The Role of the Soft Innovation in the Research of Low-Tech Sectors on the Example of Food Industry

(1)

Munich Personal RePEc Archive

The Role of the Soft Innovation in the Research of Low-Tech Sectors on the Example of Food Industry

Klimczuk-Kochańska, Magdalena

2016

Online at https://mpra.ub.uni-muenchen.de/84757/

(2)

Magdalena Klimczuk-Kochañska – dr, Zakïad Teorii i Metod Organizacji, Wydziaï ZarzÈdzania, Uniwersytet Warszawski.

Adres do korespondencji: Zakïad Teorii i Metod Organizacji, Wydziaï ZarzÈdzania, Uniwersytet Warszawski, ul.bSzturmowa 1/3, 02-678 Warszwa; e-mail: mklimczuk@wz.uw.edu.pl.

Rola innowacji mi Ú kkich w b badaniach innowacyjno Ă ci przedsi Ú biorstw z sektorów niskotechnologicznych na b przyk ï adzie sektora spo ĝ ywczego

Magdalena Klimczuk-Kocha ñ ska

^*

Artykuï dotyczy problematyki innowacyjnoĂci podmiotów dziaïajÈcych wbsektorach niskich technologii. PodjÚto wbnim rozwaĝania na temat przyczyn niskiej obecnoĂci przedsiÚbiorstw zbtakich sektorów wbstatystykach dotyczÈcych innowacyjnoĂci. Przedstawiono podstawowe definicje innowacji. Ukazano specyfikÚ sektora spoĝywczego jako jednego zbkluczowych sektorów gospodarki Ăwiatowej. NastÚpnie przedstawiono sposoby wprowadzana innowacji miÚkkich przez przedsiÚbiorstwa sektora spoĝywczego.

Nadesïany: 20.11.2016 | Zaakceptowany do druku: 20.12.2016

Sïowa kluczowe: innowacje miÚkkie, sektory niskotechnologiczne, sektor spoĝywczy, badania innowacyjnoĂci.

The Role of the Soft Innovation in the Research of Low-Tech Sectors on the Example of Food Industry

The study refers to the issue of innovation entities operating in the low-tech sectors. It discusses the reasons for the low presence of companies from this kind of sectors in the statistics on innovation. The article presents the basic definitions of innovation. It shows the specificity of the food sector as one of the key sectors of the global economy. Next, reference is made to the current distribution of innovations and the specifics of soft innovation are presented, including an attempt to identify ways of soft innovations introduction by food businesses.

Keywords: soft innovations, low technology sectors, food industry, innovation analysis.

Submitted: 20.11.2016 | Accepted: 20.12.2016 JEL: L5, O31, O32

Studia i Materiaïy, 2/2016 (22), cz. 2: 23– 32 ISSN 1733-9758, © Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2016.22.2

(3)

1. Wprowadzenie

Sukces przedsiÚbiorstwa wymaga wprowadzania na rynek nowych produktów ibusïug, które byïyby atrakcyjne dla poten- cjalnego odbiorcy. Oznacza to koniecznoĂÊ podejmowania przez firmy dziaïañ wbzakresie opracowywania nowych produktów, pro- cesów, wprowadzania zmian organizacyj- nych czy marketingowych. PrzedsiÚbiorstwa spoĝywcze czÚsto dokonujÈ zmian wbswojej ofercie czy sposobie dziaïania, jednak sÈ one na tyle maïe, ĝe nie dostrzegajÈ ich statystyki majÈce na celu badanie innowa- cyjnoĂci róĝnych sektorów. Moĝna uznaÊ, ĝe sposoby mierzenia innowacji wbsektorach tzw. niskotechnologicznych (ang. low technology sectors) nie sÈ adekwatne do ich specyfiki, gdyĝ skierowane sÈ raczej na pomiar innowacyjnoĂci wbsektorach wyso- kotechnologicznych (ang. high technology), na które najczÚĂciej zwrcajÈ uwagÚ zarówno decydenci, jak ibbadacze. NiewÈtpliwie sektory takie dajÈ moĝliwoĂci wiÚkszego rozwoju technologii ibpostÚpu technicznego.

Nie zmienia to jednak faktu, ĝe sektory niskotechnologiczne, takie jak spoĝywczy, sÈ równieĝ bardzo waĝne dla gospodarek róĝnych krajów, abich poziom innowacyj- noĂci przekïada siÚ na konkurencyjnoĂÊ ibogólne powodzenie firm – producentów na rynku.

W odniesieniu do powyĝszych rozwaĝañ jako cel niniejszego opracowania przyjÚto wykazanie, ĝe innowacje miÚkkie to waĝny rodzajów innowacji prowadzonych przez przedsiÚbiorstwa sektora spoĝywczego.

Zaprezentowano kolejno ogólne pojÚcie innowacji ibukazano specyfikÚ analizowanego sektora zbperspektywy moĝliwoĂci prowadzenia dziaïalnoĂci innowacyjnej.

NastÚpnie omówiono koncepcjÚ innowacji miÚkkich (ang. soft innovations), jako brakujÈcego elementu wbsystemie analiz poziomu innowacyjnoĂci wbsektorach niskotechnologicznych. Przeprowadzona analiza moĝe staÊ siÚ przyczynkiem do dalszych rozwaĝañ na temat stanu konkurencyjnoĂci ibinnowacyjnoĂci sektorów niskich technologii, nie tylko wbPolsce, Unii Europejskiej (UE), lecz takĝebna Ăwiecie.

2. Innowacje – podstawowe pojÚcia Niektórzy autorzy twierdzÈ, ĝe innowacje to wszystko, co jest postrzegane przez czïowieka jako nowe – praktyka,

rzecz – niezaleĝnie od obiektywnej nowo- Ăci (Rogers, 1983, s. 11). A.H. Van de Ven (1986, s. 590–591) definiuje innowacje jako rozwój nowych idei, ich przeksztaïcenie ibwdroĝenie wbpraktyce.

Jak wynika zbliteratury przedmiotu, innowacja nie jest równoznaczna zbpomysïem (wynalazkiem) (ang. invention). Zdaniem C. Freemana (1982) pierwsze zbtych pojÚÊ oznacza zmianÚ wynikajÈcÈ zbwprowadze- nia nowoĂci, zaĂ drugie na opracowaniu nowego urzÈdzenia czy procesu. P.bSenge (1990) wskazaï na cechÚ innowacji, jakÈ jest moĝliwoĂÊ powielania danej idei na zna- czÈcÈ skalÚ. Natomiast przez wynalazek rozumiaï ideÚ, która jest wynikiem badañ podstawowych ibnie wyszïa poza mury labo- ratorium.

