Rozdział 1. Uwagi wstępne o odpowiedzialności administracyjnoprawnej
§ 1. Uwagi wprowadzające
Celem niniejszego rozdziału jest zbadanie zasadności tezy, że ponoszenie sankcji administracyjnych przez uczestników rynku kapitałowego, w związku z naruszeniami spoczywających na nich obowiązków publicznoprawnych ma charakter odpowiedzialności prawnej zgodnie z jej ogólnymi definicjami. Od- powiedzialność administracyjnoprawna została poddana analizie pod kątem możliwości jej przyporządkowania do określonej funkcji administracji, jak również wyodrębnione zostały jej elementy konstrukcyjne: 1) delikt admini- stracyjny jako zdarzenie uruchamiające odpowiedzialność administracyjno- prawną, 2) sankcje administracyjne jako konsekwencja prawna tego zdarzenia oraz 3) treść odpowiedzialności administracyjnoprawnej rozumiana jako jej model i statuujące ją zasady. Celem tego wyodrębnienia jest zawężenie obszaru dalszych dociekań jedynie do tego ostatniego elementu i wyjaśnienie przyczyn takiego wyznaczenia ram pracy.
§ 2. Odpowiedzialność prawna I. Pojęcie odpowiedzialności
„Prawo to obowiązek poparty sankcją państwową” – mówi jedna z kla- sycznych definicji prawa1. Jednocześnie, mogłoby to być najbardziej zwięzłe podsumowanie istoty odpowiedzialności administracyjnoprawnej. W wyroku
1 R. Cooter, T. Ulen, Ekonomiczna analiza prawa (przekł. J. Bełdowski, K. Metelska-Szaniaw- ska), Warszawa 2009, s. 3.
z 18.4.2000 r. TK podniósł, że „przepis nakładający na osoby fizyczne lub prawne pewien obowiązek powinien być związany z przepisem określającym konsekwencję jego niespełnienia, bo skutkiem braku sankcji jest martwota przepisu i nagminne lekceważenie nałożonego obowiązku”2. Możliwość sto- sowania przymusu w postaci sankcji prawnych w związku z niewykonaniem obowiązku wynikającego z prawa, powinna być jednak poddana pewnym ści- śle określonym regułom – zarówno w zakresie materialnoprawnych przesłanek dopuszczalności przypisania odpowiedzialności za dane naruszenie, jak i w za- kresie regulacji proceduralnych i wynikających z nich gwarancji dla strony po- stępowania, która ma być adresatem sankcji.
Przedmiotem niniejszego opracowania jest analiza reguł, które rządzą od- powiedzialnością administracyjnoprawną w polskim systemie prawa. Nie spo- sób jednak opisywać szczegółowych kwestii związanych z ukształtowaniem tej odpowiedzialności bez uprzedniego jej wyodrębnienia z szerszych kategorii pojęciowych: odpowiedzialności prawnej, a nawet ogólnego pojęcia odpowie- dzialności (tzw. odpowiedzialności bezprzymiotnikowej3).
Wobec wielości znaczeń i płaszczyzn, na których można rozpatrywać po- jęcie odpowiedzialności, zważając na potrzeby niniejszego opracowania, jego analiza ogranicza się do warstwy językowej tego pojęcia, próby odkodowania jego zakresu treściowego, a także rozróżnienia rodzajów odpowiedzialności.
W warstwie językowej termin „odpowiedzialność” powiązać należy z od- powiedzią i odpowiadaniem. Odpowiadać można za coś lub za kogoś przed określoną instancją4. Istnieją zatem dwa punkty odniesienia pojęcia odpowie- dzialności: odpowiedzialność „za” i odpowiedzialność „przed”5, które wspól- nie ją statuują. Mimo że w ujęciu leksykalnym odpowiedzialność często utoż- samiana jest z obowiązkiem, należy za S. Sykuną6 uznać takie rozumienie tego terminu za błędne. W konstrukcji „odpowiedzialność za x przed y”, zmienna x będzie odpowiadać obowiązkowi (a zatem przedmiotowi odpowiedzialności, nie zaś odpowiedzialności samej w sobie), podczas gdy drugi punkt odniesie- nia y odnosi się do źródła odpowiedzialności7.
