Analysis of the effects of 2001 economic crisis on total factor productivity of
Turkish agriculture
Alemdar, Tuna
Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü
22 September 2010
Online at https://mpra.ub.uni-muenchen.de/39692/
MPRA Paper No. 39692, posted 14 Jul 2012 09:13 UTC
2001 Ekonomik Krizinin Türk Tar•m•nda Toplam Faktör Verimlili i Üzerindeki Etkilerinin Analizi
Tuna ALEMDAR1
Özet
Bu çal! mada 2001 ekonomik krizinin Türkiye’nin bitkisel üretim performans! üzerindeki etkileri incelenmektedir. Çal! mada 1996–2006 dönemine ait il düzeyindeki verilerle hesaplanan Malmquist endekslerinden yararlan!lm! ve söz konusu dönem, analizi kolayla t!rmak amac!yla kriz öncesi ve sonras! olmak üzere iki alt döneme ayr!lm! t!r. Bulgular, Türkiye tar!m!nda toplam faktör verimlili inin dönem boyunca azald! !n! göstermektedir. Ancak, kriz öncesi dönem artan teknik etkinlik ve azalan teknolojik de i imle; kriz sonras! dönem ise azalan teknik etkinlik ve artan teknolojik de i imle karakterize edilmektedir. Bu durum kriz sonras!nda baz! teknolojik yeniliklerin devreye girdi ini ancak bu yeniliklerin etkin bir ekilde kullan!lamad! !n! ima etmektedir. Dönem boyunca her y!l toplam faktör verimlili i ortalama %1 dü ü göstermi tir.
Anahtar kelimeler: Toplam Faktör Verimlili i, Ekonomik Kriz, Malmquist Endeksi, Türk Tar!m!
Analysis Of The Effects Of 2001 Economic Crisis On Total Factor Productivity Of Turkish Agriculture
Abstract
This study analyzes the effects of 2001 economic crisis on the crop production performance of Turkish agriculture. Malmquist indices estimated from 1996-2006 provincial level data were employed in the analysis and this period was divided into two (before and after crisis) sub periods to facilitate analysis. Findings show a decline in total factor productivity during the whole period.
However, while before crisis sub-period is characterized with an increasing technical efficiency and a decreasing technological change, after crisis sub-period is characterized with just an opposite trend. Average annual total factor productivity decline is around 1% during the whole period.
Keywords: Total Factor Productivity, Economic Crisis, Malmquist Index, Turkish Agriculture G R
Türkiye Cumhuriyeti kurulu undan bugüne kadar hafif ve iddetli birçok ekonomik kriz ya am! t!r. Türkiye ekonomisinde tar!m!n yüksek bir paya sahip oldu u dönemlerde ya anan krizlerde tar!mda verim istikrars!zl!klar! ve d! ticaret hadlerindeki dü ü ler do rudan ve dolayl! yollarla GSMH ve d! ticaret gelirlerini etkileyerek büyüme h!z!n!n dü mesine yol açm! ve tar!m, krizin tetiklenmesinde önemli bir role sahip olmu tur. 1990’lardan sonra ise Türkiye önemli ölçüde sanayile mi , özelle mi , kentle mi , piyasa ekonomisinin bütün kurumlar!n!n i ler oldu u fakat finansal ve yap!sal k!r!lganl!klarla yüklü bir ekonomik yap!ya sahip bir ülke durumuna gelmi tir. Türkiye’nin köy-tar!m a !rl!kl! bir yap!dan kent-sanayi-hizmet a !rl!kl! bir sosyoekonomik yap!ya geçmi olmas! krizlerin kaynaklar!, seyri, al!nan önlemler aç!s!ndan da önemli farkl!l!klar yaratm! t!r. iddetli ve göreli hafif krizlerle geçen y!llar!n toplam! cumhuriyet tarihinin neredeyse be te birine var!rken, serbestle me ve küreselle me sürecinin ya and! ! son çeyrek yüzy!l!n neredeyse %90’! kriz y!llar!d!r (Kazgan,2008).