W drugim wydaniu PodrÚcznika Oslo Manual zb 1997 roku, opracowanego wbramach Organizacji Wspóïpracy Gospo- darczej ibRozwoju (ang. Organization for Economic Co-operation and Development, OECD), pt. The measurement of scientific and technological activities: Proposed guide- lines for collecting and interpreting techno- logical innovation data, za innowacje uznano jedynie tzw. innowacje techniczne, czyli nowe lub istotnie ulepszone produkty ibprocesy (OECD, 1997). Innowacje techniczne czÚsto majÈ charakter radykalny (przeïo- mowy). K.B. Dahlin ibD.M. Behrens (2005) uwaĝajÈ, ĝe radykalnoĂÊ innowacji wynika zbtechnicznej istoty produktu. Ich zdaniem innowacje radykalne to takie, które speïniajÈ trzy obligatoryjne warunki: sÈ nowatorskie, unikalne, abprzede wszystkim wywierajÈ zna- czÈcy wpïyw na przyszïe technologie, gdyĝ wyznaczajÈ kierunek ich rozwoju.

W kolejnej edycji PodrÚcznika Oslo Manual zb2005 roku wyróĝniono cztery grupy innowacji: produktowe, procesowe – skïadajÈce siÚ na innowacje techniczne iborganizacyjne oraz marketingowe – sta- nowiÈce tzw. innowacje nietechniczne (OECD,b2005). Zapisano przy tym, ĝe produkty, procesy ibmetody sÈ innowacjami, jeĂli sÈ nowe lub istotnie ulepszone przy- najmniej zbpunktu widzenia wdraĝajÈcego je przedsiÚbiorstwa, czyli mogÈ byÊ to rozwiÈzania nowe zarówno wbskali Ăwiata, rynku, branĝy, jak ib przedsiÚbiorstwa.

Wspomniane tu zmiany wbprojekcie ib(lub) konstrukcji produktów polegajÈ na zmianie formy ibwyglÈdu produktów nie prowadzÈ- cej do zmiany ich cech funkcjonalnych ani uĝytkowych (OECD, 2005, s. 52).

(4)

Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2016.22.2 25 Jak zauwaĝa C.M. Christensen (2010,

s.b21), innowacje takie poprawiajÈ efektyw- noĂÊ dotychczasowych produktów, która jest oceniana przez gïównych klientów na duĝych rynkach. Ich ěródïem mogÈ byÊ zarówno wïasne prace badawczo-rozwojowe (B+R), jak ibumiejÚtne wychwycenie sygnaïów pïynÈcych zbrynku, na którym uĝytkownicy dóbr ibusïug zgïaszajÈ swoje oczekiwania ibpotrzeby poprzez dokonanie zakupu lub rezygnacjÚ zbniego bÈděbwbdro- dze badañ marketingowych. Zatem to wïa- Ănie uĝytkownicy produktów ibprocesów sÈ wspóïtwórcami tego typu innowacji (Fre- eman, 1968).

Powyĝszy podziaï wskazuje, ĝe innowacje to coĂ wiÚcej niĝ tylko dziaïalnoĂÊ wysokotechnologiczna ibwiÈĝÈce siÚ zbniÈ radykalne zmiany. NiezbÚdne jest wiÚc uwzglÚdnienie wbanalizach poziomu inno- wacyjnoĂci róĝnych sektorów, wbszerszym zakresie innowacji nietechnicznych, mimo ĝe zmiany te nie majÈ tak spektakularnego przebiegu jak wspóïczeĂnie ma to miejsce chociaĝby wbsektorze technologii infor- macyjno-komunikacyjnych (Heidenreich, 2009; Mendonça, 2014).

3. Specyfika dziaïalnoĂci innowacyjnej wbsektorze spoĝywczym

PrzeglÈd literatury zbzakresu innowa- cyjnoĂci wskazuje, ĝe zarówno badania wbtym obszarze, jak ibrealizowana polityka wbwielu krajach, wbbardzo silnym stopniu skoncentrowane sÈ na sektorach wysokich technologii ibopartych na wiedzy nauko- wej. Wielu badaczy krytykuje jednak takie podejĂcie (Tödtling ibTrippl, 2005; Tunzel- mann ibAcha, 2005; Hirsch-Kreinsen, 2008;

Hirsch-Kreisen, Jacobson 2008). TwierdzÈ, ĝe tradycyjne sektory odgrywajÈ waĝnÈ rolÚ we wspóïczesnej gospodarce ibzasadne jest rzucenie nowego Ăwiatïa na dziaïania wbnich zachodzÈce, wbtym równieĝ na wprowadzanie innowacji. Jak wynika zbbadañ T.bSandvena i in. (2005, s.b57), przedsiÚ- biorstwa niskotechnologiczne wytwarzajÈ nowe produkty ibprocesy, które wpïywajÈ wbwiÚkszym stopniu na wzrost ekono- miczny krajów OECD niĝ przemysïy wyso- kozaawansowane technologicznie. Wyniki innych badañ pokazujÈ, ĝe ponad 50%

wszystkich innowacyjnych firm wbUE nie realizuje dziaïalnoĂci badawczo-rozwojo- wej (B+R) (Som, 2012). Nasuwa siÚ zatem

wniosek, ĝe nie moĝna lekcewaĝyÊ wagi sektorów tzw. niskotechnologicznych przy analizie innowacyjnoĂci krajów, regionów czy przedsiÚbiorstw.

Sektor produkcji ĝywnoĂci jest praw- dopodobnie jednym zbnajstarszych prze- mysïów gospodarki na Ăwiecie. Naleĝy do kluczowych sektorów ze wzglÚdu na swojÈ strategicznÈ dziaïalnoĂÊ dla kaĝdego kraju – dostarczenie ĝywnoĂci dla ludnoĂci.

Produkty, które wytwarzajÈ przedsiÚbior- stwa spoĝywcze, moĝna rozpatrywaÊ m.in.

wbkontekĂcie: podstawowych surowców, które sÈ uĝywane do produkcji (w tym m.in.

miÚsa, ryb, owoców), funkcji produktów (np. ĝywnoĂÊ funkcjonalna – ang. functional food, nutraceutyki), poziomu nowoĂci pro- duktów (np. „nowa” ĝywnoĂÊ – ang. novel food, tradycyjna ĝywnoĂÊ) czy stosowanych metod produkcji (np. organiczne, modyfi- kowane genetycznie). Jak wynika zbpowyĝ- szego, produkty sektora spoĝywczego mogÈ mieÊ bardzo róĝny charakter. Niektóre przedsiÚbiorstwa sektora stosujÈ tradycyjne metody produkcji, które nieraz nawet nie mogÈ zostaÊ wbĝadnym stopniu zmienione, jeĂli producent chce otrzymaÊ odpowied- nie oznakowanie swoich wyrobów (np.

chronione oznaczenie geograficzne). SÈ teĝ producenci, którzy wytwarzajÈ wyroby zbzastosowaniem innowacyjnych metod opartych na badaniach naukowych (np.

ĝywnoĂÊ funkcjonalna). Generalnie jednak sektor ten cechuje niski poziom technologii ibtak wïaĂnie jest klasyfikowany (Hir- sch-Kreinsen ibin., 2006; Kirner ibin., 2009, Mark-Herbert, 2004; Esposti ibin., 2007, s. 44–45).

Taka sytuacja wbsektorze pozwala twier- dziÊ, ĝe podmioty wbnim dziaïajÈce moĝna podzieliÊ na dwie grupy ze wzglÚdu na sposób transferu technologii niezbÚdnej do wytwarzania innowacyjnych wyrobów.