2 Wyr. TK z 18.4.2000 r., K. 23/99, OTK ZU 2000, Nr 3, poz. 89.
3 E. Kruk, Pojęcie odpowiedzialności prawnej (analiza wybranych zagadnień), ATDP 2008, Nr 3(12), s. 110.
4 G. Picht, Pojęcie odpowiedzialności, w: Filozofia odpowiedzialności XX wieku. Teksty źró- dłowe (red. J. Filek), Kraków 2004, s. 139.
5 Ibidem.
6 S. Sykuna, Kilka uwag o odpowiedzialności prawnej, GSP, t. XI, Gdańsk 2003, s. 19.
7 G. Picht, Pojęcie odpowiedzialności, s. 139.
Źródło odpowiedzialności można rozumieć dwojako: po pierwsze, może oznaczać podmiot weryfikujący prawidłowość wykonania obowiązku x (np. odpowiedzialność za x przed sądem). Po drugie, może być utożsamiane ze źródłem samego obowiązku, określającym jego treść i zakres. Może to być zatem własne sumienie (odpowiedzialność przed samym sobą, samoodpo- wiedzialność, Selbverantwortung)8, przyjmowany religijnie absolut (Bóg – od- powiedzialność religijna)9 lub społeczeństwo (odpowiedzialność społeczna)10. Odpowiedzialność jest niejako konsekwencją wolności człowieka – wynika z potrzeby kontroli sposobu korzystania z tej wolności według przyjętego wzorca11. Wzorzec ten, wyznaczony przez wskazania religii, własne rozpozna- wanie dobra i zła lub społeczne poczucie sprawiedliwości i moralności, określa treść obowiązku.
O ile odpowiedzialność w wymiarach religijnym i psychologicznym (samo- odpowiedzialność), mimo jej doniosłości, z uwagi na złożoność tych zagad- nień musi pozostać poza nawiasem niniejszych rozważań, o tyle wymaga uwagi rola społeczeństwa i państwa w kształtowaniu się kategorii odpowiedzialno- ści prawnej. Życie społeczne narzuca pewną konieczność stworzenia określo- nych norm postępowania, które umożliwią koegzystencję poszczególnych jed- nostek i grupy. Społeczeństwo ustala zatem określone wzorce postępowania, które ocenia jako pozytywne lub negatywne, a następnie ma za zadanie wy- promować wzorce przyjęte jako właściwe i pożądane. Może w tym zakresie podejmować pewne działania edukacyjne, które w założeniu powinny dopro- wadzić do powstania u poszczególnych jednostek poczucia odpowiedzialno- ści w wymiarze psychologicznym, tj. przyjęcia pewnych postaw jako prawidło- wych we własnym systemie wartości. Skuteczniejszym jednak narzędziem jest prawo, stanowiące zewnętrzny wobec jednostki system norm postępowania i stwarzające możliwość karania za ich niestosowanie12. Na tym tle powstaje pytanie, czy istotą odpowiedzialności jest owo karanie. E. Durkheim definiuje
„karanie” jako „reakcję afektywną o stopniowalnej intensywności”13, „symbo-
8 G. Picht, Pojęcie odpowiedzialności, s. 139; W. Weischedel, Istota odpowiedzialności, w: Fi- lozofia odpowiedzialności XX wieku. Teksty źródłowe (red. J. Filek), Kraków 2004, s. 94 i n.
9 W. Weischedel, Istota odpowiedzialności, s. 85.
10 Ibidem.
11 Por. J.P. Sartre, Wolność a odpowiedzialność, w: Filozofia odpowiedzialności XX wieku.
Teksty źródłowe (red. J. Filek), Kraków 2004, s. 134; G. Picht, Pojęcie odpowiedzialności, s. 140.
12 Por. L.A. Hart, Sprawiedliwość społeczna i narzucanie moralności, w: L.A. Hart, Eseje z filozofii prawa, Warszawa 2001 r., s. 250 i n., 257.