Türkiye’nin ya ad! ! büyük krizlerden biri olan 2000 Kas!m–2001 ubat finansal krizi asl!nda 1998 y!l!nda ba layan çift dipli bir krizdir. 1997 y!l!nda Asya ülkelerinde ba layan kriz k!sa bir süre sonra Arjantin, Brezilya gibi ülkelere ve ard!ndan Rusya’ya s!çram! , ard!ndan 1998 y!l!nda Türkiye’ye intikal etmi tir. Asya ülkelerinin paralar!n!
devalüe etmelerinin Türkiye’nin bu ülkelere kar ! rekabet gücünü dü ürmesi, Rusya’ya ihracat!n ve Rusya’dan gelen turistlerin azalmas! da krizin etkilerini artt!rm! t!r. Yine de
1 Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tar!m Ekonomisi Bölümü, 01330 Balcal! Adana
Türkiye 1998’de, %8.4 artan tar!msal üretimi ve %9.3 artan madencilik üretimiyle GSMH’yi %3.9 oran!nda artt!rabilmi tir.
1999 y!l!nda ya anan iddetli kurakl!k ve Marmara depremi krizin derinle mesinde olumsuz d! sall!klar olarak rol oynad!lar. Bu y!l!n sonunda IMF ile stand-by anla mas! imzaland!. Türkiye kredi alabilmek için IMF ve Dünya Bankas!
taleplerine uygun dönü ümler yapmay! taahhüt etti. Tar!msal ürünlere yap!lan desteklerin kald!r!lmas!, ba ta eker pancar! ve tütün olmak üzere ürünlerin üretim kotalar!na tabi tutulmalar!, bu day gibi temel bir g!da maddesinin fiyat!n!n uluslar aras! fiyatlara ba lanmas!, ithalat!n serbestle tirilmesi, tar!msal girdilere verilen mali desteklerin kald!r!lmas!, tar!ma destek veren kurumlar!n özelle tirilmesi ve tasfiyesi sonucu Türkiye tar!m üretiminde %1.3 art! la kendi nüfus art! !n!n do uraca ! g!da talebini bile kar !layamaz duruma dü erek ABD ve AB’nin ihracat!na 70 milyonluk dev bir pazar açm! t!r (Kazgan, 2008).
Günümüzde ekonomik geli mi lik düzeyinin belirlenmesinde en çok kullan!lan göstergelerden biri de, verimliliktir. Türkiye ekonomisindeki pay!n!n azalmas!na ra men ulusal ekonomideki önemini koruyan tar!m sektörünün ekonomik geli meye katk!lar!n!n artt!r!lmas! verimlili in art!r!lmas! ile olanakl!d!r. Ekonomik ve finansal krizlerin tar!m sektörü verimlili i üzerindeki etkileri ise çok yönlü olabilmektedir. Finansal kriz s!ras!nda azalan kredi olanaklar! nedeniyle yat!r!mlar!n azalmas!, kaliteli girdi kullan!m!nda dü ü ler, ekonominin d! a aç!ld! !, tar!msal desteklerin kald!r!ld! ! bir dönemde toplam faktör verimlili inde azalmaya yol açabilir. Tar!m ürünleri talebinin gelir esnekli i dü ük oldu undan krizin talep üzerindeki etkisi sanayide gibi büyük talep daralmalar!na yol açmasa da katma de eri yüksek baz! tar!msal ürünlere talep azalabilir.
Öte yandan krizler, k!t kaynaklar!n daha etkin kullan!m!n! te vik ederek toplam faktör verimlili inde bir art! a da yol açabilir.
Türk tar!m!nda toplam faktör verimlili i de i imlerini Malmquist yöntemiyle analiz eden birçok çal! ma bulunmaktad!r. Bunlar aras!nda 1982-1996 döneminde dokuz tar!m bölgesinde analiz yapan Günden ve ark. (1998), bölgesel düzeyde analiz yapan Zaim ve ark. (2001), T GEM i letmelerinde etkinlik de i imini inceleyen Candemir ve Delikta (2006), ve eker fabrikalar!n!n performans analizini yapan Demirci (2001) say!labilir.
Bu çal! mada, Türkiye tar!m!nda 2000 Kas!m–2001 ubat ekonomik krizi öncesi ve sonras!nda il ve ülke düzeyinde toplam faktör verimlili i ve bile enlerinde sa lanan geli im incelenmektedir.