Wedïug skali K. Pavitta (1984) wyróĝnia siÚ firmy obintensywnej skali produkcji (ang. scale intensive) oraz naleĝÈce do pod- miotów zdominowanych przez dostawców technologii (ang. supplier dominated).

Wbpierwszych zbnich ěródïem innowacji jest zorganizowana struktura podziaïu zadañ, wbktórej tworzone sÈ czÚsto dziaïy badawczo-rozwojowe. Podmioty takie same projektujÈ, budujÈ ibzarzÈdzajÈ systemami produkcji. Natomiast drugÈ grupÚ repre- zentujÈ podmioty, które absorbujÈ technologie ucieleĂnione wbnabytych maszy- nach iburzÈdzeniach. Transfer technologii

(5)

zbzagranicy odbywa siÚ zbwykorzystaniem mechanizmu importu dóbr kapitaïowych.

KorzyĂci zbtransferu polegajÈ na podniesie- niu umiejÚtnoĂci zawodowych zwiÈzanych zbpozyskaniem dostÚpu do nowej wiedzy.

Zatem podmioty te nie tworzÈ wïasnych przewag innowacyjnych, abraczej skupiajÈ siÚ na ich pozyskaniu od dostawców ibczÚ- stym naĂladowaniu dziaïañ innych pod- miotów.

Odnajduje to potwierdzenie wbwynikach badañ Community Innovation Survey (CIS) organizowanych przez KomisjÚ EuropejskÈ.

PokazujÈ one, ĝe szczególnie niskie jest wykorzystanie patentów, jak równieĝ udziaï wbobrocie nowymi produktami na rynku przez podmioty sektora spoĝywczego (Epo- sti, 2009, s. 141–144; Ciliberti ibin., 2015).

Niski udziaï patentów moĝe wynikaÊ przede wszystkim zbogólnych trudnoĂci stojÈcych na drodze podmiotów sektora do uzyskania tego typu praw ochronnych na produkty ĝywnoĂciowe, które sÈ czÚsto oparte na recepturach (Leis ibin., 2011).

Okazuje siÚ bowiem, ĝe chociaĝ ĝywnoĂÊ ibnapoje, a takĝebsposoby ich wytwarzania mogïyby podlegaÊ opatentowaniu, np.

produkty obniskiej zawartoĂci tïuszczu lub wyroby, które ze wzglÚdu na ksztaït lub skïad majÈ widoczne zalety, to jednak wiÚkszoĂÊ zbnich nie speïnia kryteriów, jakim podlegajÈ produkty do opatentowa- nia. Przede wszystkim chodzi obkryterium nowoĂci ibbraku oczywistoĂci danego roz- wiÈzania. Z tego powodu nie mogÈ byÊ opatentowane na przykïad efekty smakowe, które, chociaĝ majÈ zasadnicze znaczenie dla rozróĝnienia wyrobów firmy ibsukcesu gospodarczego danego rodzaju ĝywnoĂci, nie majÈ zdolnoĂci patentowej (Leis ibin., 2011, s. 22).

Inny wskaěnik innowacyjnoĂci, jakim sÈ wydatki na dziaïalnoĂÊ badawczo-rozwo- jowÈ, równieĝ wbprzypadku analizowanego sektora znajduje siÚ na bardzo niskim poziomie (EC, 2015, s. 34). Zasadniczo inwestycje wbinnowacje przede wszystkim realizowane sÈ przez duĝe firmy, wbtym szczególne zaangaĝowanie zauwaĝa siÚ poĂród dziaïajÈcych wbsektorze miÚdzyna- rodowych korporacji. ProwadzÈ one dzia- ïalnoĂÊ badawczo-rozwojowÈ skupionÈ na opracowywaniu nowych procesów ibnowych produktów. Jednak duĝe firmy, które gene- rujÈ okoïo 51,5% obrotów caïego sektora wbUE, stanowiÈ mniej niĝ 1% ogólnej liczby podmiotów wbeuropejskim sektorze pro-

dukcji ĝywnoĂci. Firmy majÈce mniej niĝ 10 pracowników, czyli mikroprzedsiÚbior- stwa, nie sÈ wbogóle uwzglÚdniane wbstatystykach takich jak CIS, chociaĝ wiÚkszoĂÊ podmiotów, które dziaïajÈ wbanalizowa- nym sektorze na terenie UE to firmy tzw.

mikro. StanowiÈ one okoïo 78,0% wszystkich przedsiÚbiorstw wbUE-27 zajmujÈcych siÚ produkcjÈ ĝywnoĂci ibnapojów. Ècznie podmioty te generujÈ 6,9% obrotów sektora. Oznacza to, ĝe dane CIS nie dostar- czajÈ peïnych informacji obinnowacyjno- Ăci sektora spoĝywczego (Leis ibin., 2011, s.b23–24).

Co wiÚcej: postrzeganie innowacyjno- Ăci przez pryzmat poziomu wydatków na badania ibrozwój jest niewystarczajÈce rów- nieĝ dlatego, ĝe wiele innowacji wbsektorze spoĝywczym ma charakter inkrementalny (np. Baregheh ibin., 2012). Poza tym, jak pokazujÈ wyniki badañ sektora spoĝyw- czego, producenci artykuïów spoĝywczych czÚsto wprowadzali innowacje marketingowe. Innowacje te polegajÈ bardzo czÚsto na drobnych usprawnieniach wbproduktach, które nie sÈ ujÚte wbformalnie poniesionych wydatkach na badania ibrozwój (Juchnie- wicz, 2011, s. 159–164; Esposti ibin., 2007, s. 31).

Ponadto warto zwróciÊ uwagÚ na fakt, ĝe historycznie rzecz biorÈc, opracowanie ibstosowanie wskaěników innowacyjnoĂci byïo wynikiem dziaïañ instytucjonalnych ibksztaïtowania strategii rozwoju krajów, czy regionów (Smith, 2006, s. 150–152).

WbzwiÈzku zbtym liczba patentów ibpoziom wydatków na dziaïalnoĂÊ badawczo-rozwo- jowÈ oraz analiza wynalazków, stanowiïa podstawÚ analiz statystycznych zbzakresu nauki ibtechniki. Ze wskaěników patento- wych przede wszystkim chÚtnie korzystali ibkorzystajÈ prawnicy ibinĝynierowie, dla których sÈ one cennym ěródïem informacji obinnych zgïoszonych produktach, czy technologiach (Mendonça, 2014). Nato- miast wydatki na dziaïalnoĂÊ badawczo- rozwojowÈ byïy ibsÈ bardzo czÚsto przede wszystkim wynikiem rosnÈcej presji ze strony rzÈdów róĝnych pañstw na inwestycje wbnowÈ wiedzÚ high-tech. JednoczeĂnie nie pozwalajÈ na analizÚ niektórych rodza- jów zmiennych, takich jak kapitaï ludzki, wbtych sektorach, wbktórych niezbÚdne jest zastosowanie odpowiedniej, specyficznej wiedzy wbdanej dziedzinie.