13 E. Durkheim, O podziale pracy społecznej, Warszawa 1999, s. 118.
liczny wyraz pogwałcenia wspólnej moralności”14 – karanie jest zatem wyni- kającą z normy prawnej potencjalną konsekwencją ponoszenia przez adresata normy odpowiedzialności za zachowanie zgodne z ustalonym prawnie wzor- cem. Odpowiedzialność ta nie wynika z karania. Wynika z istnienia zaakcepto- wanego przez społeczeństwo wzorca postępowania, który, choćby miał charak- ter lex imperfecta, jest samoistnie źródłem odpowiedzialności prawnej: z niego wynikają określone obowiązki (x), za wykonanie których ich adresat odpo- wiada przed społeczeństwem (państwem). Społeczeństwo (państwo) jest zatem źródłem powstania obowiązku i jednocześnie instancją weryfikującą prawidło- wość jego wykonania. W tym sensie, odpowiadać za spełnienie obowiązku (x) przed społeczeństwem (y), będzie znaczyło poddać się ocenie prawidłowości swojego zachowania z określonym wzorcem (y) i być gotowym przyjąć na sie- bie konsekwencje, które będą wynikały z tej oceny. Należy zwrócić uwagę, że odpowiedzialność niekoniecznie implikuje poniesienie tych konsekwencji – sankcja jest tylko jednym z elementów odpowiedzialności, jednak jej faktyczne nałożenie nie stanowi jej istoty. Jest raczej rezultatem ustalenia zakresu od- powiedzialności i jej przypisania. Jak zauważa E. Durkheim, kara z założenia ma się charakteryzować „stopniowalną intensywnością”15, a zatem musi ist- nieć możliwość jej dostosowania do ustalonego uprzednio zakresu odpowie- dzialności. Wymiar kary ma mieć zatem charakter wtórny wobec zakresu od- powiedzialności, który ma wynikać z treści normy statuującej określoną po- winność16. Oznacza to, że wymiar kary będzie odzwierciedleniem ustalonego zakresu odpowiedzialności, ale możliwe jest także, że ze względu na inne oko- liczności niż te, które ukształtowały zakres odpowiedzialności, wymiar kary nie będzie z nim korespondował. Przykładem mogą tu być dyrektywy wymierza- nia kary, odnoszące się do przesłanek całkowicie obojętnych z punktu widze- nia zakresu odpowiedzialności (sytuacja majątkowa sprawcy naruszenia prawa nie jest – co do zasady – okolicznością zmniejszającą jego odpowiedzialność, tj. usprawiedliwiającą czy nawet uprawniającą naruszenie, a jednak jest to oko- liczność wpływająca na wysokość sankcji17) albo instytucja odstąpienia od wy-
14 Ibidem, s. 138.
15 Ibidem, s. 118.
16 Por. J. Gardner, w: H.L.A. Hart, J. Gardner, Punishment and Responsibility, Essays in the Philosophy of Law, Oxford 1968, s. xix. O rozgraniczeniu pojęcia odpowiedzialności i sank- cji pisał również E. Kruk, Pojęcie odpowiedzialności, s. 115; A. Michór, O charakterze odpowie- dzialności administracyjnej, PPiA 2004, Nr LX, s. 218 i n.; J. Boć, Ochrona środowiska, Wrocław 2002, s. 354 i n.
17 Zob. art. 189d pkt 7 KPA.
mierzenia kary18, które stosuje się mimo przypisania sprawcy odpowiedzial- ności za czyn zabroniony.
Podsumowując powyższe rozważania i podejmując próbę ujęcia szerokiego i wieloznacznego pojęcia odpowiedzialności w sposób użyteczny dla celów niniejszego opracowania, należy ją zdefiniować jako wynikającą z obranego punktu odniesienia (źródła) przypisywalność naruszenia przyjętego wzorca zachowania danemu podmiotowi, weryfikowaną przez określoną instancję.
Wzorzec zachowania – czy to wywiedziony z norm religijnych, czy z indywidu- alnej etyki19, czy z systemu normatywnego stworzonego przez społeczeństwo – powinien wyznaczać treść powinności i granice odpowiedzialności za niedo- chowanie tej powinności, tj. reguły przypisywalności. Odpowiedzialność może mieć charakter absolutny, obiektywny, zależny od winy, a nawet ograniczony wyłącznie do winy umyślnej.
