s e - e r - g ä n = barlrum „ S c h i m m e r " , s e - e r - z i = sarürum
„ G l a n z " . B e i d e G l e i c h u n g e n sind oft bezeugt (vgl. die W ö r t e r b ü c h e r ) . ii 18 l ü - h i - a = gitmälütum. D a s a k k . W o r t ist e n t w e d e r m a s k u l i n e r Plural des A d j e k t i v s gitmälum „gleich", „ v o l l k o m m e n " o d e r das A b s t r a k - t u m d a z u . Z u vergleichen sind P R A K 2, P1.8, C . 3 8 : 5 - 7
Ije lu-ü li-T
gi-it-ma-[lu(m)]ls
u n d B M 2 3 3 3 0 i 6: lü-het>i = gü-ma-lu, s. C i v i l ( 2 0 0 2 , 65), der l ü - g a n - d ü g liest, j e d o c h a u c h GANt>e in E r w ä g u n g zieht.
ii 19 S U B U R . U R - b a l a = nabalkutum „überschreiten, rebellieren". D a nabalkutum allein die g e w ö h n l i c h e E n t s p r e c h u n g v o n b a l a ist, bleibt der S i n n der b e i d e n ersten Z e i c h e n rätselhaft; m ö g l i c h e r w e i s e ist u r als L a u t i n d i k a t o r z u s u b u r aufzufassen.
ii 20 z ü - a r = ku-za-zu-um. D a s a k k . W o r t dürfte m i t kuzäzum „ H o l z w e s p e " z u identifizieren sein, unter dessen s u m . E n t s p r e c h u n g e n sich
n i mz ü / z u - r a - a h findet ( H h X I V 318; s. M S L 8 / 2 , 34; L a n d s b e r g e r 1934, 24f.). z ü - a r w ä r e d e m n a c h eine V e r b a l l h o r n u n g v o n z ü / z u - r a - a h .
Ü 2 1 e - l a m - m a = mekkü „ T r e i b s t o c k " . I m S u m . liegt eine syllabi- sche S c h r e i b u n g für (ff^e 11 a g (LAGAB) v o r , die einen u r s p r ü n g l i c h e n g - A u s l a u t des W o r t e s reflektiert, w i e er m . W bisher n o c h nicht bezeugt ist.
ii 22 UD = diqäru „ T o p f " . S u m . UD steht e n t w e d e r g r a p h i s c h fehlerhaft o d e r aber syllabisch ( u t u ) für g e w ö h n l i c h e s KAM = ü t u l .
ii 23 L ü! ?xrX " \ R i = hanäqum „ e r w ü r g e n " . D a s intendierte s u m . L e m m a ist vielleicht e r iB( L Ü X E s 7 s u )r i.
ii 24 K A X N E - Z A R?. Z A R? = ezezu „ z ü r n e n " . M i t d e m s u m . L e m m a ist E a I I I 121 ( M S L 14, 308; ergänzt n a c h E x z e r p t C T 11, 28 iv 3', s. M S L 14, 519) z u vergleichen: m ü r g u ( K A X N E ) = libbätu „ W u t " .
ii 25 s i - g i - r i = qä-ar-nu „ H o r n " . I n d e m s u m . A u s d r u c k ist g e w ö h n liches s i = qarnudurch unklares g i - r i erweitert. Vielleicht steht letzteres für g i r i ( - t a b ) „ S k o r p i o n " , dessen Greifer „ H ö r n e r " genannt w u r d e n , vgl. C a v i g n e a u x (1995, 80 m i t A n m . 15); C A D s.v. qarnu 2.
In C A D s.v. gitmalu mit Lesung g a n zitiert.
Wörter und Sprichwörter: der zweisprachige Schultext HS 1461 239
ii 26 s i - Gl = näti qarni. D i e beiden letzten Z e i c h e n AR u n d NI sind partiell v o n der Rückseite her überschrieben ( E n d e v o n iii 2). D e r akk.
A u s d r u c k bedeutet „ m i t den H ö r n e r n stoßend", w o b e i wie z u erwarten si = qarnu. Gl steht vielleicht mit d e m Lautwert s i g1 7 unorthographisch für s i g „schlagen".
iii 1 [x].rx.x.xn = rme-sü,-um. Für das akk. W o r t k o m m e n verschie
dene Interpretationen in Betracht. In H i n b l i c k auf das folgende L e m m a k o m m t mesüm „ w a s c h e n " in die engere W a h l , d o c h lassen sich die da
vorstehenden Zeichenreste nur schwer z u einem entsprechenden s u m . A u s d r u c k , etwa [ a ] -rt u5"1, ergänzen.
iii 2 [ x . x ] - g u - l a = mashatum. D a s akk. Wort, ein Substantiv der F o r m m a P R a S , ist bislang nicht bezeugt, vgl. Streck (2002). Falls der Eintrag semantisch mit vorhergehendem mesüm „ w a s c h e n " assoziiert sein sollte, wäre für mashatum eine A b l e i t u n g v o n sahätu „ s p ü l e n " z u er
wägen, ein entsprechendes sum. L e m m a vermag ich j e d o c h nicht z u er
gänzen.
iii 3 rn f g " - s a - s a = qalqallu „ R o s t " , „ R ö s t o f e n " (zu qalü „rösten").