Jak twierdzi K. Smith (2006, s. 150), wskaěniki innowacyjnoĂci nie zostaïy

(6)

Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2016.22.2 27 zaprojektowane przez socjologów ibbada-

czy, abprzecieĝ procesy innowacyjne ewo- luujÈ, abzbnimi powinny zmieniaÊ siÚ normy oraz procedury dotyczÈce dziaïalnoĂci innowacyjnej. Poza tym trzeba braÊ pod uwagÚ fakt, ĝe innowacja jest trudna do zmierzenia. Popularnie stosowane wskaě- niki pomiaru innowacyjnoĂci zbliĝajÈ siÚ do tego wbróĝnym zakresie. Niektóre nadajÈ siÚ do analizy tylko wybranych branĝ – cho- ciaĝby wydatki na B+R ibliczba patentów to dobre mierniki badania poziomu inno- wacyjnoĂci duĝych firm farmaceutycznych.

Naleĝy zgodziÊ siÚ ze P. Stonemanem (2010, s. 114), ĝe informacje na temat patentów czy wydatków na B+R nie muszÈ dostarczaÊ peïnego obrazu sytuacji wbprze- myĂle takim jak spoĝywczy, który ciÈgle przedstawia nowe warianty danego rodzaju produktów ibzmienia je wbodpowiedzi na oczekiwania konsumentów. NiezbÚdne jest zatem poszukiwanie innych sposobów prowadzenia analiz poziomu innowacyjnoĂci wbsektorach niskotechnologicznych.

4. Tworzenie wartoĂci dla klienta podstawÈ innowacji wbsektorzebspoĝywczym

Innowacje czÚsto sÈ wynikiem konku- rowania przedsiÚbiorstw przede wszystkim jakoĂciÈ przetworzonych produktów oraz szerokÈ ofertÈ nowych czy ulepszonych produktów. Jest to wynikiem prowadzenia dziaïañ zorientowanych na klienta, czyli marketingu. PodejĂcie takie jest zgodnie zbdefinicjÈ P.F. Druckera (1992, s. 42), który postrzega innowacje jako zmianÚ wartoĂci dla konsumenta. Oznacza to nie tylko tworzenie nowych lub lepszych produktów, które prowadzi do nowych korzyĂci dla nabywcy, czy niĝszej ceny przekïadajÈcej siÚ na zwiÚkszenie dostÚpnoĂci do produktu, ale takĝe tworzenie nowych potrzeb lub znalezienie nowych zastosowañ dla starego produktu (Drucker, 1994, s. 54–55).

JeĂli, jak twierdzi wielu autorów (np.bStoneman, 2010; Heidenreich, 2009), na znaczeniu zyskujÈ innowacje marketingowe, to oznacza to, ĝe menedĝerowie firm sektora spoĝywczego powinni wziÈÊ pod uwagÚ akceptacjÚ cech produktów ibsposo- bów ich wytwarzania ze strony konsumen- tów. WystÚpuje tu bardzo wiele draĝliwych kwestii, jak chociaĝby zagadnienia bezpie- czeñstwa ĝywnoĂci, etyki ibodpowiedzialno- Ăci ekologicznej. Konsumenci ĝywnoĂci czÚ-

sto bardziej akceptujÈ wprowadzanie zmian obcharakterze inkrementalnym, bazujÈcych na produktach ibmetodach produkcji juĝ znanych ibstosowanych od dïuĝszego czasu.

Z drugiej strony niektóre innowacje, np.

dotyczÈce redukcji tkanki tïuszczowej, zmniejszenia uĝycia szkodliwych dla zdro- wia konserwantów ibdodatków, jak równieĝ kwestii ochrony Ărodowiska, sÈ wysoce poĝÈdane.

Dla licznej grupy obecnych lub poten- cjalnych klientów przepisy ĝywnoĂciowe czÚsto niewystarczajÈco regulujÈ nie- które kwestie. Problemy pojawiajÈ siÚ np.

wbkwestii prawnego uregulowania niektó- rych rodzajów ĝywnoĂci leczniczej, która wykracza poza ĝywnoĂÊ funkcjonalnÈ. Co wiÚcej, zdarza siÚ ibtak, ĝe sami naukowcy czÚsto spierajÈ siÚ miÚdzy sobÈ wbkwestiach takich jak badania bezpieczeñstwa ĝywno- Ăci genetycznie modyfikowanej, czy co do stosowania niektórych dodatków do ĝyw- noĂci ibich wpïywu na zdrowie czïowieka.

Kontrowersje budzi teĝ wprowadzenie nowych rodzajów surowców, jak chociaĝby stosowanie wbprodukcji ĝywnoĂci biaïek pochodzÈcych zbowadów, co nie jest popu- larne wbEuropie. To wszystko sprawia, ĝe konsumenci czÚsto nie majÈ dostatecz- nych podstaw do podejmowania decyzji, co jest szczególnie waĝne przy wprowa- dzaniu na rynek produktów innych niĝ tradycyjne.

Obawy przed wpïywem nowych metod produkcji czy dodatków do ĝywnoĂci, na organizm czïowieka prowadzÈ do sytuacji, gdy nie ma akceptacji róĝnych grup interesariuszy na wprowadzanie innowacji obcharakterze bardziej radykalnym ibtech- nicznym (np. miÚso na hamburgera wyho- dowane wblaboratorium). JednoczeĂnie jednak innowacje marketingowe bardzo czÚsto nie budzÈ wiÚkszych obaw ze strony konsumentów, abco wiÚcej nie tylko czÚsto nie wymagajÈ znaczÈcych nakïadów finan- sowych na ich wprowadzenie, ale ibjedno- czeĂnie sÈ zdecydowanie mniej ryzykowane dla przedsiÚbiorstw.

Tworzenie wartoĂci dla klienta nie zawsze jednak byïo waĝne. J.A. Schumpe- ter (1960) caïkowicie lekcewaĝyï konsumenta jako czynnik innowacji. W jego rozu- mieniu konsumpcja ma charakter bierny – odbiorcy jedynie spoĝywajÈ dostarczane na rynek dobra. A. Marshall (1920, s. 86;

za: Swan, 2009, s. 194) wbprzeciwieñstwie do J.A. Schumpetera podkreĂlaï, ĝe gospo-

(7)

darka napÚdzana jest przez konsumentów, którzy chcÈ nabywaÊ towary obcoraz wyĝszej jakoĂci. Takie ich zachowanie daje moĝliwo- Ăci wprowadzania innowacji. Powyĝsza propozycja A. Marshalla staïa siÚ podstawÈ do rozwaĝañ prowadzonych przez K.J.bLanca- stera (1966, s. 134). Twierdziï on, ĝe wszystkie warianty okreĂlonego dobra posiadajÈ tÚ samÈ funkcjÚ kosztów ibpodobnÈ cenÚ, abróĝniÈ siÚ odmiennÈ proporcjÈ cech cha- rakterystycznych produktu, takich jak np.

styl, smak lub zapach, które kaĝdy odbiorca produktu moĝe postrzegaÊ subiektywnie.