Z uwagi na owo podwójne odniesienie pojęcia odpowiedzialności, rozu- mianej jako „odpowiedzialność za” i „odpowiedzialność przed”20, również ni- niejsze opracowanie będzie się odnosić zarówno do samego zakresu odpo- wiedzialności administracyjnoprawnej za naruszenie „wzorców zachowania”
na rynku kapitałowym (zdefiniowanie tych wzorców i zakresu przypisywalno- ści ich naruszeń uczestnikom rynku kapitałowego), jak również do procedu- ralnych uregulowań weryfikacji zakresu odpowiedzialności za naruszenia.
II. Odpowiedzialność prawna – ujęcie ogólnosystemowe
Pojęcie odpowiedzialności prawnej, mimo że wydaje się bardziej precy- zyjne niż ogólna kategoria odpowiedzialności, również nie ma jednolitej de- finicji odpowiadającej wszystkim kontekstom, w jakich się je wykorzystuje21. Zakres pojęciowy i konstrukcja odpowiedzialności prawnej są łatwiejsze do uchwycenia w ramach poszczególnych dogmatyk, spośród których najbar-
18 Zob. art. 189f KPA.
19 Samodzielne uświadomienie sobie istnienia określonej powinności, bez względu na istnie- nie statuującej jej normy prawnej, wpisuje się w psychologiczną koncepcję prawa L. Petrażyckiego, który przypisywał ludziom pewne przeżycia prawne, polegające na samodzielnym rozróżnianiu dobra i zła. Wewnętrzny imperatyw działania kształtuje indywidualny zakres odpowiedzialności w sensie psychologicznym u każdego człowieka – zob. L. Petrażycki, O nauce prawa i moralności.
Pisma wybrane, Warszawa 1985, s. 1 i n.; tenże, Teoria prawa i państwa w związku z teorią mo- ralności, t. 1–2, Warszawa 1960, s. 1 i n.
20 G. Picht, Pojęcie odpowiedzialności, s. 139.
21 W. Lang, Spór o pojęcie, s. 51 i n.
dziej rozbudowane rozważania dotyczą odpowiedzialności karnej i cywilnej22. Chcąc pochylić się nad szczegółowymi kwestiami dotyczącymi odpowiedzial- ności administracyjnoprawnej, konieczne jest jednak wyjście od pewnego ogółu i osadzenie jej w strukturze pojęcia odpowiedzialności prawnej.
Przyjęcie jednej uniwersalnej definicji odpowiedzialności prawnej, na pod- stawie której dałoby się sporządzić pewną jej typologię, doprecyzowując je- dynie elementy konstrukcyjne w ramach poszczególnych typów i dogmatyk wydaje się karkołomnym zadaniem. Należy jednak uznać za użyteczną defini- cję ukutą przez W. Langa23, który ujął odpowiedzialność prawną jako zasadę ponoszenia przez podmiot przewidzianych prawem ujemnych konsekwencji za zdarzenie lub stany rzeczy, podlegające kwalifikacji normatywnej i przypisy- walne prawnie określonemu podmiotowi w danym porządku prawnym. Defi- nicja ta opisuje odpowiedzialność prawną jako zasadę – nie stawia znaku rów- ności pomiędzy odpowiedzialnością a samym ponoszeniem ujemnych konse- kwencji, odróżniając tym samym bycie odpowiedzialnym od bycia ukaranym.
Inaczej pojęcie odpowiedzialności prawnej rozumie M. Zirk-Sadowski, wią- żący ją z zastosowaniem sankcji przewidzianej prawem24. Jak wskazuje S. Sy- kuna, podejście to nie będzie wyczerpywało wszystkich przypadków odpowie- dzialności prawnej, ponieważ analiza poszczególnych dogmatyk – zwłaszcza odpowiedzialności cywilnej – skłania raczej ku rozumieniu odpowiedzialno- ści prawnej jako możliwości zastosowania ujemnych konsekwencji określo- nego zdarzenia, nie zaś realnym ich zastosowaniu. Taki model pojmowania odpowiedzialności prawnej nazywa konwencjonalnym25. Wydaje się, że defi- nicja W. Langa, ujmująca odpowiedzialność jako zasadę, jest wyjątkowo trafna.