MATERYAL VE YÖNTEM
Ara t!rmada il baz!nda bir ç!kt! ve be girdi kullan!lm! t!r. Ç!kt! olarak kullan!lan ve illerde yeti tirilen tarla bitkileri, meyve ve sebzelerin parasal de erini gösteren bitkisel üretim de erleri TÜ K yay!nlar!ndan elde edilmi ve yine bu kurum yay!nlar!ndan elde edilen il baz!nda G!da Tüketici Fiyat Endeksleri ile 1996 y!l! sabit fiyatlar!na çevrilmi tir.
Ara t!rmada kullan!lan girdiler ve kaynaklar! unlard!r: tar!msal mücadele ilaçlar!
(ton) TK B kay!tlar!ndan elde edilmi tir. Sermaye kullan!m!n! temsil etmek üzere seçilen traktör say!lar!, i gücünü temsil eden tar!msal aktif nüfus ve bitkisel üretimde kullan!lan arazi miktarlar! (ha), kimyasal gübre (ton) ise TÜ K kay!tlar!ndan elde edilmi tir.
Verimlilik de i imi, belirli bir dönemde belirli bir girdi setiyle üretim performanslar!nda sa lanan geli imdir. Tek girdi ve tek ç!kt! ile yap!lan analizlerde verimlilik art! ! iki dönem aras!nda ortalama ürünlerde gözlenen de i imle ölçülür. Caves
ve ark. (1982) birden çok girdi ve ç!kt! bulunan üretim süreçlerinde girdi de i ikliklerinin üretime yans!malar!n!n üretim olanaklar! e risi yard!m!yla bulunabilece i, bu amaçla uzakl!k fonksiyonlar!ndan yararlan!labilece ini, gözlenen ve beklenen üretim art! lar!
fark!n!n teknolojik de i ime ba lanabilece ini, üretim olanaklar! için referans olarak dönem ba ! veya sonu teknolojilerin esas al!nabilece ini ileri sürmü lerdir. Färe ve ark.
(1992) ise hem dönem ba ! hem dönem sonu teknolojisi esas al!narak hesaplanan verimlilik endekslerinin geometrik ortalamas!n!n al!nmas!n! önermi lerdir. Verimlilik de i iminin ölçülmesi için birçok yöntem geli tirilmi tir. Bunlardan biri de Malmquist endeksleridir.
2 / 1
s s t o
t t t o s s s o
t t s o t
t s s
o d (y ,x )
) x , y ( xd ) x , y ( d
) x , y ( ) d
x , y , x , y (
m = (1)
Malmquist endeksleri, uzakl!k fonksiyonlar! yakla !m!yla girdi ve ç!kt! uzay!nda i letmeleri temsil eden farkl! iki döneme ait veri noktalar!n!n ortak bir teknolojiye uzakl!klar!n! hesaplayarak bu iki veri noktas! aras!ndaki toplam faktör verimlili i de i imini ölçen parametrik olmayan endekslerdir. Uzakl!k fonksiyonlar!n!n olu turulmas!nda do rusal programlama tekniklerinden yararlan!labilmektedir. Endeksin yayg!nla mas!nda, fiyat verileri olmadan hesaplanabilmesi, üretici davran! !, üretim fonksiyonun ekli konular!nda bir varsay!ma gerek göstermemesi, tüm üreticilerin etkin çal! t! !n!n varsay!lmamas!, verimlilik de i iminin etkinlik de i imi ve teknolojik geli me bile enlerine ayr! t!r!labilmesi gibi faktörler rol oynamaktad!r.
2 / 1
s s t o
s s s o t t t o
t t s o s s s o
t t t o t t s s
o d (y ,x )
) x , y ( xd ) x , y ( d
) x , y ( d ) x , y ( d
) x , y ( ) d x , y , x , y (
m = (2)
E itlik (1)’de m, Malmquist endeksini; d, uzakl!k fonksiyonlar!n!; o alt indisleri endeks ve uzakl!k fonksiyonlar!n!n ç!kt! yönelimli oldu unu; y ve x s!ras!yla ç!kt! ve girdi vektörlerini, s ve t alt ve üst indisleri s!ras!yla temel ve cari dönemleri göstermektedir.
Örne in; kö eli parantezdeki ilk kesirli ifadenin pay!ndaki terim t dönemi girdi ve ç!kt!lar!yla s dönemi teknolojisine göre olu turulan uzakl!k fonksiyonunu göstermektedir.
