E s p r i t und
D o c um e nt s, Re v ue de s q u e s t i o n s a l l e m an de s 1 9 4 5- 1 99 9
I n a u g ura l - D i s se rt a t i o n z u r E rl a ng u n g d e r D o kt or w ü rde d e r Ph i l o so p hi sc h - Hi st o ri s c he n Fa k ul t ä t d e r R u pr ech t - Kar l- U ni ve r s ität He i del be rg,
Hi stori s che s Se minar
V o r g e l e g t v o n
M a rt in K re tz sc h ma r a u s
H e i d e l b e r g
R e kt or de r R up rec ht - Ka rl - Univ er sität Heidel be r g:
P r o f. D r. P e t e r H o m me l h o ff
De ka ni n der Ph il o so p hi sc h - H ist o ri sc he n Fa k ult ät:
P r o f. D r. L i e se l o t t e E . Sa u r ma
E r st gutac ht er: Pr of. Dr. Dr. h. c. Vo lke r Sell in Z w eit g utac ht er: Pr of. Dr. Arnol d Rothe
Prüfe r i m Fa ch Ge schic hte : Pr of. Dr. Dr. h. c. Vol ke r Se lli n P r ü fe r i m Fa c h R o ma ni sc h e Sp rac h wi s s e n s c h a ft : P ro f . D r. J e n s L ü dt ke
T a g de s A b sc hl u s se s de r m ü n dl i c he n P r üf u ng : 1 5. A p r i l 2 00 2
Inhaltsverzeichnis
1 . E in lei tu n g . . . 1 0
2 . Di e Ze it sc hr if te n . . . 2 1
2 . 1 . La Revue de s De ux Monde s. . . 2 1 2 .1 .1. Ge sc hi cht lic he r Ü be rb lic k . . . 2 1 2 . 1 . 2. Die D e ut sc hla nd bi l d e r de r Revue de s De ux M o nde s v o r 19 4 5 . . . 2 4
2 . 2 . E s pri t . . . 3 3 2 .2 .1. Ge sc hi cht lic he r Ü be rb lic k . . . 3 3 2 . 2 . 2. Die D e ut sc hla nd bi l d e r v on E sp r i t v or 19 4 5 . . . 3 5
2 . 3 . Do c um e nt s , Re v ue de s q ue s ti o n s a l l e m a n de s. . . 4 1
3 . Di e De ut schla n db il de r der Zei t sc hr if t en L a Rev ue de s De u x M o n d e s, E s p r it u n d D o c um e n t s, Re v ue d e s q u e s t i o n s a l l e m a n de s 1 9 45- 1 9 9 9 . . . 4 5
3 . 1 . Die u n m i t t e l b a r e Nac hkri e g s z e i t ( 1 94 5 - 1 9 50) . . . 4 5
3 . 1 . 1. H om m e s e t M o n d e s (194 6 - 1 947 ) un d L a Re v ue de s De ux Mo nde s ( 1 9 48 - 1 9 5 0 ) . . . 4 5 Z u sa mme nf a s su n g . . . 6 0
3 . 1 . 2. E s p r i t. . . 6 3 Z u sa mme nf a s su n g . . . 9 5
3 . 1 . 3. Do c ume nt s, Revue de s que stions alle mande s. . . 9 6 Z u sa mme nf a s su n g . . . 1 1 7
3 .2 . I m Ze ic he n E ur o pa s ( 19 50 - 1 95 8) . . . 1 1 9
3 . 2 . 1. L a Re v ue de s De u x M o n d e s. . . 1 1 9 3 . 2 . 1. 1. D ie M o nta nu ni o n un d die Eu r op äi sc he V er tei di gu n g sg e me i ns cha ft . . . 1 1 9 3 .2 .1. 2. D er We g z ur Eu r o päi sc he n Wirt s ch af t sg e mei n sc ha f t . . . 1 3 4 3 .2 .1. 3. D ie B un de s re pu bl ik al s V o rb il d . . . 1 4 4 3 .2 .1. 4. D ie D D R . . . 1 4 4 3 .2 .1. 5. Zu s a mmen fa s s u ng de r Po si ti one n z u r e ur o päi s ch en I nte g ra tio n . . . 1 4 5
3 . 2 . 2. E s p r i t. . . 1 4 6 3 . 2 . 2. 1. D ie M o nta nu ni o n un d die Eu r op äi sc he V er tei di gu n g sg e me i ns cha ft . . . 1 4 6 3 .2 .2. 2. D er We g zur Eu r o päi sc he n Wirt s ch af t sg e mei n sc ha ft . . . 1 5 3 3 .2 .2. 3. D ie i nne re E nt w ic kl un g de r Bu n de sr ep u bli k . . . 1 5 4 3 .2 .2. 4. D ie we s td eu t sc he K ult u r . . . 1 6 4 3 .2 .2. 5. D ie B un de s re pu bl ik al s V o rb il d . . . 1 6 5 3 .2 .2. 6. D ie D D R . . . 1 6 6 3 .2 .2. 7. Zu s a mmen fa s s u ng de r Po si ti one n z u r e ur o päi s ch e n Integ ra tio n . . . 1 6 7
3 . 2 . 3. Do c ume nt s, Revue de s que stions alle mande s. . . 1 6 8 3 . 2 . 3. 1. D ie M o nta nu ni o n un d die Eu r op äi sc he V er tei di gu n g sg e me i ns cha ft . . . 1 6 8 3 .2 .3. 2. D er We g z ur Eu r o päi sc he n Wirt s ch af t sg e mei n sc ha ft . . . 1 7 4 3 .2 .3. 3. D ie i nne re E nt w ic kl un g de r Bu n de sr ep u b lik . . . 1 7 7 3 .2 .3. 4. D ie we s td eu t sc he K ult u r . . . 1 8 8 3 .2 .3. 5. D ie B un de s re pu bl ik al s V o rb il d . . . 1 9 0 3 .2 .3. 6. D ie D D R . . . 1 9 0 3 .2 .3. 7. Zu s a mmen fa s s u ng de r Po si ti one n z u r e ur o päi s ch en I nte g ra tio n . . . 1 9 1
3 . 3 . Ve rti ef u ng u nd K ri s e der de ut s ch - f r anzö si s ch en Be zie h u n g e n (1 9 58 - 1 9 6 9 ) . . . . . . . 1 9 2
3 . 3 . 1. L a Re v ue de s De u x M o n d e s. . . 1 9 2 3 .3 .1. 1. D ie de ut sc h - fra nz ö si sc he n Bez i ehu n gen u n d die e u ro pä i sc he In teg ra ti on . . . . . . . 1 9 2 3 .3 .1. 2. D ie i nne re E nt w ic kl un g de r Bu n de sr ep u bli k . . . 1 9 6 3 .3 .1. 3. D ie B un de s re pu bl ik al s V o rb il d . . . 1 9 9 3 .3 .1. 4. D ie D D R . . . 2 0 1 3 .3 .1. 5. Zu s a mmen fa s s u ng . . . 2 0 1
3 . 3 . 2. E s p r i t. . . 2 0 3 3 .3 .2. 1. D ie de ut sc h - fra nz ö si sc he n Bez i ehu n gen u n d die e u ro pä i sc he In teg ra ti on . . . . . . . 2 0 3 3 .3 .2. 2. D ie i nne re E nt w ic kl un g de r Bu n de sr ep u bli k . . . 2 0 4 3 .3 .2. 3. D ie we s td eu t sc he K ult u r . . . 2 0 9 3 .3 .2. 4. D ie B un de s r epu bl ik al s V o rb il d . . . 2 1 0 3 .3 .2. 5. D ie D D R . . . 2 1 1 3 .3 .2. 6. Zu s a mmen fa s s u ng . . . 2 1 1
3 . 3 . 3. Do c ume nt s, Revue de s que stions alle mande s. . . 2 1 3 3 .3 .3. 1. D ie de ut sc h - fra nz ö si sc he n Bez i ehu n gen u n d die e u ro pä i sc he In teg ra ti on . . . . . . . 2 1 3 3 . 3 . 3 . 2 . D i e i n n e r e E n t w i c klung der Bundesrepubl i k . . . 2 1 4 3 .3 .3. 3. D ie we s td eu t sc he K ult u r . . . 2 2 0 3 .3 .3. 4. D ie B un de s re pu bl ik al s V o rb il d . . . 2 2 0 3 .3 .3. 5. D ie D D R . . . 2 2 1 3 .3 .3. 6. Zu s a mmen fa s s u ng . . . 2 2 1
3 .4 . Die de ut s ch e O st po li t ik ( 1 96 9 - 1 980 ) . . . 2 2 3
3 . 4 . 1. L a Re v ue de s De u x M o n d e s. . . 2 2 3 3 .4 .1. 1. D ie de ut sc he O s tp ol it ik . . . 2 2 3 3 .4 .1. 2. D ie de ut sc h - fra nz ö si sc he n Bez i ehu n gen u n d die e u ro pä i sc he In teg ra ti on . . . . . . . 2 2 4 3 .4 .1. 3. D ie i nne re E nt w ic kl un g de r Bu n de sr ep u bli k . . . 2 2 6 3 .4 .1. 4. D ie B un de s re pu bl ik al s V o rb il d . . . 2 2 7 3 .4 .1. 5. D ie D D R . . . 2 2 8 3 .4 .1. 6. Zu s a mmen fa s s u ng . . . 2 2 8
3 . 4 . 2. E s p r i t. . . 2 3 0 3 .4 .2. 1. D ie de ut sc he O s tp ol it ik . . . 2 3 0 3 .4 .2. 2. D ie de ut sc h - fra nz ö si sc he n Bez i ehu n gen u n d die e u ro pä i sc he In teg ra ti on . . . . . . . 2 3 0 3 .4 .2. 3. D ie i nne re E nt w ic kl un g de r Bu n de sr ep u bli k . . . 2 3 1 3 .4 .2. 4. D ie B un de s re pu bl ik al s V o rb il d . . . 2 3 6 3 .4 .2. 5. D ie D D R . . . 2 3 7 3 .4 .2. 6. Zu s a mmen fa s s u ng . . . 2 3 7
3 . 4 . 3. Do c ume nt s, Revue de s que stions alle mande s. . . 2 3 9 3 .4 .3. 1. D ie de ut sc he O s tp ol it ik . . . 2 3 9 3 .4 .3. 2. D ie de ut sc h - fra nz ö si sc he n Bez i ehu n gen u n d die e u ro pä i sc he In teg ra ti on . . . . . . . 2 3 9 3 .4 .3. 3. D ie i nne re E nt w ic kl un g de r Bu n de sr ep u bl i k . . . 2 4 1 3 .4 .3. 4. D ie B un de s re pu bl ik al s V o rb il d . . . 2 5 1 3 .4 .3. 5. D ie D D R . . . 2 5 2 3 .4 .3. 6. Zu s a mmen fa s s u ng . . . 2 5 2
3 .5 . De r d eu t sc he Pa zi fi s mu s (1 9 80 - 1 98 9) . . . 2 5 4
3 . 5 . 1. L a Re v ue de s De u x M o n d e s. . . 2 5 4 3 . 5 . 1. 1. D er de ut s ch e Paz i fi s mu s / D ie i n ne re E nt w ic kl un g de r B u n d esrep u bli k . . . . . . . 2 5 4 3 .5 .1. 2. D ie de ut sc h - fra nz ö si sc he n Bez i ehu n gen u n d die e u ro pä i sc he In teg ra ti on . . . . . . . 2 6 0 3 .5 .1. 3. D ie B un de s re pu bl ik al s V o rb il d . . . 2 6 2 3 .5 .1. 4. D ie D D R . . . 2 6 4 3 .5 .1. 5. Zu s a mmen fa s s u ng . . . 2 6 5
3 . 5 . 2. E s p r i t. . . 2 6 7 3 .5 .2. 1. D er de ut s ch e Paz i fi s mu s / D i e in ne re E nt w ic kl un g de r B u n de sr ep u bli k . . . . . . . 2 6 7 3 .5 .2. 2. D ie de ut sc h - fra nz ö si sc he n Bez i ehu n gen u n d die e u ro pä i sc he In teg ra ti on . . . . . . . 2 7 2 3 .5 .2. 3. D ie B un de s re pu bl ik al s V o rb il d . . . 2 7 3 3 .5 .2. 4. D ie D D R . . . 2 7 4 3 .5 .2. 5. Zu s a mmen fa s s u ng . . . 2 7 5