Pozwala na stworzenie pewnej ogólnej konstrukcji pojęcia odpowiedzialności prawnej, na której opierają się modele odpowiedzialności funkcjonujące w po- szczególnych dziedzinach prawa.
W pierwszej kolejności należy z przedmiotowej definicji wywieść elementy konstrukcyjne odpowiedzialności. E. Kruk systematyzuje konstrukcję odpo- wiedzialności, wyodrębniając podmiot, przedmiot i treść odpowiedzialności26. Wskazuje, że odpowiedzialność należy w tym sensie rozumieć jako relację co
22 S. Sykuna, Kilka uwag, s. 20.
23 W. Lang, Spór o pojęcie, s. 68.
24 M. Zirk-Sadowski, w: Wielka encyklopedia prawa (red. E. Smoktunowicz), Warszawa 2000, s. 563; S. Sykuna nazywa tak rozumianą odpowiedzialność prawną podejściem realistycznym – zob. S. Sykuna, Kilka uwag, s. 20.
25 S. Sykuna, Kilka uwag, s. 21.
26 E. Kruk, Pojęcie odpowiedzialności, s. 116.
najmniej dwóch podmiotów, której przedmiotem jest pewna wartość chro- niona prawnie, a treść odpowiedzialności ukształtowana jest przez wzajemne prawa i obowiązki wynikające z relacji odpowiedzialności. Odpowiedzialność rozumiana jako relacja odpowiada przede wszystkim konstrukcji odpowie- dzialności cywilnej, w której jeden podmiot ponosi odpowiedzialność odszko- dowawczą za szkodę wyrządzoną drugiemu. Przedmiotem odpowiedzialno- ści jest w tym przypadku wyrządzona szkoda, która narusza jakąś wartość ważną dla poszkodowanej strony tej relacji, a treścią odpowiedzialności – zasady kształtujące tę odpowiedzialność. W kontekście prawa publicznego taka relacja jest nieco mniej oczywista. Podmiot odpowiedzialności prawnej – tj. ten, kto ją ponosi27 odpowiadać będzie przed innym podmiotem, grupą podmiotów lub całym społeczeństwem, w zależności od tego, jaki jest przed- miot odpowiedzialności, tj. do kogo „przynależy” wartość, która ma być chro- niona przez nałożenie na zagrażający jej podmiot odpowiedzialności prawnej.
Norma prawna nakładająca odpowiedzialność prawną na dany podmiot28, jed- nocześnie jest wyrazem ochrony dla określonego dobra prawnego29, które jest istotne dla społeczeństwa. Tym samym ogranicza się wolność jednostki, na- kładając na nią odpowiedzialność, dla zagwarantowania nienaruszalności pro- mowanych przez dany system prawny wartości. Pewnym wyważeniem w tej dwubiegunowej relacji mają być zasady kształtujące treść odpowiedzialności prawnej – tj. prawne unormowanie zakresu odpowiedzialności, jaki może po- nieść jednostka w związku z zaistnieniem zdarzenia, które tę odpowiedzialność aktualizuje.
Właśnie w zakresie treści odpowiedzialności prawnej kształtują się pewne jej typologie. Najbardziej oczywistym i praktycznym podziałem jest wyróżnie- nie kilku typów odpowiedzialności przynależących do poszczególnych dzie- dzin prawa, jednak możliwe jest dokonanie bardziej uniwersalnej kategoryzacji odpowiedzialności. W tym zakresie wyróżnia się przede wszystkim odpowie-
27 Może to być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej – por. B. Namysłowska-Gabrysiak, Odpowiedzialność karna osób prawnych, Warszawa 2003, s. 1 i n.
28 Odpowiedzialność prawna musi wynikać z normy prawnej – zob. W. Lang, Struktura od- powiedzialności prawnej (Studium analityczne z dziedziny teorii prawa), ZNUMK, z. 31, Prawo VIII, Toruń 1968, s. 35.