Di er uzakl!k fonksiyonlar! da benzer ekilde yorumlanmal!d!r (Coelli ve ark., 2005).
Malmquist toplam verimlilik endeksi kendisini olu turan iki temel bile ene ayr! t!r!labilir. Verimlilik de i imini aç!klayan faktörlerden biri üretici etkinli indeki de i imdir. Etkinlik de i imi bir üreticinin elindeki girdilerle mevcut teknoloji alt!nda eri ebilece i en yüksek üretim düzeyini yakalamadaki ba ar!s!n! ölçmektedir. Etkinlik de i imi, üreticinin içinde bulunulan dönemdeki etkinli inin, bir önceki dönemdeki etkinli ine oran!d!r. Bu oran bire e itse iki dönem aras!nda üreticinin etkinli i ayn!
kalm! , birden küçükse üretici etkinli i azalm! , birden büyükse üreticinin etkinli i artm!
demektir.
Verimlilik art! !n!n di er bile eni, üretim s!n!r!ndaki kaymalar! ölçen ve tüm üretim birimlerini etkileyen teknolojik geli melerin verimlili e katk!s!n! gösteren teknolojik de i imdir. Teknolojik de i im endeksi, temel ve cari dönem esas al!narak hesaplanan etkinlik de erlerinin geometrik ortalamas!d!r. E itlik (2)’de, E itlik (1)’de sunulan Malmquist endeksinin bile enlerine ayr! t!r!lm! hali gösterilmektedir: Kö eli parantez d! !ndaki kesirli ifade i letmenin s ve t dönemleri aras!nda etkinlik de i imini, parantez içindeki ifade ise teknolojik de i im endeksini göstermektedir.
Referans üretim s!n!r!n!n parametrik olmayan veri zarflama yöntemiyle hesapland! ! bu çal! mada, ölçe e sabit getiri varsay!m! benimsenmi ve endekslerin hesab!nda Coelli (1996) taraf!ndan geli tirilen DEAP 2.1 yaz!l!m!ndan yararlan!lm! t!r.
ARA TIRMA BULGULARI VE TARTI MA
Türkiye tar!m!nda 1996–2006 döneminde etkinlik de i imi, teknolojik de i im ve toplam faktör verimlili i endeksleri Çizelge-1’de sunulmaktad!r. Analizler il düzeyinde yap!lm! ve il düzeyinde hesaplanan endekslerin geometrik ortalamas! al!narak ülkenin bütünü için Malmquist endeksleri hesaplanm! t!r. Malmquist endeksleri zincirleme endeksler oldu undan ard! !k de erlerin çarp!m!yla birikimli endekslere dönü türülebilir. Böylelikle toplam faktör verimlili i ve bile enlerinin zamana ba l!
de i imi izlenebilir. Birikimli endeksler Çizelge-1’in son üç sütununda say!sal olarak ve ekil-1’de grafiksel olarak sunulmu tur. Görüldü ü gibi üretici etkinliklerinde büyük art! lara ra men toplam faktör verimlili i dönem sonunda, dönem ba !ndaki seviyeye ula amamaktad!r.
Çizelge–1: Türk tar!m!nda toplam faktör verimlili i ve bile enleri (1996–2006).
Y!ll!k Birikimli
YILLAR ED* TD* TFVD* ED* TD* TFVD*
1996/1997 1.165 0.677 0.790 1.165 0.677 0.790 1997/1998 1.230 0.758 0.932 1.433 0.513 0.736 1998/1999 0.998 0.886 0.884 1.430 0.455 0.651 1999/2000 1.456 0.720 1.048 2.082 0.327 0.682 2000/2001 0.982 1.088 1.069 2.045 0.356 0.729 2001/2002 0.886 1.211 1.073 1.812 0.431 0.782 2002/2003 0.887 1.061 0.940 1.607 0.458 0.735 2003/2004 1.038 0.981 1.018 1.668 0.449 0.749 2004/2005 1.036 1.090 1.129 1.728 0.489 0.845 2005/2006 0,717 1.462 1.048 1.239 0.715 0.886
Y!ll!k art! h!z! (%) 2.16 -3.29 -1.20
2001 öncesi 20.12 -24.36 -9.12
2001 ve sonras! -8.29 13.92 4.45
* ED=Etkinlik De i imi; TD: Teknolojik De i im; TFVD: Toplam Faktör Verimlili i De i imi
Çizelge-1’de de görüldü ü gibi 1996–2006 aras! dönemde Türkiye’de teknik etkinlikte y!ll!k ortalama %2 civar!nda büyüme, teknolojik de i imde y!ll!k ortalama %3 gerileme gözlenmi tir. Bunun sonucunda dönem içi toplam faktör verimlili i %1 azalm! t!r. Toplam faktör verimlili indeki gerileme üreticilerin etkinliklerinin azalmas!ndan de il, teknolojik gerilemeden kaynaklanm! t!r.