3 . 5 . 3. Do c ume nt s, Revue de s que stions alle mande s. . . 2 7 6 3 .5 .3. 1. D er de ut s ch e Paz i fi s mu s / D ie i n ne re E nt w ic kl un g de r B u n de sr ep u bli k . . . . . . . 2 7 6 3 .5 .3. 2. D ie de ut sc h - fra nz ö si sc he n Bez i ehu n gen u n d die e u ro pä i sc he In teg ra ti on . . . . . . . 2 9 1 3 .5 .3. 3. D ie B un de s re pu bl ik al s V o rb il d . . . 2 9 1 3 .5 .3. 4. D ie D D R . . . 2 9 3 3 .5 .3. 5. Zu s a mmen fa s s u ng . . . 2 9 3
3 .6 . Die Wie de r ver ei ni gu n g De ut sc hl an d s un d die Sc haf f un g de r E u ro päi s ch en Wi rt sc ha ft s- u n d Wäh r un g s un io n (1 9 89 - 1 99 9) . . . 2 9 5
3 . 6 . 1. L a Re v ue de s De u x M o n d e s. . . 2 9 5 3 .6 .1. 1. Die Wie de rve re in i gu ng Deu t sc h lan d s u n d die Sch a f f ung d er E ur op äi sc h en Wi r t sch af t s- u nd Wä hr u ng s u ni on . . . 2 9 5 3 .6 .1. 2. D ie i nne re E nt wic kl un g De ut s c hla nd s . . . 3 0 7 3 .6 .1. 3. D eu t sc hla n d al s V o rb il d . . . 3 0 8 3 .6 .1. 4. Zu s a mmen fa s s u ng . . . 3 0 9
3 . 6 . 2. E s p r i t. . . 3 1 1 3 .6 .2. 1. Die Wie de rve re in i gu ng Deu t sc h l a n d s u n d die S c h a f fu n g d e r Europ ä i sc h e n Wi r t sch af t s- u nd Wä hr u ng s u ni on . . . 3 1 1 3 .6 .2. 2. D ie i nne re E nt wic kl un g De ut s c hla nd s . . . 3 1 8 3 .6 .2. 3. D eu t sc hla n d al s V o rb il d . . . 3 2 1 3 .6 .2. 4. Zu s a mmen fa s s u ng . . . 3 2 3
3 . 6 . 3. Do c ume nt s, Revue de s que stions alle mande s. . . 3 2 4 3 .6 .3. 1. Die Wie de rve re in i gu ng Deu t sc h l a n d s u n d die S c h a f fu n g d e r E ur op ä i sc h e n Wi r t sch af t s- u nd Wä hr u ng s u ni on . . . 3 2 4 3 .6 .3. 2. D ie i nne re E nt wic kl un g De ut s c hla nd s . . . 3 3 5 3 .6 .3. 3. D eu t sc hla n d al s V o rb il d . . . 3 3 8 3 .6 .3. 4. Zu s a mmen fa s s u ng . . . 3 4 0
4 . Sc hl u ß . . . 3 4 2
A b k ü rzu n ge n un d Sy mbo le . . . 3 5 3
A n me r ku ng e n . . . 3 5 5
L ite rat u rv erz eic h ni s . . . 5 8 8 - P r i m ä r l i t e ra t ur . . . 5 8 8 - Se k un dä rl ite rat u r . . . 5 8 8
E r klä ru n g . . . 5 9 0
D a n k sag u ng . . . 5 9 1
L ebe n sl au f . . . 5 9 2
1. Einleitung
Z iel di e se r Arbe it i s t e s, e ine n Beit ra g zu r E rh ell u ng de r E nt w ic kl un g de r f ra nz ö si sch e n Deu t sc hla n d bil der seit 1 9 45 zu lei s te n. Zu die s e m Z w ec k h ab e ic h dr ei f ra nz ö si s ch e Mo na t sze it sc hr if te n a u sg e we rtet , d ie fü r de n Be ric ht s zeit ra u m n oc h n ic ht a u f die Vorste ll unge n, we lc he si e von Fra n krei chs größte m öst lic he n Nac h ba rn ve rmitt el n, u n t e r suc h t w o r d e n si n d . D i e A u swa hl der drei Z eit sc hri fte n i st kei ne s wegs zufä l lig: La R evue de s De ux Monde s st eht für da s konservat iv-re chtsli be ral e, E s p r it f ü r das so zi ali s ti sc h- li nk sli be ral e pol iti sch e La ge r, wä h re nd Doc ume nt s, R evue de s que st ions a l l e ma n de s e ine mi ttl ere Positi on ei nni mmt, so da ß die drei Publ ikati o nen zusa mmen da s ge sa mte de mokrati s che Me inu n g s s pe kt r u m Fr a n k re i c h s a b dec ke n, m i t hi n e i n p ol i t i sc he s T ri pty chon bilden. Nähere Hi nwei se z ur Re prä se nta ti vit ät und zum Ei nfl uß de r Zeit schri fte n f i nd en sic h i n de n d ie se Pr esseo r gan e v or st e l l e n de n Ab s c h ni t t e n 2. 1.1 . , 2.2 . 1. u n d 2 . 3.
I c h h abe mi c h au f da s de mo kr ati s che Mein un g s s pe kt r u m b e g re nz t , da n u r i nn e r h a l b v o n die s e m e in e p lu ra li st i sc he, e r ge bn i s of fe ne Di sk u s si on ü be r De ut sc hl an d st at tfi n det. Die D e ut s c h l a n d bi l de r de r Ko m m u n i ste n o d e r de r e xt re m e n R e c ht e n si n d dag e g e n – d e r Nat ur d i e s e r p ol i t i s c he n G ru p pi e ru n ge n ge mä ß – i hrer Fo r m nac h ni c h t a u fge fä c he rt, s o nd e r n mo n o lit hi sch , i hre r En t wic kl un g nac h v on ei ner al s E rsta rr u ng zu be zeic h ne nd e n Ko nti n uit ät g e prä gt u n d i hr e m In ha lt n ach du rc h ge h end ge r ma n op h ob.1
D e r A u s wa hl de r d re i Ze it sc h ri fte n l ie gt ne ben i hr er P o si ti on ie ru n g i m p ol iti s ch en Sp e kt ru m n o ch e in z wei te s , ebe n s o wi c hti ge s Moti v z u gr u nd e: i h r In ter e sse a n De ut sch la nd.
D i e 1 8 29 i n s L e be n ge ru fe n e R evue de s De ux Monde s st ellt von ihren Anfänge n an e ine r eic he Fu nd g ru be a n Urte ile n ü ber da s Nac hb ar l and da r, wa s scho n a n de re For s che r zu r U n t e r s uch u n g f rü he re r Ja h rgä n ge die s e r Z e i t sc hr i f t v e r a n l a ß t hat .2 M i t Robe rt d ’ Ha rco u rt ( 1 8 81 - 19 6 5) z ä h l t s i e e i ne n de r P ro t a go ni s t e n d e r de ut s c h - f r a nzö si s c h e n A n nä he ru ng z u i h re n Mit ar b eite rn .
D i e sei t 19 3 2 e r sch e i ne nd e Pu bl i k a t i o n E s pri t h at ne be n i hr e m Grü n de r, de m c h ri st l i c h- pe r s on a l i s t i sc he n P hi l o s op he n E m m a n ue l M o un i e r ( 1 90 5 - 1 9 5 0 ), n oc h me h re r e we ite re Aut o re n aufz uwei sen, die unmi t telba r nac h, m a n c h e s oga r sc h on v o r d e m K ri e g se n de f ü r die Ver s t änd ig u ng z wi sc he n Fra nk re ich u n d De ut sc hla n d plä die rt ha be n. Zu di e se n A u t or e n ge h ö rt a uc h Jo s e p h R ova n ( *1 9 18 ), de r i m E i n sa t z fü r die de ut s c h - f r a n z ösi s c he Ve rsöhnung mit Alfre d Grosse r (*1925) bi s he ute ei ne Art Di oskurenpaa r bil de t .
Di e Ze it sc hri ft D oc um e n t s , R e v ue de s q ue st i o n s al l e m a nd e s s e tzt s ic h seit i hr er G r ü n du n g d u rc h d e n J e su i t e n pat e r u nd M i l i t ä r se e l so r ger Jea n du R i va u
( 1 9 03 - 1 97 0 ) i m Au g u st 19 4 5 f ü r den Di a l og z w i sc he n De ut sc hla n d un d F ra nk re i c h e i n. I hr C he f red a k t e ur i st se i t 1 99 0 J o se ph R o va n.
N ä he re s z u m Ge wic ht Deu t sc hla n d s i m Ge sa m t s pe k t r u m de r Z e i t s c hri ft e n u nd z u m quantita ti ve n Ve rhält ni s z wi sc he n de n Beric hte n über di e pol iti sche und j ene n über die k u lt ur elle E n twic kl u ng d e s Nac h bar la nd e s wi rd in d e n Ab sc h nit te n 2.1. 1., 2. 2. 1. u nd 2. 3.
a u s gef ü hr t.
Un te r De ut sc hlan d bil de r n ver s te he i ch ge ne ral i sie re n de Au ssa gen übe r De ut sc hl an d u n d die Deu t sc he n b z w. üb er ei ne n ei nz eln en de ut sch en Staa t u n d se ine B ü r g e r :
- Di e De ut sc he n si nd mili tari sti s ch.
- Di e De ut sc he n si nd a nti mi lita ri sti sc h.
- Di e De mokra tie de r Bunde s re publ ik i st nur ei n Sc hönwette rsy ste m.
- Di e We stde ut sch en si nd zu ü be rze ug te n De mo kr ate n ge wor de n.
- I n de r DDR wäc h st ei ne fa nat i sc h ko mmu n i sti sc he Ju g e n d hera n.
- D i e o s t d e u t s c he J ug e n d or i e nti e r t sic h a n de n Kle i d u ng s - u n d M u s i k mo de n de s We ste n s.
- Di e B u nd e sr e pu bli k wi r d d e m a tla nt i sc h en B ü nd ni s t r eu b lei be n.
- D i e We s t de ut s c h e n g l e i t e n i n d e n N e u t r a l i s m u s a b.
- De ut sch lan d hat i n E ur o pa ein so lch e s Ge wi ch t , daß es sich d er Eu r opä i sc he n W i r t sch a f t s- u nd Wä hr u ng s u ni on a l s e i n e s Ve hi ke l s z u m A uf ba u e i ner m o ne t ä r e n, wi rt scha ft lic he n un d p oli ti sc he n Vor he r rscha ft ü be r We ste ur o pa be die ne n ka nn.