D i e G l e i c h u n g ist auch in H h X 384 bezeugt: M S L 7, 98 mit Ergänzung M S L 9, 193; Civil (1996, 152).
iv 1 [ x - s u k ] u d = zuqquru „ e r h ö h e n " oder „sehr h o c h " . Für das zweite Z e i c h e n des akk. Wortes k ö n n t e m a n auch eine L e s u n g MU! in Erwägung ziehen, was summuru „ w ü n s c h e n " ( s ä / t e s s e - s e - g a ; s ä - s ä ; s a g - d ü b ) oder zummuru „besingen" ( S i r ; d u 1 2- d u 12) ergäbe.
D e r erhaltene Rest des s u m . L e m m a s paßt j e d o c h zu keiner der erwähn
ten Gleichungen, w o h l aber zu S U K U D, weshalb ich die L e s u n g zu-qii-r[u]
vorziehe.
iv 2 N I . Z U7. H A R = &-Ku-ryC[-\f\. Unklar.
iv 3 d u g?- n u - u b / u h! ?-RG A R? N = la ba-Si-i[1\-rtumr'. D a s erste Z e i chen ist weder den F o r m e n v o n BI (i 5; i 17f., v 2) n o c h denen v o n GA (i 15, i 22, ii 22, ii 25 f., iii 3, v 7) eindeutig zuzuordnen. D i e akk. W i e d e r gabe enthält keine direkte Entsprechung dieses Elements. Sie besteht aus einem mit lä (= s u m . n u ) negierten, substantivierten femininen Ver
baladjektiv basiltu „nicht gar", „ u n r e i f " (die gewöhnliche s u m . Entspre
chung wäre s e g).
v 1- 4 „Weil ich eine W i t w e bin, rieselt (es) täglich (aus) ... v o n . . . - M e h l (wie Regen!?) auf m i c h " / „Weil ich eine W i t w e bin, rieselt (es) täglich wie (aus) ein(em) K o r b (?) v o n . . . - M e h l auf m i c h " . Offenbar ein Sprichwort wie v 5 - 8 , i m Unterschied zu j e n e m sind j e d o c h keine Bezie
hungen z u m lexikalische Abschnitt erkenntlich.
D i e Entsprechung zwischen s u m . u n d akk. Fassung ist, was g ü! ?, A.AN!? bzw. za-rbW betrifft, problematisch. D a s versuchsweise g ü! ? gele-
240
Manfred Krebernikm **
sr
m
m X
m äi
jpr 3E
ISP TS
fö m
AR f. Er n
w
s 3 ff
^H? £0
mm u m
91MÄ
K
ttfs^
ff K ftfe
5
>2£
* 9
<-
V ^^^^ÄS r ^^^S
7
HS 1461, Vorderseite
Wörter und Sprichwort,
er-der zweisprachige Schultext HS 1461
241
t*
-^i• ' S
fr»? Mi
nc*
« 5« c
PC - s
S » 5
öS
iü
•
B B 2v£
%5
HS 1461, Vorderseit
242
Manfred Krebernikfers Mh
O S
Mffil&r
23
f W
35
PIDar
^'.5
Ü Ü
ü i
HS 1461, Rückseite
Wörter und Sprichwörter: der zweisprachige Schultext HS 1461
243
^öfeVä^vr'«
W.
Lfe
5US traft
fcr:ri*
g»
m v t
HS 1461, Rückseite
2 4 4 Manfred Krebernik
sene Z e i c h e n ähnelt e i n e m SUM, unterscheidet sich aber deutlich v o n d e m sicheren Beispiel in v 3. D i e L e s u n g g ü! ? ergäbe g ü! ?- n f g - ä r - r a = kissä/enu „ e i n e H ü l s e n f r u c h t , deren M e h l v e r b a c k e n w i r d " ( A H w . ) . D i e a k k . Ü b e r s e t z u n g scheint allerdings n f g - ä r - r a = mundum I muddum v o r a u s z u s e t z e n . D a m i t b l e i b e n g ü! ? u n d A.AN!? übrig, d e n e n i m A k k . n u r ein W o r t , za-rbiV, gegenübersteht. M ö g l i c h e r w e i s e w a r A.AN!? = ä r a i m S i n n e v o n „ w i e " intendiert u n d w u r d e d a n n d u r c h - g i n7 ersetzt, so d a ß die b e i d e n Z e i c h e n z u tilgen w ä r e n . E i n s u m . A.AN!? = s e g „ R e g e n "
e n t s p r e c h e n d e s W o r t (zanänu, zunnu) ist in der a k k . F a s s u n g jedenfalls nicht z u e r k e n n e n ; za-rbiVn scheidet hierfür trotz des v i e l v e r s p r e c h e n d e n A n l a u t s aus, das W o r t scheint eher die E n t s p r e c h u n g v o n g ü! ? z u sein.