Na wybory konsumenta wpïywajÈ zatam nie tyle iloĂci, ile jakoĂci dobra (Lancaster, 1966, s. 132). UĝytecznoĂÊ konsumenta jest wiÚc funkcjÈ atrybutów danego dobra, które obejmujÈ zarówno róĝne warianty estetyczne, jak ibintelektualne. Podsumo- wujÈc, wbramach tzw. hipotezy hedonistycz- nej (ang. hedonic hypothesis) K.J.bLanca- ster (1966, s.b134) wskazuje na trzy gïówne kwestie: (1)bdobro per se nie wpïywa na uĝytecznoĂci dla konsumenta, zaĂ charak- terystyki, jakie ono posiada majÈ wpïyw na uĝytecznoĂÊ dobra dla konsumenta – zatem podstawÈ wyborów ekonomicznych sÈ wïa- Ănie te cechy dobra, abnie dobra jako takie;

(2) dobro posiada wiÚcej niĝ jednÈ cechÚ charakterystycznÈ ibwiele takich cech jest dzielonych przez wiÚcej niĝ jedno dobro;

oraz (3) dobra wbpoïÈczeniu mogÈ posia- daÊ wïaĂciwoĂci róĝne od tych dotyczÈcych kaĝdego zbdóbr zbosobna.

Z biegiem czasu juĝ wspóïczeĂni autorzy, jak na przykïad P.F. Drucker (1992), uznali innowacje za pojÚcie bardziej spoïeczne niĝ techniczne, a zatem takie, które polega na zmianie wartoĂci ibzaspokojenia konsumenta przez wykorzystanie okreĂlonych zasobów. P.F. Drucker (1992, s. 42) okre- Ăla innowacjÚ jako szczególne narzÚdzie przedsiÚbiorców, za pomocÈ którego ze zmiany czyniÈ oni okazjÚ do podjÚcia nowej dziaïalnoĂci gospodarczej lub Ăwiadczenia nowych usïug. Jego zdaniem innowacja ani nie musi polegaÊ na zmianach technicz- nych, ani nie musi byÊ materialna. Moĝe ona mieÊ miejsce wbprojektach, dziaïaniach marketingowych, produktach, wbcenie lub usïudze dla klienta, organizacji lub meto- dach zarzÈdzania. Sugeruje przy tym, ĝe innowacje we wszystkich kategoriach, jakie zdefiniowaï J.A. Schumpeter, mogÈ mieÊ wpïyw na tworzenie wartoĂci dla klienta.

Takĝe J. Altkorn (2006, s. 141) uwzglÚd- nia rolÚ klienta wbtworzeniu innowacji.

Wymienia on innowacje oryginalne (abso- lutne), które dotyczÈ produktów caïko- wicie nowych, zaspokajajÈcych potrzeby dotychczas niezaspokojone oraz innowacje nieoryginalne (naĂladownicze). Innowacje oryginalne zaspokajajÈ zarówno potrzeby wczeĂniej znane, ale nie zaspokajane, jak ibpotrzeby wczeĂniej nieodczuwane, które zostaïy rozbudzone u konsumenta poprzez prowadzenie odpowiednich dziaïañ marketingowych. Innowacje nieoryginalne pole- gajÈ zaĂ na dochodzeniu do rozwiÈzania juĝ wczeĂniej przez kogoĂ opracowanego lub zastosowanego wbpraktyce. MogÈ teĝ polegaÊ na imitacji juĝ istniejÈcych produk- tów czy procesów. SÈ to produkty lepiej lub gorzej zaspokajajÈce potrzeby zaspokajane dotÈd przez inne produkty.

P. Stoneman (2010) wprowadza pojÚcie innowacji miÚkkich (ang. soft innovation), które definiuje jako zmiany obcharakterze estetycznym ibintelektualnym, wbproduktach lub procesach. Powstaïe wbten sposób innowacje majÈ wpïyw bardziej na zmysïowÈ, intelektualnÈ lub estetycznÈ percepcjÚ konsumenta niĝ na aspekt funkcjonalnoĂci danego produktu (NESTA, 2009, s. 21).

P.bStoneman zdefiniowaï to pojÚcie ibwyja- Ăniaï jego róĝne aspekty, co nie oznacza jednak, ĝe propozycja zwrócenia uwagi na aspekty estetyczne innowacji jest zupeïnie nowym nurtem wbbadaniach nad innowacjami.

Na cechy estetyczne wskazywali bowiem równieĝ inni autorzy. G. Bianchi ibF.bBor- tolotti (1996) uĝywajÈ pojÚcia „innowacje pozorne” (ang. formal innovation) na zmiany, które zmieniajÈ formÚ produktu bez koniecznych zmian wbfunkcji produk- tów ibmetod produkcji. UwaĝajÈ, ĝe nowa forma wywyĝsza estetyczne lub symboliczne treĂci danego produktu.

J.A. Marzal oraz E.T. Esparza (2007, s.b34–35) twierdzÈ, ĝe wbwyniku zmian estetycznych produkt moĝe byÊ postrzegany jako zupeïnie inny, abnawet zastÚpowaÊ wczeĂniejsze produkty. Gïówne cechy innowacji estetycznej (ang. aesthetic innovation) to: zwiÚkszenie postrzeganej wartoĂci produktu; speïnianie wymagañ klientów doty- czÈcych np. smaku; niedostarczanie nowej funkcjonalnoĂci dla produktu; ibniezmienia- nie sposobu, wbjaki produkt jest uĝywany.

ZwracajÈ równieĝ uwagÚ na analogiÚ innowacji estetycznych do innowacji projekto- wych (ang. design innovation) ibinnowacji stylistycznych (ang. stylistic innovation).

(8)

Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2016.22.2 29 Wydaje siÚ, ĝe definicja innowacji mar-

ketingowych przedstawiona wbPodrÚczniku Oslo wb2005 roku czÚĂciowo uwzglÚdnia innowacje miÚkkie. Wspomniane wbnim zmiany wbprojekcie ib(lub) konstrukcji produktów polegajÈ na zmianie formy ibwyglÈdu produktów, nieprowadzÈcej do zmiany ich cech funkcjonalnych ani uĝyt- kowych (OECD, 2005, s. 52). Do tej grupy zalicza siÚ takĝe zmiany wbopakowaniu produktu spoĝywczego. Innym przykïadem innowacji marketingowej jest wprowadzenie znaczÈcych zmian wbformie, wyglÈdzie lub smaku produktu, np. napój typu cola obsmaku cytrynowym.

Gïównym wyróĝnikiem innowacji marketingowych jest wprowadzenie zmian wbzakresie funkcji lub zastosowañ produktu.