- De ut sch lan d be sitzt n ic ht da s Ge wic ht, we lc he s e s i h m e r mö gli che n wü r d e , auf di e W i r t sch a f t s- u nd Wä hr u ng s u ni on e i ne H e ge m o ni e ü be r die E u r op ä i sc he Ge mei n sc ha f t au fz uba ue n.
I c h h abe mi c h, u m d en Umf an g de r Ar b eit nic ht i n s Ufer lo se a n wa ch se n z u la sse n, b e w uß t a uf d i e Au s w e r t u n g g e n e ra li sierende r Aussa g en be sc hrä n kt .
Da he r ko mmt de r ge ri ng e Ste lle n we rt, welc he Fra ge n de r Ku lt ur in d er Ar beit e i n ne h me n, d e n n g e n e ra l i s i e r e n de A u s s a ge n z u r d e u t sc hen Ku l t ur f i n de n sic h n u r i n E s p r i t u n d i n D o c u me n t s u nd d or t a uc h nu r bi s in di e Mit te de r 19 6 0er Ja hre .2 . 1 Aussagen übe r die Qual ität ei nz elner lit erari s cher ode r kine ma tographi scher We rke , die nic ht ge ne ra li si ere n d a u f d ie ge sa mte de ut sche
L ite rat u r bz w. Fi l mkunst übe rt ra ge n we rden, ha be ic h da mit von a n Anfang a n mit volle r Absic ht ausge s chlossen.
Au c h i m p ol i tische n Be rei ch be de u tet di es, d aß ei ne Au ssa ge, die nic ht g e ner ali sie re nd au f die De ut sc hen ode r De utsc hl a nd ü b ertra ge n wi rd , i n der Ar b eit kei ne n Pl atz fi ndet. So be ha ndele ic h i n mei ne r Beric hte rsta tt ung über die Zeit sc hri ft D o c u m e n t s d ie Ka mpa gn en de r SPD u nd de r Grü ne n g e g en da s f r anz ö si s che Kern kr af t wer k Ca tte no m u n d ge ge n d a s a m e r i k a n i sc he Ra ket e na b we hr p ro g ra m m S DI i m J a h r 19 8 62 . 2 n u r , wei l di e Z eit sc hri ft i m Spät somme r und Frühherbst die se s J a h re s de r Me i n u ng war , d a ß d i e S P D un d d i e G r ün e n d i e Bu n de st a g s wa hl e n v on 1 9 8 7 gew i n ne n w ür de n2 . 3 u n d daß die se P a rte i e n d a nac h, l eg it i mie rt d ur ch Wil le n d er Me hr heit d er Wäh le r2 . 4, d ie B un de s re p ub l i k a u s i hr e r W e s t bi nd u ng l ö s e n k ön nt e n2 . 5.
Wa s die Krit erien der Auswa hl de s i nte rpre tie rte n Ma te ria l s bet ri f ft, so habe ic h bei d e r Au s w e r t u n g d e r Z e i t sc hri ft e n n i c h t nac h A r tikeln, sonde rn na c h A u ssage n g e s u cht . S o g e sc hie ht e s zu m Be i sp iel oft, da ß e in Ar ti kel, de r e i n de ut sch e s T he ma b eh an d elt, a be r k ei ne ge ne ral i sie re nd en Aussa ge n ü ber Deu t sc hla n d u n d die Deu t schen e nt hält , unt er de n T i sc h f äll t, wä hr en d e in a nde re r Arti ke l , der E ur op a ode r de r wel t pol iti sch en La ge i n sge sa mt ge wi dmet i s t, e i nen re ichen E rtrag bri ngt. De r e r st e Fal l hat in mei ne n E xz erpte n k ei ne Sp ur en hi nt er la sse n; f ür de n z w ei ten Fall möch te i ch d ie 25 Art ik el a n fü h r e n , welche i n de r Re vue de s De ux Monde s z wi sc he n der U nt e rz e i c h nu n g d e s E V G - V e r t rag s a m 2 7. Ma i 1 9 5 2 u n d se i ne m Sc he i t e rn i n d e r N a t i o na l ve r sa m m l u ng a m 30. Au g u st 19 5 4 de m K a m pf ge gen sei ne Ra ti fizi erung di enen.2 . 6 Vo n die s en 2 5 A rti kel n ( dav o n we rd en 1 1 z i t i e r t2 . 7 u n d 1 4 n ur e r w ä h nt2 . 8) bez ie he n sic h l ed ig li ch 3 i n i h re m Tit el a u f De u tsc hl an d.2 . 9
Da ß i ch ge ne ral i sie re n de Au ssa ge n ü be r De ut sch lan d u nd di e De ut sc he n nic ht n ur i n Ar ti ke ln, d ie die se m La n d un d se in en B ür ge r n g e wi d me t si nd , son d ern – mi t rei che r A u s b e u t e - ü be ra l l ge s uc ht ha be, i st de r Gr u nd da f ür, d a ß di e Au s w e r t u n g d e r d r e i Z e i t sc h ri ft e n z w e i Ja h re i n A n s pr uc h ge no m m e n hat ( A ug u st 1 99 8 – J u l i 20 00 ). Be i m Du r ch ge he n vo n Arti kel n, di e sic h in ih re m Ti tel wed er na me ntl ic h n oc h i n hal tl ich au f De ut sch lan d u nd di e De ut sche n bez ieh e n, h abe ic h mic h a n Sc hl ü s se lwö rte r n wi e
„ a l l e m a nd (e ) (s ) “ , „ Al l e ma n d( e ) ( s) “ , „ Al l e m a g ne “ , „ RF A “ u n d „ R D A “ u n d a n Na m e n de ut sc he r Politi ker ori enti ert.
D e s U rt e i l e n s ü be r d i e Ric ht i g ke i t de r De ut sc hl a n d pe rz e pti o ne n d e r d re i Z eit sc h ri fte n ha be i ch mic h be wuß t e nt h alte n. De n n i ch hal te e s f ü r u n fai r, mic h übe r die An sic ht en v o n Men s ch en, die i m La by ri nth ih re r j e weili ge n Ge gen w ar t d en r ich t ige n We g g e suc ht ha be n, a u s der e x- p ost- Per s pe kt iv e, da s hei ßt i m Be sitz v o n Dra u f sic hte n a u f die L aby rin th e v erga n ge ner Gegen w ar ten , z u m Ric ht er z u er he be n. Die s u m so meh r , al s die d r ei Z eit sch r ifte n un d di e in i h nen
s c h re i be nd e n A ut o re n sic h i m Ra h me n d e s K on s e n s e s übe r di e d e m ok ra t i sc he S t a a t s f or m b e weg e n .
D i e Wa hr ne h m u ng s pe r s pe kti ve n (v e rga n ge ne E rfa h ru n ge n, V or ur t e i l e , I n ter e sse nla g en, Se lb st bil d) h abe ic h do rt be r üc k sic h tig t, w o ic h a u f sie au f mer k sa m g e wor de n bi n . So r ü hr t die Au fhe ll un g de s Deu t sc hla nd bi ld e s vo n E s p r it i n der zwe ite n H ä l f t e der 1 9 50 e r J a h re u n t e r a nd e r e m da he r, daß d a s Bi l d, we l c he s si c h di e l i n k sl i be ra l - so zi ali s ti sc h en Fra nzo sen vo n i hr e m e ig ene n Lan d mac he n, se it 19 5 4 un ter d e m Al ge rie n kr ie g le id et.2 . 1 0 In de r De ba tte, di e i n de n 1 9 90 er Jah re n u m die E ur op ä isc he W i r t sch a f t s- u nd Wä hr u ng s u ni on ge f üh r t wir d, t r i t t d i e W a hrneh m u n g sp e r s pe kt i ve a n me h re re n Ste lle n de utl ic h her v or :
- I n de r R ev ue de s De ux M o nde s trete n j e ne Autore n, die al s R e gie ru n g s m i t gl i e de r a n d e r po l i t i sc h e n Mac ht t e i l ha be n od e r a l s h ohe St aat sbea mte unmitte lbar an die We i sunge n der Re gi erung ge bunde n si nd, a u sna h msl o s fü r die Un io n ein.2 . 1 1
- In de rse lbe n Zei t schri ft ni mmt sic h 1994 der gaulli sti sc he Pol iti ke r Philippe Séguin, de r a l s Präside n t de r Nati ona lversa mmlung ei n re in r e prä s en tat iv e s Amt i nne h at, die ( Na rr e n- ) Frei heit h e rau s, ge ge n d ie d i e W ä h ru n g su ni o n a n st re be nd e Po l i t i k d e s wie e r de r ga ull i st i s c h e n P a r t e i a n geh ö re nd e n P re m i e r m i n i st e r s E d oua r d Bal l a d u r z u op p on i e r e n .2 . 1 2 Beze ic hnenderwei se hatt e Ball adur sel b st ha tte z wei Jahre zuvor, a ls di e G a ul li st en s i ch n oc h in de r pa rla men ta ri sc he n O pp o si t i o n be fa n den , d ie W ä h ru n g su ni o n a b gel e h nt .2 . 1 3
- I n E sprit f or de rn 1 9 94 z w e i u nt e r de m P s e u d ony m B a l amar sc hrei ben de f ra nz ö si s ch e Un te rn eh mer – wahr sc hei n lic h, we il i h r e Bet ri ebe u nt er de r z u r E rre ic hu n g der Un io n bet rie be ne n Pol iti k l ei den – e i ne Abk o pp el u n g d e s Fra nc vo n de r De ut sc h en Ma r k un d ein e R üc k ke h r zu r In fla ti o n sp ol iti k d e r 1 9 60 e r u nd 1 97 0e r Ja h re .2 . 1 4
A u f da s L i e f e r n v o n Ba si s i n f or m a t i o ne n z u den wic ht i g s t e n p ol i t i s c he n E nt w ic kl un g en der je we ili ge n E p oc he h abe i ch ve rz ic htet , d a d ie Arb eit f ür de n h i stori s ch g e bil det en L ese r ge sc h rie b en i s t. Bil li g ende ode r mißbi lli ge nde Urteile über Komple xe wie d i e E u r op ä i s c he Ve rt e i di g un g sg e me i n sc ha ft o de r d i e E u ro pä i sc he W i r t sc haf t s- u n d W ä h ru n g su ni o n z u fäl l e n u n d sic h da m i t v on v or n he r e i n a uf d i e Se i t e de r B e f ü r w ort e r o de r d e r Ge gne r e i ne s die se r Pr oje kte zu sc h lage n, st an d a n ge si ch t s me i ner En t sc hei d un g, nic ht ü b er di e wie de r geg eb ene n Mei nu n gen z u r ic hte n, so wieso a u ße r Be trac ht.
B ei de r Au swe rt un g de r Z eit sc h ri fte n ha be i ch di e An t wo rt en u nte r s uc ht, we lc h e d ie s e Pu bl ik a tio ne n a uf di e dre i hi nte r i h ren Au ssage n ü ber De ut sc hla n d ste he n de n G r u n df ra ge n geb e n :
- Ka n n sic h da s de ut sc he Vo lk, u nte r de ssen Mili tar i smu s, Na ti on ali s mu s u n d E x pa n si on i s m u s F ra n k re i c h i n s i e bz i g J a h re n d re i ma l hat l e i de n m ü s se n, üb e r ha u p t ä n der n?