Çizelge–1 ve ekil–1’de de i kenlerin gösterdi i e ilimlerde 2001 y!l!nda gözlenen k!r!lma 1996–2006 döneminin iki alt dönem halinde incelenmesinin daha uygun oldu unu göstermektedir. Teknik etkinlik 1996 y!l!ndan 2000 sonuna kadar yükselme e ilimindeyken 2001 y!l! ile birlikte dü me e ilimi göstermektedir. Toplam faktör verimlili i ve teknolojik de i im de bu noktadan sonra yükselme e ilimine girmektedir.
ekil–1: Türkiye Tar!m!nda Kümülâtif Toplam Faktör Verimlili i (TFV), Teknik Etkinlik De i imi ve Teknolojik De i im (1996–2006)
Endekslerin kriz öncesi ve sonras! endekslerin istatistiksel aç!dan önemli derecede farkl! olup olmad! !n! ortaya koymak için yap!lan parametrik olmayan Kruskal- Wallis testi aradaki farklar!n %5 düzeyinde anlaml! oldu unu göstermektedir.
ekil–2: Türkiye Tar!m!nda Bitkisel Üretim De eri ve Girdi Endeksleri (1996–
2006)
Toplam faktör verimlili i 2001 öncesi dönemde y!ll!k %9.12 gibi oldukça yüksek bir h!zla azal!rken 2001 ve sonras! dönemde y!lda ortalama %4.45 artmaktad!r. Bu art! !n büyük ölçüde teknolojik ilerlemeden kaynakland! ! görülmektedir. Çünkü 2001 öncesinde y!lda yakla !k %24.36 oran!nda teknolojik gerileme ya an!rken 2001 ve sonras!
dönemde y!lda %13.92 teknolojik ilerleme gözlenmektedir. Teknik etkinlik de i iminde 2001 öncesi y!ll!k ortalama art! h!z! %20.12 iken 2001 ve sonras!nda ortalama de i im
%-8.29’dur. Buradan u sonuçlar ç!kar!labilir: 2001 y!l!na yakla !ld! !nda 1998 y!l!nda
ba layan çift dipli kriz derinle irken teknolojik gerileme ya ayan üreticiler bu gerilemeyi etkinliklerinin artt!rarak kar !lama yoluna gitmi lerdir. 2001 sonras! dönemde ise krizin atlat!lmas! için üretimde baz! teknolojik yenilikler uygulanmaya ba lam! ancak üreticiler bu yeni duruma adapte olamad!klar!ndan üretici etkinliklerinde h!zl! bir dü ü ya anm! t!r. Sonuçta toplam faktör verimlili i dönem ba ! de erine bile ula amam! t!r.
ekil–2’de Türkiye’de 1996 sabit fiyatlar!yla bitkisel üretim de eri ve girdi kullan!m endeksleri gösterilmektedir. Sabit fiyatlarla bitkisel üretim de erinin ara t!rma dönemi sonunda dönem ba !na göre %10 dü tü ü, ekilen arazinin nispeten sabit kald! !, tar!msal ilaç kullan!m!n!n 2001’de ya anan büyük bir çökü ten sonra, 2002 ve 2003 y!llar!nda artt! ! ve ard!ndan nispeten kararl! bir durum ald! ! gözlenmektedir. Gübre kullan!m!nda da benzer bir geli me söz konusudur. stikrarl! bir ekilde art! gösteren tek girdi traktördür. En büyük dü ü tar!msal aktif nüfustad!r. Bütün bunlar kriz sonras!
toplam faktör verimlili inde sa lanan geli meden i gücü girdisindeki azal! !n, k!rdan kente veya tar!msal üretimden tar!m d! !na göçün büyük bir rol oynad! !n!
göstermektedir.