29 Pojęcie dobra prawnego jest właściwe w szczególności dla regulacji karnej. Do doktryny prawa polskiego zostało wchłonięte z dogmatyki niemieckiej. Szerzej na ten temat zwłaszcza:
K. Amelung, Rechtsgüterschutz und Schutz der Gesellschaft, Frankfurt nad Menem 1972, s. 1 i n.;
P. Sina, Die Dogmengeschichte des strafrechtlichen Begriffs „Rechtsgut”, Basel 1962, s. 1 i n.;
M. Marx, Zur Definition des Begriffs „Rechtsgut”, Trewir 1972, s. 1 i n.
dzialność podmiotową i przedmiotową. W większości opracowań dotyczących takiej klasyfikacji odpowiedzialności podkreśla się, że język polski nie sprostał wyłuskaniu odmienności pomiędzy różnymi typami odpowiedzialności, nie wypracowując dla nich osobnych pojęć. Takie rozróżnienie spotyka się w ję- zyku angielskim, gdzie generalnemu pojęciu odpowiedzialności odpowiadają dwa terminy: responsibility i liability30. Responsibility jest poniekąd odpowied- nikiem polskiej odpowiedzialności podmiotowej, biorąc pod uwagę akcento- wany w tym pojęciu element subiektywny odpowiedzialności. Liability ma na- tomiast charakter ściśle prawny i może odpowiadać pojęciu odpowiedzialności przedmiotowej, choć powiązanie go z prawem prywatnym i odpowiedzialno- ścią za długi podaje w wątpliwość, czy dopasowanie polskich typów odpowie- dzialności do tych terminów nie jest pewnym uproszczeniem31. W. Lang pod- kreśla, że zakresy znaczeniowe tych pojęć pokrywają się jedynie częściowo.
Podobne rozróżnienie funkcjonuje również w języku niemieckim, gdzie odpo- wiedzialność określana jest również dwoma terminami: Verantwortung i Ha- ftung. Pierwszy z tych terminów ma znaczenie odpowiadające w zasadzie za- kresowi znaczeniowemu angielskiego responsibility, będąc pojęciem ogólnym (nie tylko prawnym), a także ukierunkowanym na uwypuklenie elementu su- biektywnego tej odpowiedzialności – z tego powodu używany jest w regulacji karnej. Haftung to, podobnie jak liability, termin powiązany przede wszystkim z prawem cywilnym, zorientowany na istnienie obiektywnej podstawy prawnej domagania się określonego zachowania od podmiotu, na którym taka odpo- wiedzialność spoczywa. S. Sykuna zauważa, że ogólne pojęcie Verantwortung może być w pewnych przypadkach właściwe dla określenia odpowiedzialności prawa publicznego, co oddala ją od konstrukcji odpowiedzialności przedmio- towej32.
Polska typologia wyróżnia odpowiedzialność podmiotową i przedmio- tową. Odpowiedzialność podmiotowa ukierunkowana jest w swojej konstruk- cji na weryfikację procesów motywacyjnych podmiotu odpowiedzialnego, jego osobistych cech warunkujących zdolność kierowania swoim postępowaniem, warunków zewnętrznych, jakie miały wpływ na proces motywacyjny oraz samą bezprawność zachowania aktualizującego odpowiedzialność33. Treść od- powiedzialności o charakterze podmiotowym opiera się zatem na zasadach
30 W. Lang, Spór o pojęcie, s. 59 i cytowana tam literatura.
31 S. Sykuna, Kilka uwag, s. 20; W. Lang, Spór o pojęcie, s. 59.
32 S. Sykuna, Kilka uwag, s. 20.
33 W. Lang, Spór o pojęcie, s. 55.
pozwalających na uwzględnienie nie tylko obiektywnego aktu naruszenia po- rządku prawnego (ujemnej kwalifikacji czynu), ale także pewnych okoliczności indywidualizujących dany przypadek naruszenia – tj. uwzględnia okoliczności, w jakich do naruszenia doszło oraz warunki osobiste podmiotu odpowiedzial- nego i postać jego zamiaru34. Konstrukcja odpowiedzialności podmiotowej umożliwia zatem ograniczenie zakresu odpowiedzialności lub nawet całko- wite wyłączenie odpowiedzialności, jeżeli do naruszenia doszło w szczególnych okolicznościach, które z mocy prawa tę odpowiedzialność mają modyfikować.
Uwzględnienie takich okoliczności w prawnej regulacji określonej odpowie- dzialności prawnej ma zabarwienie etyczne i humanitarne35.