- Wi e si n d die De ut sch en he ut e?
- Au f welc he n Ge bie te n i s t De ut sc hla n d e in Vo rb il d f ü r Fran k rei ch?
E s i st u n sc h wer z u e rke n n e n, da ß d i e F r a ge n nac h d e m Z e i t p un kt i hre s Au ft ret e ns g e or d ne t s i n d.
Di e e r ste Fr age wu rd e, wi e d er i m Ju ni 19 4 0 un mit te lba r v o r de m de ut sch en E i n m a r s c h i n Esprit er sch i ene ne un d do rt i m Mai 1 94 5 e r neu t a b ge dr uc kte Art ik el L’Al le magne et l’E u rope vo n Al be rt Bé gu in3 z eigt, sc ho n z u Be gi n n de s Kri eg e s akt uel l.
Di e z we ite Fra ge ta uch t sc h on wen ig e Mo na te nac h d em En de de s Kri eg e s a u f . Di e d ri tte Fr age wir d a n ge si ch t s der Dy na mik de r de ut sc he n Wir t scha ft se it de r W ä h ru n g sr e f o r m vo m 20. Ju ni 1 94 8 i m me r w i e d e r a u f ge w or fe n.
Di e e r ste Fra ge, die i h rer Herkunft na ch de m konse rvati v-re c htsli bera len La ge r z uz uordnen i st und die i m De ut sc hl a ndkonze pt De Ga ull e s bi s 1949 mit „ ne in“ be a n twort et w i r d ,3 . 1 se tzt ge da nk lic he Vo re nt sc hei d un ge n vo ra u s, di e z wi s ch en 1 87 0 un d 1 9 45 vo n de r M e h rhe i t de r F ra nz o s e n g e t ro ff e n w o rd e n s i n d.3 . 2
D i e se Me h rh e i t de r F ra nz o sen h a t z u m i nde s t mi t de m V o r wu rf d e s E x p a n s ioni s m u s n ic ht ga nz u nr ech t ge hab t, de nn
- 1 8 7 0 k o nn t e s i c h d a s f ra nz ö si sc he Vo l k s pä t e st e n s z u de m Z e i t pu n kt a n geg ri f fe n f ü hle n, a l s da s Tre f fen v o n Fe rr ièr e s z wi s ch en Ju le s Fav re un d Ot to v on B i sma rc k, bei de m die f ra nzö si sc he Se ite ei ne Bee n di gu n g de s Kr ie ge s u nd ei ne fi na nzie l le Kri eg sen t s chäd ig u ng a n geb ote n hat te, wege n d e r d e u t sc he n Fo r de r u ng n a c h d e r A bt re t u ng E l s a ß - L o t hrin ge n s e r f ol g l o s g e blie be n wa r.
- 1 9 1 4 m uß t e F ra nk re i c h b e f ü rch t e n, we n n e s s i c h – w i e v on D e u t sc hla nd g e fo rd e r t – f ü r d e n F a l l e i n e s de ut sc h - r u ssi s c h e n K ri e g e s n e u t r a l e r klä rt e , d u rc h e ine n de ut sche n Sie g ü be r Ru ßl an d in ei ne ä h n liche st rate gi sch e L a ge g e b ra c h t z u w e r de n, w i e si e 1 8 70 / 18 71 i nf ol ge de r Ne ut ral i t ä t R u ßl an d s un d Öste rre ic h- Un gar n s be sta nde n hat te. Di e Poli ti k, we l che De ut schland seit de m 6. Juli 1914 (B l a n ko sc he c k a n Ö s t e rre i c h- U n g a rn) ge genübe r Se rbie n und da mit ge ge nübe r Rußl and bet r ieb,
- k o n nt e i n s o f e rn a l s e r st e r S c h ri t t nic ht nu r z ur O s t e x pa n s i o n, s o nd e r n a uc h z u r We stex pa n si o n ge we rt et we rde n.
- 1 9 3 9 g a l t da s g l e i c h e f ür d en de ut s c h - p o l ni sch e n K ri e g .
D i e e r ste Fra ge f ra gt nac h d em de ut sc he n V olk, die zweit e nac h d e n Deut sc he n. Di e se Be gr if fe ve r we nd e i ch sy no ny m i m Si n ne vo n „ di e Me hr he it de r De ut sc he n “. Di e d r itt e v o n mi r au s de n Au ssa ge n der Zei t sc hr if ten e r mi ttel t e Grun d fra ge f rag t da geg en na ch D e ut s c h l a nd als Staa t, de nn hi er ge ht e s mei ste ns um staa tli che oder st aat lic h geregelt e I n s t i t ut i o ne n (z. B. da s B u nde s ve rf a s su n g sg e r i c h t bz w . da s d ua l e A us bi l d u ng s sy st e m i m H a n d we r k ). De r S pr a c hge b ra uc h d e r Z e i t sc hri ft e n i s t s ehr un p rä z i s e . Ma l wi r d d e r Be g ri ff A lle magne i m Si nne v o n l’Etat alle mand , mal i m S i n ne v o n l a majo rit é d e s Al l em an d s g e bra uc ht. O ft p a s se n a uc h b ei de De ut u ng en.
D a s re l a t i v g ro be Ra s t e r d e r d re i G r un d fra ge n wa r n o t we nd i g , u m a u s de n Z e i t sc h ri ft e n a n g e si c h t s d e r L ü c k e n ha ft i g kei t i hrer Beri chterstat tung ei ne n quantit ati v a n ge me ssene n Ertrag an inte rpret ie rbare m Ma te r ial z u ge win ne n. Wen n ic h z u m Bei s pi el fü r d e n Ze it rau m vo n 19 4 5 bi s 19 5 0 nac h d er B er ich te r st att un g üb er di e Bef re iu n g der K o n z e n t r a t i o n sl a ge r, die Ver t r e i bu n g a u s d e n Ost geb iet en, d ie Nür n ber ge r Pr oz esse , d ie W ä h ru n g sr e f o r m, die d e u t sch e T e i l un g, di e Ve ra b sc h i e du n g de s G r un dge s e t z e s un d die G r ü n du n g d e r B un de s re p u bl i k g e f ra gt h ä t t e , hä t t e i c h i m me r wie de r die f ür de n L e se r e r müdende Fe st ste llung t r effe n müsse n, da ß e in be sti mmte s T he ma i n ei ne r be st i mmte n Z eit u ng en t w eder ga r nic h t b eha n del t o de r nu r be ilä ufig erwähnt wird. Ic h woll t e jedoc h i n e r ste r Li nie ermitt el n, wa s die Ze it sc hri fte n sc hrei be n, und nic ht , wa s sie nic ht schre ibe n.
De n n d a s, wa s sie sc h rei be n, i st men ge n mä ß ig be g ren zt; da s, wa s sie nic ht sch r eibe n, i st d a geg e n u fe r l o s.
Wa rum e r klä re ic h e s nic h t z u ei ne r mei ner wic hti gst en Fr age n, wi e sich die f ra nz ö si sch e De ut sc hl an d wa hr ne h mu ng seit 1 9 45 en t wic kel t hat, in welc he n Sch rit t e n u nd ve ranla ßt durch we lc he Fa kt ore n sic h hi er Ve rä nderungen ei nge ste llt ha be n, ob die Fr a nz o sen a u f di e De ut sc h en od er di e Deut sc he n a uf die Fra nz o sen z uge ga n ge n si nd , o de r o b e s die M a c ht de r U m st ä nde u nd d i e p rä ge n de K ra f t de r e ur o päi s c he n In s t i t u t i o n e n g e we se n s i n d , di e h i e r e i n e E n t wi c kl u n g a n ge s t o ße n ha ben?
We n n e s mei n Z iel ge we se n wä re, die s e Frag e z u bea nt w or te n, hät t e der Ti tel mei ne r D i s s e r t a t i o n ga nz ku rz „ Di e f ra n z ö s i sc h e n Deut sc hla n db i l de r 1 9 45 - 1 9 9 9 “ g e l aute t . Ic h hät t e kei ne Zei t schri ft en ausge w ert et, sondern mic h a u ssc h ließlic h a u f Sekundä rli tera tur zu d ie s e m T he ma ge st ütz t, da s hei ßt a uf de r Gru n dla ge v on Sek u nd är l itera tu r e in We rk de r T ert iä rli te rat ur ge schri ebe n. Die s wäre zwa r vol lkomme n le gi ti m gewe se n, a be r in mei ne r Di sser tat io n wol lte i ch et wa s an de re s tu n: ic h woll te zeig en , d aß i ch ei n u mfa ng re ic he s K o r p u s a n
Pri märlite ra t ur be wä lti ge n, strukturi ere n und i n nac h vol lzie hba rer Wei s e darstel le n k a nn.
Ni cht sde st oweniger möcht e ich die Fra g e an die s er St elle mit e ine m Zita t a u s Gi lbert Zi ebura, Di e deut sch-französi sc he n B ezie h un ge n se it 1 94 5, Stu tt ga rt 21 9 9 7 d a hi nge he n d bea nt w or te n, daß e s die Mac ht de r Umst än de ge we se n ist , wel che h ier d ie E nt w ic kl un g an ge st o ßen h at:
Wi chti ge r al s al le Le hre n der Ge sc hic ht e i st de r e be n so ei nfac he wi e r e vo lu ti onä re Tat be s ta nd, da ß de r Z we it e Wel tk ri eg d ie B ed in g un g en de s d e ut sc h- f ra n zö si sc he n Ve r hält ni sse s r ad ik al ve rä nde r t ha t. Se in we lt hi st o ri sc he s Er ge bn i s be sta n d j a d a rin, da ß ni ch t nu r d ie a u f ökonomisc he r, tec hnologische r und mili tä risc he r Übe r le genheit ba sierende Vo r mac ht st el lu ng Eu r op a s in de r We l t u nw i e de r b ri ng l i c h ve r sp i e l t wo r de n i s t, son de r n daß da r üb er hi na u s die eu r o päi sc he n Na t iona l sta ate n a u fge h ör t ha ben, die interna ti onale Pol iti k a l s ha u pt säc hli ch e Akte ur e z u b e sti mme n.
I h re ö ko n o mi s c he , mi l i t ä r i sc he un d m o r a l i sc he K ra ft wa r 19 4 5 z e r br oc he n, o b s i e i n s L a ge r d e r S i e ge r o de r de r Be siegt en ge hört en. An die St ell e de s e u ropäi s chen Glei chge wi c ht s, mit de sse n Hil fe si e ve rge bl ich versuc ht hat ten, i hre Ri vali tät en notdürfti g z u ra tiona li si e r e n, und a n de m j a h r hu n de r t e l a n g de r We l t fri e d e g e h an g en hat te, t ra t nu n e in gl o ba le s Gl eic hge wic ht, de ssen Ma cht ge se tz si ch a u c h u n d g e r a de E u r op a u nt e r w e r fe n mußte.3 . 3
Di e Fo lg e da vo n wa r, da ß die Bez ie hu n ge n z wi s che n Fra n kre ic h un d D e ut s c h l a n d s i c h n u n z wa n g sl ä u fi g a uf e i ner wel t p ol i t i s c h u nt e r ge or dn e t e n E be ne ansiedelt en und da ß ihne n da mit von vornherei n für die Zukunft de r g r ö ßte Tei l i hr er bi s he ri ge n S pr en g kra ft ge n o m m e n w a r – w i e i m m e r die Pr o ta go ni s te n sel be r si ch an stel le n u n d in i h re ne ue n Rol le n h inei n wac h se n moc hte n. Der Ant agoni s mus ha tte sic h, una b hä ng i g v on d e n Be t e i l i gte n, g le ich s a m v o n s el b st re s or bi er t; e r hat te au f je de n Fa ll s ei ne e le ment ar s te E xi s te nzb ed i ng un g ve rl or e n, da d er zen t rale Str eit p u nkt , n ä ml ic h d ie G e s t a l t u n g d e r M a c ht ve r h ä l t nis se i n E u ro pa i m Si n ne der ma xi mal en Durchse tz ung de r je weil igen Nati onal it ät, sc hle ch ter di n g s ob sol et ge wor de n w a r. Ke in Wun de r, we n n Au s ei na nde r se tz un ge n z w i s chen be id en , vo n d en en f r ü her Kr ieg ode r Frie de n ab hi nge n, jet zt a l s ei ne Art Sc hat ten b ox en e r sc hie ne n [. .. ]. [... ].