Türkiye’de tar!m sektöründeki istihdam!n tar!m!n GSY H içindeki pay!n!n 3 kat!
civar!nda olmas! tar!m sektörünün dü ük verimlili i ve sektördeki at!l i gücü konusunda bir fikir vermektedir. 1996 y!l!nda 9.259 milyon olan tar!msal aktif nüfus dönem sonu olan 2006 y!l!nda 6.088 milyona dü mü tür. Bu durum her ne kadar baz! iktisatç!larca bir geli me e ilimi olarak görülse de Türkiye’de di er sektörlerin istihdam yap!s!, kentlerdeki i sizlik oranlar!, iç ticaret hadlerinin tar!m aleyhine seyri, FAO’nun ifadesiyle tar!m!n kad!nla mas! bu sürecin geli me ve modernle meyi de il, toplumsal bir çöküntüyü temsil etti ini göstermektedir (Günayd!n, 2010).
ller düzeyinde analiz yap!l!rken, baz! verilerin ku ku uyand!rmas! ve illerle ilgili daha fazla veriye gerek duyulmas! nedenleriyle ayr!nt!l! analizlerden kaç!n!lm! t!r. Ancak tüm illerde 2001–2006 dönemi teknolojik de i me endeksleri 1996–2000 dönemi endekslerden büyük bulunmu tur. Her il için yap!lan Kruskal-Wallis testlerinde 66 ilin 2001 öncesi ve sonras! teknolojik de i im performanslar! aras!ndaki farkl!l!klar %5 düzeyinde anlaml! bulunmu , kalan 15 ilde ise bu düzeyde anlaml! bulunmam! t!r.
71 ilde 2001–2006 dönemi teknik etkinlik de i imi endeksleri 1996–2000 dönemi endekslerinden küçük bulunmu tur. Ancak sadece 23 ilde bu dü ü ler anlaml!
bulunmu tur. Alt! ilde (Artvin, Batman, Bayburt, Erzurum, Hakkâri, Rize) iki dönem aras!nda ortalama teknik etkinlik de i im endeksleri ayn! kalm! t!r. ki dönem aras!nda ortalama teknik etkinlik de i me endeksleri büyüyen il say!s! dörttür: Ardahan, Osmaniye, Siirt ve Malatya. Ancak bu farkl!l!klar istatistiksel aç!dan anlaml! de ildir.
Be ilde (Ankara, Edirne, Elaz! , U ak ve Van) toplam faktör verimlilikleri iki dönem aras!nda yakla !k ayn! düzeyde kalm! t!r. 12 ilde (Amasya, Eski ehir, Burdur, Isparta, Karabük, K!rklareli, Kilis, Nev ehir, Ni de, Samsun, Tekirda , Tokat) 2001 sonras! ortalama toplam faktör verimlilikleri 2001 öncesi de erlerden dü üktür. Ancak aradaki farklar istatistiksel aç!dan anlaml! bulunmam! t!r. 65 ilde ise 2001 sonras! toplam faktör verimlili i endeksleri birinci dönemdeki endeks de erlerinden daha yüksek bulunmu tur. Ancak bunlar!n sadece be inde (A r!, Batman, Bolu, Sivas ve çel) aradaki farklar istatistiksel aç!dan anlaml! bulunmu tur.
Bütün bunlardan toplam faktör verimlili i ve bile enlerinde her iki dönemde il düzeyinde gözlenen de i ikliklerin Türkiye düzeyinde gözlenen de i ikliklerle ayn!
davran! ! sergiledi i sonucu ç!kar!labilir. 2001 öncesi yüksek bir teknik etkinlik de i imi ve teknolojik gerileme, 2001 sonras! ise teknolojik ilerlemeyle birlikte teknik etkinlik azal! !.