D i e v o r g e s c h l a g e n e D e u t u n g ist allerdings p r o b l e m a t i s c h , d a zabbilu
„ K o r b " d e n L e x i k a z u f o l g e erst spät belegt ist.
D a s s e l b e V e r b u m / b i z / k o m m t a u c h in d e m spät überlieferten S p r i c h w o r t K 4347+16161 iii 5 0 - 5 5 vor1 6. Ä h n l i c h k e i t weist ferner ein Passus in „ E n k i u n d N i n h u r s a g a " auf, w o d a v o n die R e d e ist, d a ß der W i t w e das a u f d e m D a c h ausgebreitete M a l z nicht m e h r v o n V ö g e l n w e g g e p i c k t wird.17 D e r Sinn des S p r i c h w o r t s ist j e d o c h nicht leicht a u s z u m a c h e n . M ö g l i c h e r w e i s e liegt der Schlüssel z u m Verständnis in der A s s o z i a t i o n v o n M e h l m i t Totenopfern1 8: die ( v o n A l m o s e n l e b e n d e ? ) W i t w e w ä r e d a n n m i t einer T o t e n verglichen.
v 5 „ D e r N a r r ist ein V e r u n g l i m p f e r d e r / d e s H e l d e n , der T o r ist ein Störenfried der M ä c h t i g e n " . D a s S p r i c h w o r t ist d u r c h die L e m m a t a t i - t i u n d t e - t e - h e m i t der lexikalischen Liste v e r k n ü p f t , s . o . ii 6 - 7 m i t K o m mentar. D i e erste der b e i d e n f o r m a l u n d inhaltlich parallelen Z e i l e n fin
det sich ( o h n e a k k . Ü b e r s e t z u n g ) in S p r i c h w o r t s a m m l u n g 3, s. A l s t e r ( 1 9 9 7 , 9 8 N r . 102): [ h ] u - r u - u m t i - t i u r - s a g - e - n e . A l s t e r s Ü b e r s e t z u n g „ F o o l s are the lives o f h e r o e s " w i r d d u r c h u n s e r e n Text korrigiert, d e m z u f o l g e t i - t i u n d t e - t e - h e partizipial aufzufassen sind.
16 B W L 243 mit Kommentar S. 249, wo auf Falkenstein (1952, 127) verwiesen wird: e - a e s i r - e - a ; siG4.AL.ÜR.RA-ta; a l - t u s - e n / i e f i ; i m - m a lag s a g - g ä u g u - g u1 0a l - b i - i z - e - d e - e - s e / ina bi[t ...] riT [...] 'i-ncT[-at-tu-uk-mi\ „Ich sitze in einem Haus aus Asphalt und Backstein, sollte mir da ein Lehmklumpen auf den Kopf fallen?" (Fal
kenstein) bzw. „I live in a house of pitch and baked brick, (yet) a lump of clay falls upon my head" (W.G. Lambert).
17 Attinger (1984) 8f., Z. 19-21: n u - m u - u n - s u / s ü m u n u4ü r - r a b ä r a - g a - b a m u - s e n ( - e ) a n - n a m u n u4- b i n a - a n - g u7- e tumuSen-e n u - m u ( - u n ) - d a - r u - e „La veuve a-t-elle etale du malt sur le toit, aucun oiseau, dans le ciel, ne le picore. Aucune colombe ne se rengorge (?)".
18 Vgl. Powell (1986, 14).
Wö r t e r u n d S p r i c h w ö r t e r : d e r z w e i s p r a c h i g e S c h u l t e x t H S 1461
1. Sumerisch(-Akkadisch)
ä - t u k u
s 'äa l a m - k e - s e - r e [ b ä ] d
b ä d
b ä d - d a - b a r - r a b ä d - g i r - s u - i b ä d - k ä r - d a r b ä d - s a g - B U - i b ä d - s ä l - h i b ä d - z ä - d i ' b b a l a b a r b a r - t a b
b i z : a l - b i z - b i z - b i z - e B U - i
d e h i - b ä d - d a d i
D l . i B?- b ä d - d a d u - b ä d - d a
d u g?- n u - u b / u h?-rR Ur' d u n g u - s i ' r
e - l a m - m a e n - t e - e n - g ä g a l - g a l - d i G A L A M g a l a m G l g i - r i - g i n7
g i r - s u - i
( g ü! ?- ) n i ' g - ä r -rr a " ' y A - d a
h u - r u l B . S E?- b ä d - d a K A X N E - Z A R?. Z A R?
k a ä - e n - t e - e n k e - s e - r e l i - i b - K A - S E S / A M! ?