Wi e i mme r f olg te a uc h die s e s Mal da s Be wu ßt sei n n u r z ög er n d d en o b je kti ve n Verä nd er u nge n .3 . 4
[ E s fo l g t e i n e Geg e n ü be r st e l l u n g der De ut sc hla n dk o n z e pt e , wel c he d e Ga ul le un d die R é si st an ce wä hr en d d es Krie ge s u n d i n d er u n mi tte lb ar en Nac h krie gsze it ve rtrate n,3 . 5 eine Ge ge n übe r st ell u ng, die si ch in k u rze r For m a uc h i n mei n er Di s se rt ati o n wie de rf in de t.3 . 6]
Al le Urte ile, welc he di e i n de n u nt er s uc hte n Zeit sch r ift en sch rei be n de n Au to re n ü b e r D e u t sc h l a nd fä l l e n, u nd a l l e Rat sc hl äg e , wel c h e s ie de n f ür d i e f ra nz ö si sc h e De ut schlandpolit ik Verant wort lic he n e r teile n, la sse n si ch auf e x pli zit e ode r i mpliz ite An t w or ten a u f ei ne od er me hre re de r dr ei Gru n df ra ge n z ur üc k fü h r en.
D i e Ur t e i l e u nd Rat s c h l ä g e de r Au t o re n si n d da s P ro d uk t der B e sc häf t i g u n g mi t ga nz k o n kr e t e n P r obl e me n, z u m Be i sp i e l
- [ 1. ] de r E nt w i c k l u n g der we st l i c he n Be s a t z u n g sz on e n z u e i ne m ne ue n de ut sc he n St aat,
- [ 2. ] de r Wi e d e r be wa f fn u n g,
- [ 3. ] de r St e l l u ng de r Bu n d e s re pu bl i k i n den ge pla nt e n e u r op ä i sc he n Ge m e i n sc ha fte n:
d e r Mo nt an u ni o n, d er Eu r opä i sc he n Ve r teid ig u ng s ge mei n sc ha ft un d de r E u ropäi s chen Wi rt sc ha ft sgemei nsc haft,
- [ 4. ] de r In t e n s i v i e ru n g d e r de ut s c h - f ranzösi schen Be zie hunge n unt er Cha rle s De Ga ul le un d Kon ra d Ade na uer ,
- [ 5. ] de r Kri s e di e ser B ezie h un ge n wä h r end de r Ka nzl er s ch a f t e n Lud wi g Er ha rd un d Ku r t Ge or g Ki e si ng er s,
- [ 6. ] de n Wa h l e r f ol ge n d e r N a t i o na l de m okrati s che n Partei De ut schl ands (NPD) w ä h re n d de r z we i t e n Hä l f t e de r 1 9 60 e r J a h re ,
- [7. ] de r Ause ina ndersetz u ng de r De ut sc he n mit ihre r nat iona l soz ia li sti schen Ve rgange nhe it,
- [ 8. ] de r Ost p oli ti k d er soz ial li be rale n Koal iti o n,
- [ 9. ] de m i n d e n 1 9 70e r Ja h re n d e u t l i c h s i c ht ba r we rd e n de n wi rt sc h a ft l i c he n Ungleic h ge wicht z wi s chen Deut sc hla nd und Fr ankrei ch,
- [ 1 0. ] den l i n k sr a d i ka l e n T e n de nz e n i n d en Universitä te n, den Ge werkscha ft en und d e n R e g i e ru n g spa rt e i e n w ä h re n d de r e r s t e n H ä l f t e de r 19 7 0e r Ja hr e ,
- [ 1 1. ] der R ea kti on de s Sta ate s u nd de r Be v öl ker u ng a uf de n Te r ro r ismu s, - [ 1 2. ] den p az ifi st i sc he n u n d ne utr ali sti s che n Str ö mun ge n in de n 19 8 0e r Ja hr en, - [ 1 3. ] der Ste l lun g De ut sch lan d s i m Eur opa de r ge pla nt en Wi rt sc ha ft s- u n d
W ä h ru n g su ni o n,
- [ 1 4. ] den d e u t sch e n I nv e st i t i on e n i n O st e u ro pa s e i t d e m Fal l de s E i se rn e n V o rh a n g s, - [ 1 5. ] den re c ht sr ad ik ale n Ve rb re che n in de n 19 9 0e r Jahr en.
B e i de r Be ha nd l u n g d i e se r P ro bl e me s t e l l e n sic h di e Au t o re n L ei t f rag e n :
- [1. ] Wird de r we stde ut sche Sta at ge na uso mi lita ri sti s ch, na ti onali s ti sc h und e x pan s i on i sti s c h w i e da s u nt e rg e g a n ge n e De ut s c h e R e i c h se i n?
- [ 2. ] I st di e B u nd e sr ep u bli k ge na u so mil ita ri sti sc h, na ti ona li sti sc h un d e x pan s i on i sti s ch wie da s De ut sch e Reic h?
- [ 3. ] W i r d die B u nd e sre p ub l i k du rc h i h r wac h se n de s wi rt s c ha ft l i c he s u nd z u k ün f t i g a uc h mili tä ri sc he s Ge wic h t die He ge monie über Europa
- e rla nge n? De ut et die na ti onali s ti sc he Agi tat ion um di e Saa r a u f ei n wi edere r wac h te s d e ut sc he s Vo r mac ht str eb e n h i n?
- [ 4. ] I st di e Scha ff u ng en ge r de ut sc h- f ra nzö si sc he r Be zieh u nge n si nn vo ll?
- [ 5. ] W e m n üt z t d i e K ri se d e r de ut sc h - f r a nzö si sc he n Bez i e h u ng e n? Sa gt da s f ro s t i ge K l i ma a u f de r R e g i e ru n g se be n e e t w a s ü be r da s V e r hä l t n i s z wi s c h e n de n V öl ke rn a u s?
- [ 6. ] En t ste ht i n Deu t sc hla n d ei n ne ue r Nat io na l soz ial i s mu s? Wie si cher i st di e d e ut sc he De m o k ra t i e?
- [ 7. ] Ha be n di e Deu t sc he n au s i h rer Ge schic ht e g ele rn t?
- [8. ] Ni mmt die Bunde s re publ ik di e T ra d ition de r Ve rträ ge von T aurogge n und R a pal lo u nd des Hit ler - Sta lin - Pakt s wie de r auf?
- [ 9. ] Dro ht ei ne wir t sc haf tl ich e He ge mo nie de r Bu n de s rep u bli k ü be r We st eu r op a ? - [ 1 0. ] Wi r d di e de ut sc he Demok ra tie d ur ch Ko mmu ni ste n ze r st ö rt wer de n? Oder ste ht
g a nz i m Ge g e nte i l e i n e f a s c hi st i sc h e Re a kt i o n a uf d i e l i n k s ra di kal e n T e n de nz e n b e vo r?
- [ 1 1. ] I st die Re ak ti on de s Staa te s u nd d er we std eu t sc hen B ev öl ke r un g a uf d en T e r ro ri s m u s fa sch i sti s c h? Is t die B un de s re p ub l i k ü be r hau pt n oc h e i n e De m o kra t i e?
- [ 1 2. ] Dr if tet die Bu n de s re pu bli k in de n Ne ut ra li smu s ab?
- [ 1 3. ] Wi r d di e Eu r opä i sc h e Wir t sc haf t s- u nd Wä h run g su ni o n z u ei ne r mo net äre n , ö k o no m i sc he n un d po l i t i sc he n Vo r he rr s c ha ft de s wie de rv e re i ni gt e n De ut sc hl a n d s ü b e r W e ste u r opa f üh re n?
- [ 1 4. ] Dr o ht e ine de ut sc he He ge mo ni e ü be r Ost eu r op a ?
- [ 1 5. ] I st die de ut sch e De mo kra tie an ge sic ht s wa ch sen de r sozia le r Pro b l e me noc h s i ch er? Ode r i st si e nu r e i ne Sc hö n we tt erd e mok rat ie?
Di e Sowjet i s che Be sa tz ungsz one bz w. DDR spie lt i n de r Beric hte rst att ung de r drei Pu b li kat io ne n, wie i n de r f ra nz ö si sche n Pre s se u n d i n de n f ra nz ö si sc he n De ut sc hla nd bi lde r n d e r Z e i t vo n 1 94 5 bi s 1 99 0 ga nz a l l ge m e i n , n u r e i ne geri n ge Ro l l e .
We n n Aut ore n ei n a nd ere s Deu t sc hla n d bil d v er tr ete n al s je ne s de r Re da kti o n d e r Z eit sc h ri ft, i n de r sie sc h r eibe n, ha be i c h da ra uf h in g ewie se n.
Au s der Dar s tel lu n g g eh t a uc h her v or, wa nn di e R ed a kti on ei ne r Z e i t s c hrift üb e r l än ge re Z eit an ei ne m Deu t sc hla n db il d f e st häl t ( w ie j ene d er R e v u e des Deu x M o nd e s a n de m Bi ld ei ner mili tari sti s chen, nati ona li sti sc he n und expa nsi o ni st i sc hen We st deut schla nds i n de r e r ste n Hä l f t e de r 1 9 50 e r J a h re ) u nd wa n n si e z wi s che n z w e i D e utsch la nd bi ld er n sc h wa nk t ( wi e je ne vo n D o c u me n t s in
d e n 1 9 80 e r J a h re n z w i sc he n d e m Bil d e i ner b ün d ni s t r e ue n un d de m B i l d e i ne r i n de n Ne ut ral i s mu s ab glei te nd en B u nde sre p ub li k).
D i e E i nt e i l u n g de s 5 4 Ja h r e u m fa s se nd e n Un t e r s uc h u ng sz e i t ra u m s i n di e i n d e n K a pi tel üb er s ch ri fte n de s H au pt tei l s d er A r bei t b e n a n nt e n u nd d ur c h J a h re s z a h l e n a b geg re nz t e n Ab s c h ni t t e m a rk i e r t kei ne br ucha rt i ge n V e rä n de ru n g e n d e r D e u t sc hla nd bi l d e r, d a e s so lch e in de n d re i a u sg e wer tet en Pu bl ika ti on en nich t gi bt, so nd er n ric hte t si c h nach d e n wic ht ig s t en sic h a u s d er i nt er nat io n ale n Po li ti k e rge be n de n An lä sse n de r B e sc hä fti g un g mi t De ut sch l and.