Wyroby ibusïugi obcechach funkcjonalnych lub uĝytkowych, znaczÈco udoskonalonych wzglÚdem istniejÈcych produktów, to innowacje produktowe. Natomiast wprowadzenie nowej koncepcji marketingowej wyma- gajÈcej znaczÈcej zmiany wbkonstrukcji istniejÈcego produktu jest innowacjÈ mar- ketingowÈ (OECD, 2005, s. 56). Nie mamy jednak do czynienia zbinnowacjÈ produk- towÈ, jeĂli funkcjonalnoĂÊ danego produktu nie zmieniïa siÚ. Oznacza to, ĝe ĝywnoĂÊ produkowana zbzastosowaniem innych niĝ do tej pory rodzajów dodatków funkcjonalnych (np. dodatek bïonnika czy kwasu Omegab3 do jogurtu, woda mineralna zbkolagenem), stanowi innowacjÚ wbobrÚ- bie produktu, natomiast pierwsze wprowadzenie nowego ksztaïtu opakowania (np.

kartonik czy butelka na jogurt pitny) prze- znaczonego dla nowej grupy klientów lub majÈcego nadaÊ produktowi wiÚkszÈ eks- kluzywnoĂÊ, jest innowacjÈ marketingowÈ.

PodsumowujÈc: innowacje miÚkkie majÈ charakter nietechnologiczny, przy czym nie wszystkie zmiany nietechnologiczne sÈ innowacjami miÚkkimi. Innowacje miÚk- kie naleĝy traktowaÊ jako odrÚbny rodzaj innowacji, które polegajÈ na zmianach wbwalorach estetycznych, abwbkonsekwencji ibwbfunkcjonalnoĂci produktu.

5. Sposoby wprowadzania innowacji miÚkkich wbsektorze spoĝywczym W sektorze spoĝywczym innowacje estetyczne moĝna rozumieÊ jako modyfikacje produktów, które uzyskuje siÚ poprzez ich róĝnicowanie (ang. product differentiation) lub rozszerzenie linii produktów (ang. line

extension). RozwiÈzania te sÈ dobrze znane wbkontekĂcie marketingu, jednak nie sÈ zaliczane do dziaïañ obcharakterze innowacji zbpunktu widzenia klasyfikacji OECD.

Róĝnicowanie produktów moĝna defi- niowaÊ jako wystÚpowanie dóbr wbwielu odmianach, które zaspokajajÈ te same potrzeby nabywcy, ale nie wbten sam spo- sób. Poszczególne odmiany stanowiÈ wiÚc substytuty, które zbpunktu widzenia nabywcy nie sÈ wobec siebie doskonaïe.

Zróĝnicowanie dotyczy postrzegania jako- Ăci ibkosztów wytworzenia poszczegól- nych wariantów produktu (Anglin, 1992).

P.bStoneman proponuje podzielenie dziaïañ wbzakresie innowacji miÚkkich na werty- kalne (pionowe) ibhoryzontalne (poziome) (Stoneman, 2010, s. 29).

Dwa produkty sÈ zróĝnicowane pionowo, jeĝeli nabywcy przy danej cenie wybierajÈ raczej ten drugi produkt. Wbtakim przypadku wyroby te mogÈ byÊ obiektywnie sklasyfikowane przez konsumentów pod wzglÚdem jakoĂci, czyli kaĝdy potencjalny nabywca moĝe bez problemu zidentyfiko- waÊ odmiany danego produktu najbardziej poĝÈdane zbjego punktu widzenia. Wbzasa- dzie kaĝdy nabywca majÈcy do wyboru zróĝ- nicowane jakoĂciowo warianty okreĂlonego dobra, chciaïby posiadaÊ wariant obnaj- wyĝszej jakoĂci. Zwykle jednak na rynku wystÚpuje sytuacja, wbktórej modele lepsze jakoĂciowo sÈ droĝsze. To sprawia, ĝe nie wszyscy konsumenci mogÈ zakupiÊ dobro przez nich preferowane, czyli to obnajwyĝ- szej jakoĂci. DokonujÈ wiÚc wyboru produktu spoĂród odmian, które sÈ dla nich dostÚpne finansowo. Wbefekcie rozkïad popytu na zróĝnicowane pod wzglÚdem jakoĂci dobra jest zdeterminowany poziomem indywidualnych dochodów. Modyfi- kacje produktów obcharakterze pionowym oznaczajÈ wiÚc powstawanie innowacji, które nie tworzÈ nowych kategorii ani nowych rynków. WystÚpujÈ zawsze wbobrÚ- bie tej kategorii produktowej, wbktórej powstaïa idea produktu (Kotler ibTrias de Bes, 2004). Przykïadem moĝe byÊ wprowadzenie soku pomarañczowego typu pre- mium jako sprzedawanego po cenie wyĝ- szej niĝ standardowy odpowiednik. Czym innym jest „oryginalny” serek wiejski zbPiÈtnicy, abczym innym jego podróbka.

JakoĂÊ moĝe byÊ zatem postrzegana jako sposób róĝnicowania, który daje produ- centowi tego wyrobu przewagÚ konkuren- cyjnÈ wbdanym segmencie rynku. ZasadÈ

(9)

jest, ĝe lepsze produkty majÈ wyĝszÈ cenÚ, zarówno zbpowodu wyĝszych kosztów produkcji wynikajÈcych chociaĝby zbwyĝszej jakoĂci surowców, dïuĝszego procesu pro- dukcyjnego, wiÚkszej liczby badañ potwier- dzajÈcych wpïyw produktu na zdrowie, jak równieĝ zbwiÚkszych oczekiwanych korzy- Ăci dla klientów. Oznacza to najczÚĂciej, ĝe konsumenci, którzy nie majÈ wyrobionej opinii wbdanej kwestii, mogÈ na podstawie ceny danego produktu wnioskowaÊ objego jakoĂci. WolÈ zapïaciÊ wyĝszÈ cenÚ, bo liczÈ na to, ĝe wbparze zbniÈ idzie wyĝsza jakoĂÊ produktu.

W przypadku zróĝnicowania poziomego produktów mamy do czynienia zbdobrami obcharakterze jednorodnym zbpunktu widzenia producenta, które sÈ postrzegane przez nabywców ze wzglÚdu na cechy niezwiÈzane zbjakoĂciÈ, takie jak smak, zapach, kolor (róĝne wersje kolorystyczne tego samego produktu), styl (produkty ekologiczne, organiczne, tradycyjne). I chociaĝ wszystkie warianty okreĂlonego dobra posiadajÈ tÚ samÈ funkcjÚ kosztów ibpodobnÈ cenÚ, to zbpunktu widzenia konsumenta róĝniÈ siÚ odmiennÈ proporcjÈ cech charakterystycz- nych (Lancaster, 1966). W tym przypadku warianty produktu nie mogÈ zostaÊ obiektywnie ocenione pod wzglÚdem jakoĂci.

Jako przykïad moĝna podaÊ róĝne odmiany wody mineralnej, które cechuje inne ěródïo wydobycia, czy inna procentowa zawartoĂÊ róĝnych skïadników mineralnych. Na rynku jest teĝ wiele artykuïów mlecznych obróĝ- nej zawartoĂci tïuszczu, czy innym smaku, przy czym na przykïad lody truskawkowe wcale nie sÈ „lepsze” od czekoladowych ibna odwrót, abgaïka lodów wbobu smakach ma tÚ samÈ cenÚ.

Innym sposobem na wprowadzenie innowacji miÚkkich, jaki proponuje P. Sto- neman, jest rozszerzenie linii produktów.