I i i l ü - h i - a
rl üT- m ' g - g a l - g a l LÜ! ?Xrx''.RI
Anhang: Indices
bei emUqi v 6
salam riksi ii 4
durum i 1
s. d e h i - b ä d - d a , D i . i B?- b ä d - d a , d u - b ä d - d a , i B . S E?- b ä d - d a ,
s i - b ä d - d a , t e - b ä d - d a , ü r - b ä d - d a
pat(t)abarrum i 3
dur naglabi i 5
pardum i 7
mu-piA-um i 6
sulhüm i 2
dür nitim i 4
s. S u B U R . U R - b a l a s. b ä d - d a - b a r - r a
a-su-ü ii 2
natäku G t n v 2
s. b ä d - s a g - B U - i
tehütum i 9
s. g a l - g a l - d i
pattabar dürim i 16
set dürim i 13
lä ba-si-i[l]-' tum1'' i v 3
sapitum i 2 4
mekkü ii 21
s. k a s - e n - t e - e n s. u g u - g ä
sa narbim i 18
irtum i 2 0
simmiltu i 19
s. s i - G i s. s i - g i - r i
kima v 1
s. b ä d - g i r - s u - i
muddu v 1
s. u z u - H A - d a
ahurrüm v 5
m / W ( o d e r irfi?) rföriw i 12
ezezw ii 2 4
sikar si-Gi ii 9
s. si äa l a m - k e - § e - r e
r^ w / n " - [ x ] -rx " ' ii 1
Uttum v 6
gitmälütum ii 18
narbim i 17
hanäqum ü 2 3
246 M a n f r e d K r e b e r n i k
m a s - d a g a l nipi ersetim i 21
m e : a l - m e - n a - a s -äku ( S t a t i v ) v 1
m u . . . - a S assum v 1
N I . Z U ' . I J A R f-Ku-rx'-[x'] i v 2
rN f G" ' - a l - sä r - r a - g a akalu zaküm Ü 5
r u g- ä r -rr an s. ( g ü! ?- ) n i ' g - ä r -rr a " '
• " n f g ^ - s a - s a qalqallu iii 3
n i n d a - i r - g a r - r a akälu-ma ezü ii 10
n i n d a- TÜ G - t i- a akal Zu-Ki ii 8
n u - < r a u > - u n -rk u s1 almattu v 1
R i- b ä d - d a turri dürim i 14
s a g - b a - a mamltum i 2 3
s a g - B U - i s. b ä d - s a g- B U- i
s a g- T U M qanänum i 2 2
s i - b ä d - d a suqat dürim i 15
s i- G i näti qarni Ü 2 6
s i - g i - r i qarnu Ü 2 5
s i g inbu ( o d e r serpu) Ü 3
s i g4 ?- s u m u n?- b ä d - d a teru i 8
[ x ] - m a - a t salmu i 2 6
s ä l - h i s. b ä d - s ä l - J i i
s e - e r - g ä n barirum Ü 1 6
s e - e r - z i sarürum ii 17
S e g! ?( A . A N!' ) v 1
s u B U R . U R- b a l a nabalkutum ü 19
t e - b ä d - d a Ist dürim i 10
t e - t e - f o e käduD ii 7 ; v 6
t i - t i rem D ii 6 ; v 5
u4- s ü - u $ ümisam v 1
U D diqäru Ü 2 2
U d u - A K . A sa Sapar-su kisu ii 11
u d u!- { s i! ?} -rr i " ' - r i - a pumtsum ii 14
u d u ' - s i - s i - g a ki-t}u-du-um ii 13
u g u - g ä ell-ja v 2
üU g U - G Ä L ka-si'-Bu ü 15
u r - s a g qarrädu v 5
ü r - b ä d - d a isid dürim i 11
rü rn- p a - a t e/it-Bu-Zu i 2 5
u z u- H A- d a slrum Za-aK-lu ii 12
z ä - d i b s. b ä d - z ä - d i ' b
z ü - a r kuzäzum Ü 2 0
[ x - s u k ] u d zaqäruD i v 1
M . Y - g u- l a mashatum iii 2
[ x ] .rx . x . x '1 me-su-um ü i 1