A u f di e Si t u a t i o n d e r u n mi t t e l b a re n Na c hk ri e g sz e i t ( 19 45 - 1 9 5 0) f o l gt e i ne ac ht jä hr ig e Peri od e, i n we lc her d ie T he men de r Mo nt an un io n, de r E u r o päisch en Ve rte id ig u ng s ge mei n sc ha f t, de r Sa ar u n d de r Gr ün d u ng de r E ur o pä isc he n Wirtschaftsg e me insc ha ft - eng mite ina n de r ve r k n ü p f t - i m Mi t t e l p u n k t ste he n ( 1 9 5 0 - 1 9 5 8 ) . G e na u so e ng hä n gt die Ve rt i e f un g de r d e u t sc h- f r a nzö s i sc he n B e z i e h un ge n du rc h De Gau l l e und Ade na ue r (1958-1963) mit de r durc h di e Enttä uschung übe rt ri ebe ne r E r wa rt unge n a u s ge l ö st e n K ri s e d i e se r B e z i e h u ng e n ( 19 6 3-1 9 69 ) z u sa mme n, so d aß be id e s i n eine m Ka pi tel ve rei nt i st. Die nä ch sten z wei Absch ni tte sin d nac h de r d e ut sc he n Ost po lit ik ( 1 96 9 - 1 9 8 0) u nd de m de ut sc he n Paz i f i s m u s (1 9 80 - 1 9 89) be na nn t . Di e Wi e d e r ve rei ni g u ng un d di e v o n i h r a n ge st oß en e Sc ha f fu ng de r E u ro pä i sch en Wi r tsc ha ft s- u n d Wäh r un g s un i on (1 9 89 - 1 9 9 9) bi l d e n das l e t z t e Ka pi t e l d e s Ha u pt t e i l s de r A r bei t .
Je de s di e se r Ka pite l be st e ht a u s d re i Te ile n, we lc he die Na me n de r dre i un ter s u cht en Z eit sc hri fte n tra ge n.
D i e L ä n ge de r v e r sc hi e d e n e n U nt e ra b sc h nit te j e n e r d re i T e i l e l a s s e n e rk e n ne n, da ß e inz el ne Z eit sch ri fte n in ma nc hen Pe ri o den de r gr o ße n Po lit ik a nd ere Th e me n v orz o gen . So b e sc hä fti gt s ich D o c u men t s währ en d de r Ja hr e vo n 19 5 8 b i s 19 6 9 v or a lle m mi t der na ch 1945 vollz ogenen Abke hr de r De utsche n vom Na t i o n a l i s m u s u n d m i t d e r a b 1 9 5 8 i n t e n si v v o ra n get rie b ene n Aufa r bei tu n g d er na ti on al sozia li s ti sc he n Ve rg an ge n heit .
De m Ha up tte il d er Ar be it ge he n ei n fü h r ende Kap ite l vo ra n, die d i e a u sgewertet e n P u b l i ka t i o ne n vo r st e l l e n u nd i m F a l l e d e r 1 82 9 bz w. 1 93 2 ge gr ü nd e t e n Z e i t s c h ri ft e n La R evue de s De ux Monde s u nd E sprit a uch de re n De ut schl an d bil de r vo r 19 4 5 ku rz re fe rie re n.
De r Sc hl u ßte il fa ßt die Er ge b ni s se de r Arb eit zu sa mmen.
Di e Arbe it i s t reic h a n lä ngere n Z ita te n, wel che die vora n- oder na chge ste ll ten i nt er pr eti ere n de n Pa ssage n u nte r ma ue r n un d ei ne n ve rti ef ten Ei n bl ick in da s De nke n de r Mi ta rbe ite r der dre i Ze it sc hri fte n bie ten solle n.
De r Umfa n g der Que lle nzi tat e e rg ib t sic h a u s de m T h ema d er Ar be it. De nn i n d i ese r g e ht e s n ich t u m de n r eale n Abl au f de r Ge sc hic ht e, son de r n u m Pe rze pt io ne n, so da ß d ie Z ita te a u s de r Pri mä rl ite ra tu r sc ho n f ür sic h spre ch en .
D a s K ri te ri u m fü r da s w ör tl ic h e Zitat w ar d ie Br ill an z d er F o r muli er u ng de r z u r Wi ederga be be sti mmte n Absc hnitt e. Wi e die Ar beit ohne Quel lenzi tate aussähe , zeigen di e mi t de n Anmerkungszi ffe rn 669 bi s 676 ma rk ierte n Abschnitte , i n denen ic h we ge n der we ni g br ill an te n Fo r mul ie ru n gen d e r au sge we rt ete n T ex te a uf d ie wör tli che Wie de r ga be v e rzic ht et ha be.
Di e se s Krit erium der sprac hl ichen Schönheit ga lt auc h für Zit ate a us de r S e k un dä rl i t e rat u r.
D a ß a l l e f ra n z ös i sc he n Z i t a t e i m Obe rt e xt übe r se t z t s i n d u nd i m A n me r ku n g st e i l i n d e r Or ig in al spra ch e e r sc he ine n, i s t ei n Die n st a m Le ser, de r so de n Ob er te xt a u f zune h men v e r ma g, oh ne stä nd ig v o n eine r Spr ac he zur a nde re n we ch sel n z u mü sse n, un d g leic hze iti g de n Z ugri f f a uf de n Ori gi n alte xt und da mit di e Mögl i chkeit de r Über setz ungskontrol le hat .
2. Die Zeitschriften
2.1. La Revue des Deux Mondes 2.1.1. Geschichtlicher Überblick
D i e R e v ue de s De ux Mo n d e s wir d i m Au g u st 18 2 9 ge gr ün de t . De n Be gi nn i hre s Aufstie gs ma rki ert i m Juli 1831 die Übe rnah m e de r D i re kti o n d u rc h d e n Sch w e i z e r D r ucker F r a nç oi s Bu l oz ( 1 80 4 - 18 7 7), de r die s e Fu n kt i o n bi s z u se i n e m T o d e wa h rn e h m e n so l l t e .4
„ I hre Übe rz e ug un ge n wa re n je ne de s an d ie Ma ch t g e ko mme nen B ü rg ert u ms: Ve rt ra ue n i n d e n Fo rt s c h ri t t , P re i su n g d e r i n di v i d ue l l e n F re i hei t u nd Ve rte i d i g u ng de r g e s e l l sc ha ft l i c he n O r d n un g. “ ( Br o gli e , Ga b ri e l de . Histo i re po lit iq ue de la Rev ue de s Deu x M o nd e s de 18 2 9 à 1 9 7 9. Pa ri s 1 97 9. ).5
D i e Re vue w ä c h st i m L a u f e de s 1 9. Ja h r hu nd e rt s ü be r a l l e K o nk u rr e nz u nt e r ne h m e n h i na u s.6 Sc h on 18 4 9 kan n ma n d ie „ Re v ue de s De u x Mo n des“ a l s „ erste a lle r po li ti sc he n un d l ite ra ri sc he n Zeit schri fte n“ bezeic h ne n, „in de r se it mehr a l s fünfz ehn Jahre n a l le B e rü h mthe ite n de s La nde s sc hre ib en “.7 S ei t d e m e r st e n J a h rz e h nt ge h öre n de m Re da kti onskomitee unte r a n de re n Ge orge Sand, Alfre d de Musset, Sai nt e-Be uve, Gusta ve Pl anche , Vic tor Cousin, E dga r Qui net , He nri B l a z e d e B u ry u n d C ha rl e s d e Maz a de a n.8 I h r Di re kt or Fr a nçoi s B ul oz, u nt er de m d ie Abo n ne nte nz ahl sic h vo n 1 .00 0 (1 8 34 ) a u f 18. 0 00 ( 1 8 74 ) e r hö h t ,9 „war während me hrerer Jahrze hnte e i n e r der a m be sten i nf or mie rt en Män ne r v o n Pa ri s . Je de n T a g w ur d e e r v o n a l l e n Sei t e n v o n J ou r nal i s t e n, P a rl a me nt a ri e r n un d Mi ni ste rn u m R at ge fra gt . “ (Br og lie ).1 0
U n t e r se i n e m S oh n C ha rl e s B ul oz ( Di re kt or v on 1 87 7 bi s 1 89 3 ), de m L ite rat u rkri ti ker Fe rdinand Brunet ière (189 3 - 1 9 06), de m Se nat o r F ra n c i s Ch a r m e s (1 9 06 - 1 9 1 6), d e m T he a t e rk ri t i ke r R e né Do u m i c (1 9 16 - 1 9 37 ) u nd de m J ou r nal i s t e n A nd ré C h a u m e i x (1 9 37 - 19 4 4) s e t z t d i e R evue i hren Au f st ie g fo rt. Die Ab on ne nte nza hl be tr äg t 1 9 14 4 0. 0 00 u n d e rr e i c ht 1 93 9 m i t 48.0 0 0 i h r e n Höc h s t sta nd .1 1 „ Währen d der Zei t z w i sch en de n We lt kr ie ge n wi rd d ie Revue zu eine r l it era ri sc he n In sti tu ti on u nd f in det i hre we ite ste Ve r bre it un g. Sie i st da s Fo ru m p ar ex ce llen ce de r El i ten de r Nat io n, di e B a sti o n der Aut oritä ten der Acadé mi e frança i se sowie je ne r a u s Poli ti k und Mi lit är, i mmer bere it, di e b e st e he n de O rd n un g u nd d i e Gr ö ße F ra n kre i c h s z u v e rte i di ge n. In d e m sie i hre Mit a r be i t e r fa st ausschli eßl ich a u s die se n Mi lie us bezie ht, ve rbinde t die R e v ue de s De ux M o nde s d i e Z e n t re n de r Ma c ht – de r M a c h t d e r l i t e r a r i sc h e n Ko n se kr a t i o n u n d a uc h der p ol i t i s c he n u nd mi li tä ri sc he n Mac ht – zu e ine m Netz we r k un d sc ha f ft eine n an de n Auf fa ssu ng e n de r Rec hte n ausgeric ht ete n Ort de s
Au sta u sc he s u nd de r Kon t akte, d er ge mei n sa men Be z ug s pu n kte u n d de r
Ve ra nk er u ng de r get eil te n We rte . “ (Kar ak at sou li s, An ne. R e v ue de s De ux M on de s. I n : Jull ia rd, Jac que s; Winoc k, Mic hel (Hgg.). Di ctionnai re de s intell e ctuel s f r ançai s. Pa r is 1 9 9 6. ) .1 2
N a c h de r Ni e de rl a g e v o n 1 94 0 b ri c h t d a s Red a k t i on s k o mi t e e de r R e v u e a u s e i n ander, d a i h r Di re kt or An dr é Cha u mei x sie i n e in Org an de r Vichy - R e g ierun g ve r wan de l t.1 3 So s t e l l t d e r G e r m a ni st u nd D e ut schla n de x pert e Ro be rt d ’ Har co u rt se i ne Mit ar be it ein. Mit de r B e fre i u n g 19 4 4 wi rd d i e R evue verb ote n un d ka nn er st a m 1 . Ja nu a r 1 94 8 , n achd em sic h da s R e d a k t i o n sk o m i t e e u n t e r A u s sc hl u ß v o n An d r é C h aumeix und unte r de r Le itung de s ne ue n D i re kt or s Fi r mi n R oz (1 9 4 8- 1 95 4) w i e d e rve rei ni gt h a t , e r ne ut e r sc he i ne n. A uc h R obe rt d’Harc ourt ni mmt von Anfang a n se ine Mi tarbe it wie der auf.