W marketingu wyróĝnia siÚ wiele typów rozszerzeñ liniowych, takich jak nowoĂci kontra starsze linie produktu, produkty niemarkowe abmarkowe lub produkty pod markÈ wïasnÈ. Rozszerzenie linii obnowy produkt oznacza wprowadzenie co najmniej jednego innego produktu niĝ ten juĝ od jakiegoĂ czasu bÚdÈcy wbofercie firmy.

Jest to zwykle zwiÈzane zbwprowadzeniem nowych rozmiarów (jogurty wbopakowa- niach 150bg, 400bg) czy „modeli” (batony Mars wbpostaci lodów) (Stoneman, 2010, s.b115). Na ogóï takie rozszerzenia obej- mujÈ zmiany obcharakterze adaptacyjnym.

Przedstawione powyĝej propozycje sposobów wprowadzania innowacji tzw.

miÚkkich przez przedsiÚbiorstwa spoĝyw- cze pokazujÈ, ĝe sÈ to dziaïania, które fak- tycznie przedsiÚbiorstwa czÚsto realizujÈ, abwiÚc nie sÈ dla nich czymĂ kompletnie obcym czy niemoĝliwym do wprowadzania.

Generalnie jednak nie sÈ one okreĂlane mianem innowacji. W kontekĂcie przepro- wadzonych analiz moĝna jednak uznaÊ, ĝe zaproponowane przez P. Stonemana pojÚ- cie innowacji miÚkkich wydaje siÚ mieÊ swoje uzasadnienie do stosowania wbprzypadku sektora spoĝywczego.

6. Wnioski

Faktyczny poziom innowacyjnoĂci przedsiÚbiorstw sektora spoĝywczego jest najprawdopodobniej znacznie wyĝszy niĝ ten wyliczany za pomocÈ tak popularnych wskaěników jak np. liczba patentów czy wysokoĂÊ wydatków na B+R. Brak jednak wytycznych, jak analizowaÊ tÚ innowacyj- noĂÊ.

JednoczeĂnie moĝna dostrzec wzrost zainteresowania tematykÈ innowacji wbsektorach tradycyjnych obcharakterze nisko- technologicznym, na co ma wpïyw fakt, ĝe obecnie innowacyjnoĂÊ jest daleko idÈcÈ koncepcjÈ, która nie ogranicza siÚ do wiel- koĂci moĝliwoĂci technologicznych, abobej- muje równieĝ zdolnoĂci reorganizacji strategii, wiedzy ibdziaïañ marketingowych.

Przeprowadzona powyĝej analiza pokazuje, ĝe pojÚcie innowacji miÚkkich jest szersze od ogólnie przyjÚtej definicji innowacji marketingowych. Uzupeïnienie zestawu rodzajów innowacji obinnowacje miÚkkie pozwala na uwzglÚdnienie aspek- tów estetycznych, które wydajÈ siÚ jednymi zbnajwaĝniejszych wbwyborach dokonywa- nych przez konsumentów. Zmiany tego typu sÈ nie tylko waĝne wbbadaniach nad poziomem innowacyjnoĂci ibkonkurencyj- noĂci sektora spoĝywczego, ale ibinnych – chociaĝby sektorów kreatywnych.

InnÈ kwestiÈ pozostaje odpowiedě na pytanie, jakich mierników uĝyÊ, by wbspo- sób obiektywny moĝliwe byïo przepro- wadzenie analizy innowacyjnoĂci sektora spoĝywczego zbuwzglÚdnieniem innowacji miÚkkich. W literaturze przedmiotu moĝna spotkaÊ siÚ zbpewnym propozycjami wbtym zakresie. Przedstawiane sÈ analizy statystyk znaków towarowych (ang. trademarks), czy liczby zarejestrowanych wzorów przemysïo-

(10)

Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2016.22.2 31 wych (ang. design registration). Wydaje siÚ

jednak, ĝe powyĝsze wskaěniki nie wyczer- pujÈ tematu pomiaru innowacji miÚkkich.

Zestaw mierników innowacyjnoĂci mógïby zostaÊ uzupeïniony chociaĝby obwskaěnik liczby odmian danego produktu róĝniÈcych siÚ jakoĂciÈ, wskaěnik liczby odmian danego produktu róĝniÈcych siÚ innymi cechami niezwiÈzanymi zbjakoĂciÈ (np. styl, smak, kolor), jak równieĝ wskaěnik szerokoĂci danej linii produktowej. Naleĝy podjÈÊ próby weryfikacji uĝytecznoĂci powyĝszych mierników. Warto przy tym mieÊ na uwa- dze, ĝe powyĝsza propozycja nie wyczerpuje moĝliwoĂci dalszych prac nad wskaěnikami innowacyjnoĂci wbsektorach niskotechnologicznych. Co wiÚcej: naleĝy zwróciÊ uwagÚ, ĝe badañ wbtym obszarze, jak do tej pory jest niewiele ibwydaje siÚ zasadne prowadzenie ich nie tylko przez badaczy zbobszaru zarzÈdzania, ale takĝe zbinnych dziedzin, wbtym miÚdzy innymi socjolo- gów, co moĝe przyczyniÊ siÚ do wypraco- wania nowych metod pomiaru innowa- cyjnoĂci sektorów niskotechnologicznych, które nadal pozostajÈ waĝnym ěródïem wzrostu wiÚkszoĂci gospodarek na caïym Ăwiecie.

Bibliografia

Altkorn, J. (red.) (2006). Podstawy marketingu.

Kraków: Instytut Marketingu.

Anglin, P.M. (1992). The relationship between models of horizontal and vertical differentiation.

Bulletin of Economic Research, 44(1), 1–20.

Baregheh, A., Rowley, J., Sambrook, S. ibDavies, D. (2012).bFood sector SMEs and innovation types.

British Food Journal, 114(11), 1640–1653, http://

dx.doi.org/10.1108/00070701211273126.

Bianchi, G. ibBortolotti, F. (1996). On the concept of formal innovation. Referat przedstawiony na Euro- pean Regional Science Association, 36th European Congress. Zurich: ETH.

Brännback, M. ibWiklund, P. (2001). A new domi- nant logic and its implications for knowledge management: A study of the Finnish food industry.

Knowledge and Process Management, 8(4), 197–206, http://dx.doi.org/10.1002/kpm.123.

Christensen, C.M. (2010). Przeïomowe innowacje.

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Ciliberti, S., Bröring, S. ibMartino, G. (2015). Dri- vers of innovation in the European food industry:

Evidences from the Community Innovation Sur- vey. International Journal on Food System Dyna- mics, 6(2), 175–190, http://dx.doi.org/10.18461/ijfsd.

v6i3.635.b

Dahlin, K.B. ibBehrens, D.M. (2005). When is an invention really radical? Defining and mea- suring technological radicalness. Research Pol- icy, 34(5), 717–737, http://dx.doi.org/10.1016/j.

respol.2005.03.009.b

Drucker, P.F. (1994). Praktyka zarzÈdzania. Kraków:

Akademia Ekonomiczna.