Türkiye’de toplam faktör verimlili indeki dü ü e kar !n iller aras!nda farkl!l!klar vard!r. Toplam faktör verimlili inde ilk be s!rada olan iller ve toplam faktör verimlili i de i imleri öyledir: Kahramanmara (1.144), Konya(1.139), Mersin (1.117), Kayseri (1.116) ve Karaman (1.095). Bu be ilden Mersin ve Karaman’da hem teknik etkinlikte hem de teknolojik de i imde art! gözlenmektedir. Kahramanmara , Konya ve Kayseri ise ya ad!klar! teknolojik gerilemeye kar !n teknik etkinliklerini artt!rarak toplam faktör verimliliklerinde art! sa lam! lard!r. Kahramanmara ilinde bitkisel üretim de erinde büyük bir azalma olmam! ken i gücü girdisinde sürekli azalma gözlenmi tir. Mersin ilinde bitkisel üretim de eri ortalama 1997 y!l! d! !nda dönem ba !ndaki de erin üzerinde olmu , ilaç, gübre ve i gücü girdilerinde azalma gözlenmi , öte yandan ekilen alanlarda da art! lar gözlenmi tir. Karaman ilinde ise bitkisel üretim de eri, ekilen araziler ve gübre kullan!m!nda art! lara kar !n tar!mdaki ekonomik aktif nüfus neredeyse yar! yar!ya azalm! t!r. En ba ar!l! illerin incelenmesi performans art! !nda i gücü girdisindeki azalman!n büyük rol oynad! !n! ve performans!n bir bölümünün ekilen arazilerdeki art! tan kaynakland! !n! göstermektedir.
Toplam faktör verimlili i de i iminde en kötü durumda olan be ilde teknik etkinlikte ve teknolojide gerileme ya anm! t!r. Bu iller unlard!r: Kütahya (0.771), Yozgat (0.772), Osmaniye (0.798), Malatya (0.827) ve Karabük (0.858). Bu be ilin tamam!nda da hem teknik etkinlikte hem teknolojik geli mede ilgili dönemde gerileme ya anm! t!r.
Etkinlik de i imi ölçümlerinde referans üretim s!n!r! önemli bir yer oynamaktad!r. Referans üretim s!n!r!n! olu turan iller gözlem seti içerisinde veri teknoloji alt!nda ula !labilecek en yüksek düzeyi gösterdikleri için önem ta !maktad!r.
SONUÇ VE ÖNER LER
Bitkisel üretim de erindeki dalgal! seyrin bir bölümü iklim ko ullar!ndaki istikrars!zl!ktan kaynaklansa da olgular bu dü ü ün sadece iklim ko ullar!ndan kaynaklanmad! !n! dü ündürmektedir. ç ticaret hadlerinin tar!m aleyhine döndü ü bu dönemde tar!msal desteklerin azalt!lmas! girdi kullan!mlar!ndaki ini ç!k! lar! bir ölçüde aç!klayabilir. Girdi kullan!m! belirli bir süre sonra de i en ekonomik ko ullar nedeniyle dönem ba !ndaki durumuna eri ebilmektedir. Oysa i gücü için ayn! ey söylenemez. En büyük azalman!n gözlendi i girdinin i gücü olmas!, toplam faktör verimlili indeki kriz sonras! gözlenen nispi toparlanman!n önemli belirleyicilerinden birinin tar!msal istihdamdaki azalma oldu unu dü ündürmektedir. Özelle tirmelere kar !n sanayinin yeni istihdam yaratmad! ! bilinen bir gerçek oldu undan krizin yakla !k 3 milyon ki inin evinden yurdundan ve i inden olarak köyden kente göçüyle sonuçland! ! ve tar!mdaki verimlilik düzeyinin ancak bu ekilde korundu u söylenebilir. Ku kusuz verimlilik düzeyinde daha kaliteli girdi kullan!m! ve sulaman!n yayg!nla mas!n!n da önemli bir pay!
bulunmaktad!r.
1960’l! y!llarda birçok ara t!rmac! geli mi ve geli mekte olan ülkeler tar!m!
aras!ndaki farkl!l!klar! traktör say!lar!, gübre vb. girdilerin niceli i ile aç!klamaya çal! m! t!r. Geli mekte olan ülkeler tar!mda girdi kullan!m!n! sübvanse ederek tar!msal üretimlerini artt!rm! lard!r. Gübre ve tar!msal makineler genellikle bu ülkelerde bol bulunan toprak ve araziyi ikame etmektedir. Öte yandan yeni teknoloji ve girdilerin kullan!m! üreticilerin üretim pratiklerinde de birtak!m de i melerin sa lanmas!n!
gerektirdi inden baz! durumlarda girdideki art! lar üretimdeki art! lar! a abilmektedir.