U m di e feh l e nd e n J a h r gä n ge 1 9 45 - 1 94 7 we ni gste ns t e ilwei se zu ersetze n, ha be i ch d i e J a h re 1 94 6 u nd 1 94 7 d e r Z e i t sc h ri ft H o m me s e t M o n d e s a u sgewe rte t. H o m m e s e t M o n d e s w u r de i m J ul i 1 9 46 ge g rü n de t u nd i st a m 1. S e p t e m be r 1 9 56 i n d e r R e v u e des Deu x M o nd e s a u fge ga n ge n.
F i r m i n R oz s o wi e sei ne N a c hf ol ge r Cla ud e - J o se p h Gi gn o ux ( 1 95 4 - 1 9 6 6 ) un d Je a n V i g ne a u (1 9 6 6- 19 70 ) k ön n e n de n Nie de rg a n g de r R e v ue i n den 1 9 5 0e r u nd 1 96 0 e r Ja h re n n i c ht a u f ha l t e n. Die s e r i st ve ru r sa c h t d u rc h d i e G rü n du n g qua l i t a t i v h oc h w e r t i g e r, a n a n gel sä ch s i s che n Vo r bil de r n o ri en tie rte r T age s- und Wochenz eit ungen, wie e s sie vor de m Z w eite n Welt k rie g i n Fra n kre ic h n ic ht g ege be n h at. Al s Bei s pie le se ie n Le M onde ( 1 9 4 4) b z w. L’Ex pre s s ( 1 95 3 ) g e n a n nt . S c h o n die V e re i n i g u ng v o n H o mme s et M o nde s mi t der R evue de s De ux Monde s 1 95 6 i s t e in Ze iche n de r Kri se de s Zei t sc h rift en ty p u s „ Re vu e “.
1 9 6 6 b e t rä gt die A u fla ge d e r R evue de s De ux Monde s, d ie si c h 1 93 9 a u f 52. 0 00 E xe m pla re b e l a u fe n h a t t e , nu r no c h 1 8. 00 0 E xe m p l a re .1 4 Mit de m Se pte mb er 1 96 8 ge ht die R e v u e, we lche sei t Juli 1831 ha lbmona tlic h e r schi enen war1 5, z ur m ona t l i c h e n E r s c h e i n un g s wei se ü b e r.
Di e We n de b rin gt 1 97 0 di e Umwa nd lu n g de r Ze it sc hr if t i n „ di e R e vue de r Ga ul l ist en d e r e r ste n St u nd e , der Mä nne r di e sc ho n 19 4 0 de m G e ne ra l n a c h L on d on ge f ol gt s i n d “ ( M a ur ice Sc h u ma n n, Ga sto n Pa le wski, Jac que s Soust ell e) ode r die ihn i n de r Ré si stance u n te r st ützt h abe n ( Mi che l De br é, He nr i Fre nay , Jea n Ja u del ). ( Re v ue d e s De ux Mo nd e s, N o v e m be r 1 9 85 ).1 6 Der zulet zt Ge na nnt e ni mmt di e Funkt ione n de s Di re kt ors und de s C h ef re da kte u r s b i s 19 9 1 wahr. I n de m z wei ten1 7 A mt fol ge n a u f i h n Jea n Bo th o r el ( 19 9 1- 1 9 9 5), B r un o de Ce s s ol e ( 1 99 5- 1 99 9 ) u nd Na t h a l i e d e B a u d ry d ’ A s so n ( a b 199 9 ).
Du r ch di e An le hn u ng an d en Ga ul li smu s ge win nt di e R e v ue n e ue G e l d geb e r, L e s e r u n d A ut or e n. Sie w i r d w i e de r z u e i ne m For u m ho c h ra ng i g e r k o n se r va t i v- r e c h tsl i be ral e r r e gie re nd e r o de r sic h i n d e r O pp o si t i on be fi n de nde r P ol i t i ke r. W ä h re n d d e r Be i t ra g v o n A u ß e n m i ni st e r M a u ri c e Co u ve de M ur vi l l e i m
J a h re 19 6 11 8 e i n e E pi s od e geb l i e be n wa r, e r sc he i ne n s e i t 1 9 7 1 i n d i c h t e r Ab f ol g e
B ei trä ge ga ul li sti sc he r u n d nic ht - g aulli sti sc he r ko n se r vat iv - r e c htsl ib era le r Amt s in ha be r un d O p p o si t i on s v e rt ret e r. I m L a u fe i h rer A mt s z e i t e n a l s M i n i ste r, P re m i e r mi ni s t e r, Pa rl a me nt s pr ä si de nt od er Staa t sp rä s id e nt v er öffe nt lic he n fol g e nde Persönlic hke ite n Arti kel i n de r Re vue de s De ux Monde s: Jac qu e s Cha ba n - D e lma s1 9, Pierre Me ssmer2 0, J a c ques C h i r a c2 1, Val éry Gi sc ard d’E sta ing2 2, Ray mo nd B a r re2 3, R ené Mo n ory2 4, E d ouar d B a l l a du r2 5, P h i l i p pe Sé g ui n2 6 und C har l es Mill o n2 7.
Se it 19 8 9 e r schei ne n i n de r R evue auch Arti kel von Polit ikern de s P a rt i So ci ali s te, o h ne da ß die s an d er Ori en tie ru n g der Z eit sc hr if t et wa s ä nd er n wü rde. Wä hr en d ih rer A mt s ze ite n a l s Mi ni st er o de r P re mi er mi ni st er p ub liz i eren i n d er R e v u e des Deux M o nde s Mi chel Rocard2 8, Jea n - Pie r re Ch evè ne me nt2 9 u nd Hu be rt Vé d ri ne3 0.
Di e Aufl age der Rev ue bet rä gt he ut e 1 5. 0 00 Ex e mpla re.3 0 . 1
Da s Profil de r Ze it sc hri ft wi rd a uf der Inte rnet se ite 1 3 4 rev ue s de p sy c h an al y se , p s y c h ol og i e , ph i l o so p hi e , rel i g i o n s, dé b at s e t i dé e s d e s fra nz ö si s c h e n Auß en mi ni st er iu ms kurz und treffe nd c harakte ri sie rt :
„ D ie Re vue d e s De ux Mo n de s i n fo r mier t übe r die g r o ßen Fra ge n d er Ge gen w ar t. Si e st eh t al le n Disz ip li ne n o f f en: de r Poli ti k, der Wi rt sc ha ft, de r Ge sc hic hte, de r Ph ilo so ph ie, d e r R e l i gi o n, de n Kü n st e n . . . “3 0 . 2
Di e se Au ssa g e ist gü lti g f ür die ge sa mt e Ge sc hi ch te de r Ze it sc hr if t vo n 18 2 9 bi s h e ute. Die e i nzi ge ne nn en swe rt e Ve rä nd er un g in ne rh al b de s Unte r s uch u ng s zei tr au ms d er v o rl ie gen de n Arb eit be ste ht in de r Ab sc haf f un g de r Pre s se sc ha u z u m B eg in n de r Ja h r e s 1 9 5 6.
De ut schland ni mmt in de r poli ti sc he n Beric ht se r st att u ng de r R e v ue e i n en b e deu te nd en Plat z ei n, de n qu an tit ati v z u me sse n e in e me th od i sc h an spr uc h sv ol l e u nd vi el Z e i t e r f or de r nde A u fg a be wär e . E i n e s d e r E r ge b ni s se di e se r Un t e r s uch un g be s t ü n de nac h me i ne m Ei ndruck i n der E rke nnt ni s, da ß da s Inte re sse an Deut sc hl and i n der unmitte lbaren Nac h kr ie g sze it un d wä h re nd de r Di sk u s si o n ü be r die Wie de rb e wa ff nu n g rela ti v hoc h i st, v on d e r Mit t e de r 19 50 e r J a h re bi s u m 1 9 80 e i ne T a l s o hl e d urc h sc h rei t e t u nd a n l ä ß l i c h der De bat te n übe r de n de ut sc h en Paz if i smu s un d die Gef a hr e in er au f die eu r opä i sc h e W ä h ru n g su ni o n ge gr ün de t e n d e u t sc he n Vo r he r r sc ha ft ü be r E ur o pa wi e de r e r ke n nba r a n st e i gt. S o w oh l d i e po l i t i sc he a l s a uc h die k ul t u re l l e E nt w i c k l u n g De ut sc hl a n d s we r de n r e gel mäß ig b eha n del t. Wa s da s Ve rhä lt n is z wi sc he n d en B er ich te n übe r die p ol it ische u n d j e ne n ü be r d i e ku l t ur e l l e E nt wi c k l u n g d e s Nac h bar la nd e s a nb et ri ff t, so ü be r wie ge n die e r ste n di e z w eite n deu tl ic h.
2.1.2. Die Deutschlandbilder der Revue des Deux Mondes vor 1945
Di e Ei n st ell u ng de r Rev ue de s De ux M o nde s z u Deu t s c hla n d sc h wa nk t b i s 18 7 0 z w i sc hen Sy mp at hie u nd Ab nei g un g.
S c h on 1 83 2 w a r nt de r Hi s t ori ke r E d gar Qu i n e t (1 8 03 - 1 8 7 5) v or de m i n s be so n de re i n Pr e uß en be he i mat ete n de ut sc he n Na ti on ali s mu s:
We n n wi r a n De ut sch la nd de n ke n, ste lle n wir u n s da s De ut sc hl an d Fr a u v o n St a ëls v or, [. .. ]. Ab er di e se s Deut sch la nd h at sic h gä nzl i ch v e rän de rt – l e i de r.
[... ].