W ramach odpowiedzialności podmiotowej W. Lang wyróżnia odpowie- dzialność abstrakcyjną (potencjalną) i odpowiedzialność konkretną (zaktuali- zowaną)36. Ten pierwszy model odpowiedzialności wiąże się ze zdarzeniami, które mogą nastąpić w przyszłości, natomiast drugi z konkretnymi zdarze- niami, które już miały miejsce.
Odpowiedzialność podmiotową dzieli się dalej na majątkową i niemająt- kową ze względu na rodzaj konsekwencji, jakie ta odpowiedzialność wywołuje.
Odpowiedzialność majątkowa wiąże się z ponoszeniem pewnych strat mate- rialnych w związku ze zdarzeniem wywołującym odpowiedzialność i wyko- rzystywana jest we wszystkich dogmatycznych odsłonach odpowiedzialności.
Odpowiedzialność niemajątkowa ma natomiast znaczenie przede wszystkim dla karania, ponieważ polega na godzeniu w pewne wartości przypisane jed- nostce ponoszącej odpowiedzialność, np. wolność osobistą. Ponieważ podział ten jest istotny przede wszystkim dla klasyfikacji sankcji wiążących się z odpo- wiedzialnością, nie zaś dla samej istoty odpowiedzialności, nie jest on w chwili obecnej przedmiotem głębszej analizy.
Drugim rodzajem odpowiedzialności, który wyróżnia W. Lang, jest odpo- wiedzialność przedmiotowa, mająca charakter majątkowy i przyjmująca po- stać osobistą lub rzeczową37. Odróżnia ją całkowicie zobiektywizowane po- dejście do kwestii oceny przypisywalności konsekwencji naruszenia porządku prawnego, które jest w zasadzie jej jedyną przesłanką. Pojęcie naruszenia po- rządku prawnego może mieć na tym tle bardzo szerokie znaczenie, aktualizując odpowiedzialność również za zdarzenie, które miało charakter przypadkowy,
34 Wiąże się to z pojęciem sprawstwa, czyli zdolności sprawiania własnym zachowaniem okre- ślonych zdarzeń lub stanów rzeczy – zob. W. Lang, Spór o pojęcie, s. 55, 58.
35 W. Lang, Spór o pojęcie, s. 56 i n. i cytowana tam literatura.
36 W. Lang, Spór o pojęcie, s. 57.
37 W. Lang, Spór o pojęcie, s. 58.
całkowicie niezależny nie tylko od woli, ale także od zdolności sprawczej pod- miotu odpowiedzialnego, oraz za zaniechania wykonania obowiązków niewy- nikających bezpośrednio z przepisu prawa lub obiektywnie niemożliwych. Tak ukształtowana może być odpowiedzialność oparta na zasadzie ryzyka, słusz- ności oraz odpowiedzialność przyjęta umownie, nawet wyłączająca wszelkie przesłanki egzoneracyjne, o ile nie traci charakteru odpowiedzialności za na- ruszenie, przyjmując postać świadczenia w związku ze ziszczeniem się umow- nie określonego warunku38. Odpowiedzialność prawna ze swej natury wiąże się bowiem ze zdarzeniami, które podlegają ujemnej kwalifikacji prawnej39.
Zobiektywizowany charakter odpowiedzialności przedmiotowej może się charakteryzować różnym stopniem intensywności, w zależności od zakresu uwzględniania zawinienia podmiotu odpowiedzialnego. Ten typ odpowie- dzialności wydaje się użyteczny przede wszystkim w przypadku odpowiedzial- ności osób prawnych. Zagadnienie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych pojawiało się już w prawie rzymskim i rozwijało na przestrzeni wieków40. Oparcie odpowiedzialności na zsubiektywizowanych kryteriach w przypadku podmiotów zbiorowych, w szczególności jeśli chodzi o badanie zawinienia ma sztuczny charakter, ponieważ działanie zbiorowej całości postrzegane jest jako działanie jednostek wspólnie tworzących tę całość, spośród których żadnej nie można przypisać samodzielnie odpowiedzialności za określone zdarzenie, a utrudnione jest odtworzenie procesu motywacyjnego zbiorowości41. Należy oczywiście odróżniać działanie jednostki wchodzącej w skład podmiotu zbio- rowego od działania samego podmiotu zbiorowego i różny zakres oraz sposób ukształtowania ich odpowiedzialności42. Odnosząc się wyłącznie do odpowie- dzialności podmiotów zbiorowych, uwzględnianie winy jako jej przesłanki nie jest tak naturalne jak w przypadku osób fizycznych. B. Namysłowska-Gabrysiak wskazuje na kilka możliwych wersji konstrukcji takiej odpowiedzialności, pro-