Böyle bir uyarlama sürecinde toplam faktör verimlili i artaca !na dü ebilir (Arnade,1968).
Yap!lan analizde, kriz sonras! dönemde, hem teknolojik de i im hem teknik etkinlik art! ! görülen çok az say!daki il d! !nda, illerin büyük ço unlu unda toplam faktör verimlili indeki esas belirleyici etmenin teknolojik de i im oldu u, teknolojik de i im ile birlikte teknik etkinlikte gerileme oldu u görülmektedir. Bu durum, tar!mda teknolojik yeniliklerin yay!lmas!nda bir ba ar!s!zl! a i aret etmektedir. Yeniliklerin etkin
bir biçimde uygulanabilmesi için teknik etkinli in artt!r!lmas!, bunun için de yay!m çal! malar! ve örgütlenme etkinliklerine h!z verilmesi gerekmektedir.
Son olarak tar!mda verimlili in, iç içe geçmi ve yerel olarak de i kenlik gösteren birçok faktöre ba l! oldu u göz önüne al!narak farkl! il veya bölgelerin krize verdi i tepkilerin farkl!l! !na neden olan faktörler ayr!nt!l! bir ekilde ara t!r!lmal!d!r.
KAYNAKLAR
Arma an, G., Özden A. ve Bekçio lu S. (2008), Efficiency and Total Factor Productivity of Crop Production at NUTS-1 Level in Turkey: Malmquist Index Approach, Qual Quant. 2010 44: 573-581, DOI 10.1007/s1 1135-008-9216-5
Arnade C., 1998. “Using A Programming Approach to Measure International Agricultural Efficiency and Productivity”, Journal of Agricultural Economics Volume 49, Number 1, Winter 1998 sayfa 67-84.
Candemir M., ve Delikta E. (2006) Tigem letmelerinde Teknik Etkinlik, Ölçek Etkinli i, Teknik lerleme, Etkinlikteki De i me ve Verimlilik Analizi: 1999- 2003, Tar!msal Ekonomi Ara t!rma Enstitüsü
Caves, D., Christensen, L., ve Diewert, E. (1982) The Economic Theory of Index Numbers and the Measurement of Input, Output and Productivity, Econometrica, 50, 1393-1414
Coelli, T.J., 1996 “ A Guide to DEAP Version 2.1: A Data Envelopment Analysis (Computer) Program, Center for Efficiency and Productivity Analysis Working Paper no:96/08, University of New England, Department of Econometrics, Armidale, Australia.
Coelli, T.J., D.S.P. Rao, C.J.O’Donnell, G.E. Battese (2005) An Introduction to Efficiency and Productivity Analysis, Second Edition, Springer
Demirci S. (2001) eker Fabrikalar!n!n Performans Analizi ve Toplam Faktör Verimliliklerinin Ölçümü. Malmquist ndeks Yakla !m!, Tar!msal Ekonomi Ara t!rma Enstitüsü
Färe, R., Grosskopf, S., Lindgren, B., Rots, P. (1992). Productivity Changes in Sweedish Pharmacies 1980-1989: A Nonparametric Malmquist Approach. Journal of Productivity Analysis. 3, 85-101
Günayd!n, G. (2010) Tar!m ve K!rsall!kta Dönü üm. Politika Transferi Süreci/AB ve Türkiye Tan Kitabevi. Ankara.
Günden, Miran ve Sar! (1998) Türk Tar!m!nda Verimlilik ve Etkinli in Geli imi: Bir Veri Zarflama Yöntemi Uygulamas! Türkiye 3. Tar!m Ekonomisi Kongresi, Ankara s.
324–338
Kazgan, G., 2008, Türkiye Ekonomisinde Krizler, “Ekonomi Politik” Aç!s!ndan Bir rdeleme, stanbul Bilgi Üniversitesi Yay!nlar!, 2. Bask!.
TUIK, Tar!msal Yap! ve Üretim, Çe itli Y!llar
Zaim, O., Bayaner A., Kandemir M.U. (2001), Tar!mda ller ve Bölgeler Düzeyinde Üretkenlik ve Etkinlik: Farklar ve Nedenler. TEAE Tar!msal Ekonomi Ara t!rma Enstitüsü.