Da s gi lt be so nde r s f ür Pre u ßen . Do rt ha t da s a lte, u n par tei lic he We lt bü r ge rt u m e in e m z o rn ig en u nd e rzür nba re n Na ti on ali s mu s Pla tz ge ma cht, [... ]. Dort hat die Nati onal be wegung zue r st i hre n Fri ede n mit de r M a c h t g e sc hl o s se n, un t e r der Be di ng u n g, d a ß d i e se d i e Pr o vi nz e n E l sa ß u n d L ot h ri nge n z urü ck er o ber t. Di e p re u ßi sc he Re gi er un g gi bt ja De ut sch la nd da s, wonac h es he ute a m mei s te n dürste t: T ate n, Lebenswirkl ic hke it, brei te Initi ati ve n; sie e r füllt übe r Ma ße n sei n e n pl ötz lic he n Wunsch nach Mac ht u n d mate ri ell er Stär ke , [. .. ]. Au f de n e r ste n Bl ic k ma g e s er sta un e n, da ß di e e i nz i g p o pu l ä re Re gie ru n g j e n se i t s d es R he i n s die e i n e s a b s ol ut i st i s c h ve rfa ßt en Sta ate s i s t; abe r di e ser Ab sol ut i smus i s t ni cht de r st umpfsi nnige Absoluti smus Österre ic h s; es i st ei n ge schic kt er, unge me in rühri ge r, t a t e nd u r sti ge r A b s ol ut i s m u s, d e m nu r n oc h e i n Ma n n mi t de m ric ht i g e n B l i c k fe hlt, de r se i nen Kurs si cher be sti mmt, [... ].3 1
[ W e l c h e i ne pr o ph e t i s c h e Ga be – dre i ß i g ( !) Jah re v o r de r E r ne nn u ng B i smar ck s zu m p re u ßi sc he n Mi ni ste rp rä si de nt en. ]
Di e sel be Warnung fi ndet sich a uch a m En de de s Art i kel s, de n He in ri ch Hei ne 1 83 4 i n de r Re vue3 2 pu bl izi ert u n d ei n Ja h r späte r e r ne ut v erö f fen tli ch t, al s z we ite n T eil de s al s
„ Ge ge n ge wi c ht g ege n Mme de Staël “ (Heit ma nn, Kla u s. D a s f r a n z ös i sc he De ut s c h l a n db i l d i n se in e r E nt wic kl un g. In: Soci ol ogia Inte rnat iona li s IV, 1966.)3 3 k o n zi pi e r t e n We r ke s , w e l c h e s den s e l be n T i t e l w i e da s 1 81 3 i n L o n do n un d 1 81 4 i n Par i s er sc hie ne ne Bu ch d ie se r A u t or in tr äg t : De l’ All e ma g ne.3 4:
I h r ha bt vo n de m b ef rei te n De ut sc hl an d meh r z u be fü rc hte n, al s v o n de r ganz en heili ge n Allia nz mi t sa mt al l en Kroat en und Kosaken. […]. Es ma g in Deu t schla n d v o rg e hen, wa s da woll e, [... ], hal tet Eu ch i mmer g e rü stet, [.. . ].3 5
„ I m Zei talt er de r nat iona l staatl ichen Be s t r e b u ng e n i s t i n de r ‚R e v u e de s Deu x Mo n de s ’ [... ] vie l d ie Re d e vo n de r ‚e ur op äi sc he n Au fga be ’, da s n eue Pri nzi p, d as n e u e R e c ht , d i e Id e e der Z u k un f t , d i e Id e e de s Ja h rh u nd e r t s o de r wi e i m m e r die S a c h e ge nan nt w i r d [ z . B. e s p ri t c on s t i t ut i on ne l3 6, droi t consti tuti onne l mode rne3 7], z u ver br e i t e n. Die südde ut s che n Staa ten, die sich der ‚Ide e ’ re cht
e nt ge ge nk o mme nd zei gt e n , wer de n vo n de r ‚Re v ue ’ mi t fre u nd lic h en Wo rte n ge r adez u v e r wö hn t3 8. “ ( L i nk e n he i l , Ro l f Die t e r . D i e « R e vue de s De ux M on d e s » u n d De ut s c h l a n d.
Ze it ge nö ssi sche f r a n zö s i sc he Ko mmen ta r e zu d en p oli ti sc he n V o rg än ge n i n un d u m D e ut s c h l a nd de r J ah r e z wi sc he n 1 8 30 u n d 18 7 1. Schr a m be rg / Sc h w a rz wal d 19 6 2 . ).3 9
Ga nz an de r s die Be u rtei lu n g Pre uße n s :
„ ‚L a Pr usse est aujourd’hui la t ête du corps ge rmani que ’4 0 st ellt Lermi nie r [1835]
f e st. Doc h di e p re u ßi sc he Mo nar ch ie su che die Vo rh e rr sc ha ft in Deu t sc hla nd z u ge wi nne n, o h ne di e I de e d e s Ja hr h un de rt s ve r wi r kl iche n z u wol l en; si e b e müh e sic h, ei n Natio na l staa t z u we r de n , n i c ht a be r e i n nat i on a le r Ve r fa s su n g s sta a t . “ ( L i nken he i l ).4 1
E in krie ge ri sche r Konfl ikt mit Pre ußen schei nt L ermi nie r unauswe ic hli ch:
„ Ei ne s T age s, so me in t Le r min ier , we rd en Fra n kre ic h un d Pre uße n alle in sc ho n we ge n der B e sit zu n gen a m R hei n a u fei n and er s to ße n. ‚ I l y aur a n éc essa ir e me nt u ne é mu lati o n a r den te. A q ui l a pal me de l a civi li sa ti on e t de l’ in tel li g ence ? à qui un j o ur le p r i x d u c o m b a t ? On p e u t d i re d e l a ri ve du Rhin c o mme de la suc c es si on d’Al exandre : ‘Au p l u s di gne .’ ’4 2. “ (Li nk e n h e i l ).4 3
„ Wir müsse n uns ei nen Abschni tt l ang mit ei ne m Be griff be fa sse n, de r i n de r ‚Revue d e s De u x Mo nde s’ je de smal da n n geb ra uc ht wir d, we nn vo n de n Au swü ch se n u n d V e rf e h l u n ge n d e s deu t sc he n Gei s t e s die R e de i st , v o n j e ne n A u s wü c h s e n nä m l i c h, a u s d e n e n d e r Su pe ri o ri tät sa n sp r uc h der ge r man i sc hen R a sse ge bo re n wur de. Z wa r i st i n d er er ste n Hä lf te de s 19 . Ja hr h un de rt s u nd au ch bi s wei t i n die zweit e Häl ft e hin ei n [ n ur b i s 1870 – M. K. ] da s Ve r häl tn i s der ‚ Re vu e’ zu De ut sc hla n d f re u nd lic h, do ch ha t ber eit s i m Jah re 1 84 2 E d gar Qu in et de n B eg ri f f der ‚T eu to ma nie ’ g ep rä gt, dere n e r De ut sch la nd be zic hti gt . T eu to man ie i st meh r a l s ei n Au sdr uc k f ür die Tät ig ke it un d de n Ve r su c h , e inen de ut sc he n St aat u nd de ut sch e s Vol k stu m a u s ge r mani s che n Re mi ni sze nz en be le ben z u wo ll en;
T eu to man ie i st da mal s i n Fra n kre ic h sc hle ch th in zu m B eg ri f f f ü r d ie de ut sc he Üb e rhe bl ic hk eit ge wo rde n . “ (Link en hei l ).4 4
Nac h Qui ne t kompe n si ere n die De ut sc hen mit de r Te ut omanie, we l che si ch v o r ne h ml ich in ei ne m h äß l iche n Ve rh alt en ge ge n übe r Fra n kre ic h ä uß er t, die Er i nne ru n g a n d ie ge i sti ge u nd d ie po lit i sc he He ge mo n ie Fr an kr eic h s üb er Deu t sc hla n d i m 1 8. u nd f rü he n 1 9. Ja hr h un d e rt s o wie d a s Be wu ßt s e i n i hr es E i n g e sch l o s se n se i n s d ur c h R u ßla nd un d Fra nkrei ch z u La nde und durc h E n gla nd zur See.4 5
„ Da s Ka p i t e l f i n d e t se i n e n A b sc h l u ß i n versöhnlic h gestimmte m , k o n st i t u t i o n e l l e m Op ti mi smu s. Nu r die Fre ih eit, sag te Qui net , we rde Deut sc hla n d vo n de r Te ut o mani e heil en u n d e s z u sei ne m i h m e ig e nen G en ie z u r üc k fü h re n k ö nn e n. “ ( L i nke nhe i l )4 6:
Mö g e De ut sc hl an d so sc hn ell wie mö gl i ch z u sei ne m nat ür lic he n Ge nie z ur üc k fin de n. [... ]. Mö ge vo r a lle m d ie He i ma t Gute nb er g s en dli ch da s R ec ht er we r b en, z u sc h rei be n [Kri ti k a n de r Ze n s u r ]; de r Ge i st ve r ste ig t sic h im Se lbstge spräc h; er ve rfä lsc ht sic h un te r d er M a sk e .4 7
1843 „ be urte ilt Sa int-Re né Tailla ndie r die geistige Situation De u t s c h l a n d s [ . . . ] folgende rma ße n: “ (L inke nhei l)4 8
I c h wei ß kei ne Wo rte u m die se Mi sc hu n g z u be sc hr ei b e n aus a b st o ße nde m Ma ter ial i s mu s un d ra ffi ni e rte m My st izi s mus, a u s sc hwe rfäll iger Pedanterie und läc he rli c her Sel b st gefä lligke it, aus sc h ola sti sc he r Über he bl ic hke it u nd u nv er s chä mte r L e icht fe rti g kei t . Auc h we iß ic h ei ne n so gr o ßen Lär m in ei ne r so g r oße n L e e r e nicht zu e rkl äre n.4 9
De r sel be Au t or sc h rei bt 1 84 9 da s Sche it er n d er de ut sch en Nati o nal ve r sa mml un g de r a l l z u l a n g wi e ri ge n, a ka de m i sc he n Di s k u s si on d e r G r u nd re c hte z u :5 0
Di e Ve r sa mml un g ve rl or d abei wer tv ol l e Zeit f ür ei n kü mme rl ich e s E r geb ni s . [ ... ]. Sec h s la ng e Mo na te met aphy si sch er Deb att en [... ]. Wo he r kommt die Verwi rrung de s he ut igen De ut sc hla nds, woher kommt da s u n w id er ru fl i che Sc he ite rn de s Fr an k fu rt er Par la me nt s , we nn ni ch t vo n die s er bli n de n Ve rbohrthe it, sic h mit sc hola sti sc he n T he ori en z u be schäft ige n s o w i e o hn e S or ge u m di e Wi r kl i c h ke i t n ur A b st ra kti o ne n u n d F or m e l n n ac hz uja ge n? [... ] a ka de mi sc he Sitz u ng en [... ]. Sol ch era rt i st di e L e i c ht fe rti g k e i t d e r P e d a n t e r i e bei d ie s em al s so be d ächt ig ge lte n d en Vo lk , [... ].5 1
Am 1. Jan ua r 18 6 2 „ be g rü ßt E d ou ar d Si mon da s Er ge b ni s de r [ p re u ßi sc hen L an dta g s - ] Wa hle n vo n 1 8 61 a l s [ ... ] Si eg de r l ibe ra l en Kr äf te [... ]“ ( L i nkenhe il )5 2, r e gi st rie rt ab er be so rg t, n och v or de r E r ne nn u ng B i sma rc k s z u m p r eußi sch en Mi ni ste rp rä s i dent en, d aß v iele Deu t sc he die i n n e re Z e rri s s e n he i t i h re s L a n de s d ur c h e i ne n e u ro päi s ch en Kri eg ü be r wi nd en wol le n:
Ma n ka nn ke in e E pi s od e d er i nne re n Ge sch ic hte Deu t sch la nd s s t u di e re n – g l e i c h g ül t i g, o b e s sic h u m da s Ha n de l n d e r Re gie ru n g e n o de r d e r Pa rte i e n han de l t – oh n e s t ä n di g a u f K r i e gsg e d a n k e n z u st o ße n. Da s C h ao s de r Mein u ng en u nd der I nte re sse n i st so un en t wir r ba r, [... ], da ß v iel e Ge i ste r, die me hr v o n d er Lei de n sc ha ft al s vo n de r Vern u nf t b eh er r sc ht w e r de n , sic h de r Be se s se n hei t v o n ph i l o so p hi sc he n u nd p ol i t i sc he n Sy ste m e n e nt ri ssen ha b en un d daz u gel an gt sin d, di e Pe r sp ek ti v e ein e s g r oß e n e u ro päi s c h e n K a m pf e s a l s hel d e n ha ft e s Hei l mi t t e l f ü r die S pa l t u n g e n u n d Üb el Deu t sc h land s i n s Au ge z u f a sse n. [… ]. Ma n ge h t in de r Ge sc hich te die l an ge ve rg e s se ne n B e sc h w erde g rü n de g ege n Fr an k r e i ch suc he n; ma n lä ßt di e b it te r ste n E ri n ner u ng en au s de r Ve r ga n gen hei t wi ede ra u fer s te he n.5 3