Drucker, P.F. (1992). Innowacja ibprzedsiÚbiorczoĂÊ.

Praktyka ibzasady. Warszawa: PWE.

EC (European Commission). (2015). The 2015 EU industrial R&D investment scoreboard. Luxembourg:

Publications Office of the European Union.

Esposti, R. (2009). Solving the controversy between functional andbnatural food: Is agri-food production becoming modular? W: A.bLindgreen, M.K.bHing- ley, J. Vanhamme, The crisis of food brands: sustain- ing safe, innovative and competitive food supply.bSur- rey ibFarnham: Gower Publishing Ltd.

Esposti, R., Lucatelli., S. ibPeta E.A. (2007). Inno- vations strategies and consumption trends in Italy:

A focus on the agro-food sector. Materiali UVAL.

Analisi e Studi, 15.

Firlej, K. ib ¿mija, D. (2014).bTransfer wiedzy ibdyfuzja innowacji jako ěródïo konkurencyjnoĂci przedsiÚbiorstw przemysïu spoĝywczego wbPolsce.

Kraków: Wydawnictwo UEK ibFundacja UEK.b Freeman, C. (1968). Chemical process plant: Inno- vation and the world market. National Institute Eco- nomic Review, 45, 29–51.

Freeman, C. (1982). The economics of industrial innovation. Cambridge: MIT Press.

Heidenreich, M. (2009). Innovation patterns and location of European low-medium-technology industries. Research Policy, 38(3), 483–494, http://

dx.doi.org/10.1016/j.respol.2008.10.005.

Hirsch-Kreinsen, H. (2008). „Low-technology”:

A forgotten sector in innovation policy. Jour- nal of Technology Management and Innovation, 3(3), 11–20, http://dx.doi.org/10.4067/S0718- 27242008000100002.

Hirsch-Kreinsen, H. ibJacobson, D. (red.). (2008).

Innovationbinblow-tech firmsbandbindustries. Chelten- ham ibNorthampton: Edward Elgar.

Hirsch-Kreinsen, H., Jacobson, D. ibRobertson, P.L. (2006). ‘Low-tech’ industries: Innovativeness and development perspectives – absummary of abEuropean Research Project. Prometheus: Criti- cal Studies in Innovation, 24(1), 3–21, http://dx.doi.

org/10.1080/08109020600563762.

Juchniewicz, M. (2011). Innowacje nietechnologiczne wbprzemyĂle spoĝywczym. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa ibAgrobi- znesu, 13(2), 159–164.

Kirner, E., Kinkel, S. ibJaeger, A. (2009). Innova- tion paths and the innovation performance of low- technology firms: An empirical analysis of German

(11)

industry. Research Policy, 38(3), 447–458, http://

dx.doi.org/10.1016/j.respol.2008.10.011.

Kotler, Ph. ibTrias de Bes, F. (2004). Marketing lat- eralny. Warszawa: PWE.

Lancaster, K.J. (1966). A new approach to con- sumer theory. Journal of Political Economy, 74(2), 132–157, http://dx.doi.org/10.1086/259131.

Leis, M., Gijsbers, G. ibvan der Zee, F. (2011).

Sectoral innovation watch: Food and drinks sector:

Final sector report. DG Enterprise and Industry, European Commission.

Mark-Herbert, C.b(2004).bInnovationbof abnew product category - functional foods. Technovation, 24(9), 713–719, http://dx.doi.org/10.1016/S0166- 4972(02)00131-1.

Marshall, A. (1920). Principles of Economics. Lon- don:bMacmillan.

Marzal, J.A. ibEsparza, E.T. (2007). Innovation assess- ment in traditional industries: A proposal ofbaesthetic innovation indicators. Scientometrics, 72(1), 33–57, http://dx.doi.org/10.1007/s11192-007-1708-x.

Mendonça, S. (2014). National adaptive advan- tages: Soft innovation and marketing capabilities in periods of crisis and change. W: A.A.C. Teixeira, E. Silva i R.P. Mamede (red.), Structural change, competitiveness and industrial policy: Painful lessons from the European periphery. London: Routledge.

Mowery, D. ibRosenberg, N. (1979). The influence of market demand upon innovation: A critical review of some recent empirical studies. Research Policy, 8(2), 102–153.

NESTA (National Endowment for Science, Tech- nology and the Arts.) (2009). Soft innovation:

Towards abmore complete picture of innovative change. London.

OECD. (1997). The measurement of scientific and technological activities: Proposed guidelines for col- lecting and interpreting technological innovation data:

Oslo Manual. Paris.

OECD. (2005). Guidelines for collecting and inter- preting innovation data: Oslo Manual. Paris.

Pavitt, K. (1984). Sectoral patterns of techni- cal change: Towards abtaxonomy and abtheory.

Research Policy, 13(6), 343–373, http://dx.doi.

org/10.1016/0048-7333(84)90018-0.

Rogers, E.M. (1983). Diffusion of innovations. New York: Free Press, London: Collier Macmillan.

Sandven, T., Smith, K. ibKaloudis, A. (2005). Struc- tural change, growth and innovation: The roles of medium and low-tech industries, 1980–2000. W:

H.bHirsch-Kreinsen, D. Jacobson ibS. Læstadius (red.), Low-tech innovation in the knowledge econ- omy. Frankfurt am Main: Peter Lang Publishing.

Schumpeter, J.A. (1960). Teoria rozwoju gospodar- czego. Warszawa: PWN.

Senge, P. (1990). The Fifth Discipline. New York:

Doubleday / Currency.

Smith, K. (2006). Measuringb innovation. W:

J.bFagerberg, D.C. Mowery ibR.R. Nelson (red), The Oxford Handbook of Innovation. Oxford: Oxford University Press, http://dx.doi.org/10.1093/oxfor dhb/9780199286805.003.0006.

Som, O. (2012). Innovation without R&D: Het- erogeneous innovation patterns of non-R&D-per- forming firms in the German manufacturing indus- try. Wiesbaden: Springer Gabler, http://dx.doi.

org/10.1007/978-3-8349-3492-5_5.b

Stoneman, P. (2010). Soft innovation: Econo- mics, product aesthetics, and the creative industries.

Oxford: Oxford University Press, http://dx.doi.

org/b10.1093/acprof:oso/9780199572489.001.0001.b Swan, G.M.P. (2009). The economics of innovation:

An introduction. Cheltenham: Edward Elgar Pub- lishing.Tödtling, F. ibTrippl, M. (2005). One size fits all? Towards abdifferentiated regional innovation policy approach. Research Policy, 34(8), 1203–1219, http://dx.doi.org/10.1016/j.respol.2005.

01.018.b

Tunzelmann, von N., Acha, V. (2005). Innovation in

„low-tech” industries. W: J. Fagerberg, D.C. Mow- ery ibR.R. Nelson (red.), The Oxford Handbook of Innovation. Oxford: Oxford University, http://dx.doi.

org/10.1093/oxfordhb/9780199286805.003.0015.b Van de Ven, A.H. (1986). Central problems in the management of innovation. Management Science, 32(5), 590–607.