38 W. Lang, Spór o pojęcie, s. 59.
39 O.S. Joffe, M.D. Szargorodski, Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1963, s. 271.
40 B. Namysłowska-Gabrysiak wskazuje, że pierwsze wzmianki o odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych pojawiają się u Ulpiana, odnoszącego się do odpowiedzialności sprawują- cych władzę nad miastem – zob. B. Namysłowska-Gabrysiak, Odpowiedzialność karna, Warszawa 2003, s. 24 i n.
41 R. Garraud rozpatrywał w tym kontekście dwa przypadki: popełnienie przestępstwa przez wszystkich członków zbiorowości i przypisanie odpowiedzialności wszystkim oraz popełnienie przestępstwa przez tylko niektórych członków podmiotu zbiorowego i ukaranie tylko tych niektó- rych – por. R. Garraud, Traktat teoretyczny i praktyczny francuskiego prawa karnego, t. 1, Paryż, s. 221.
42 H.J. Hirsch, Problem odpowiedzialności karnej związków osób, SP 1993, Nr 4, s. 6.
ponując m.in. modyfikację pojęcia winy poprzez pozbawienie jej elementów psychologicznych takich jak nastawienie do czynu albo potraktowanie pod- miotu zbiorowego jak quasi-osobę fizyczną43. Sztuczność i niepraktyczność ta- kich zabiegów, zwłaszcza na tle postępujących przemian społeczno-gospodar- czych XIX w. i wynikających z nich potrzeb istnienia odpowiednio skutecznych i efektywnych mechanizmów prawnych, popchnęły ewolucję modelu odpo- wiedzialności podmiotów zbiorowych w kierunku jej obiektywizacji44.
Przemiany te dotyczyły nie tylko podmiotów zbiorowych, ale także osób fi- zycznych w ramach odpowiedzialności odszkodowawczej. W XX w. w ramach postępującego procesu obiektywizacji odpowiedzialności, w kodyfikacjach eu- ropejskich zaczęła pojawiać się odpowiedzialność oparta na zasadach ryzyka, słuszności, a nawet odpowiedzialność absolutna45.
Interesującą klasyfikację odpowiedzialności ze względu na stopień obiek- tywizacji (uwzględniania winy) wykształciło anglosaskie prawo karne, które grupuje poszczególne przestępstwa wg rodzaju powiązanej z nimi odpowie- dzialności. I tak, wyróżnia ono mens rea, czyli przestępstwa, za które odpowie- dzialność zależy od winy, przestępstwa należące do grupy odpowiedzialności obiektywnej (strict liability)46 i przestępstwa należące do grupy odpowiedzial- ności absolutnej (absolute liability)47. Podział ten opiera się na rozróżnieniu charakteru czynów, którym przyporządkowane są poszczególne typy odpo- wiedzialności, tj. znaczenia dla tego czynu psychicznego nastawienia sprawcy.
Odpowiedzialność za przestępstwa mens rea48 będzie miała charakter odpo- wiedzialności podmiotowej, natomiast strict liability i absolute liability na- leży zakwalifikować do odpowiedzialności przedmiotowej. Rozróżnienie tych ostatnich z wymienionych rodzajów odpowiedzialności sprowadza się do przesłanki należytej staranności. Odpowiedzialność absolutna aktualizuje się w związku z naruszeniem porządku prawnego (actus reus), zatem jedyną jej przesłanką jest bezprawność określonego zdarzenia (zachowania). Strict liabi- lity również uzależniona jest od actus reus, jednak uprawdopodobnienie za-
43 B. Namysłowska-Gabrysiak, Odpowiedzialność karna, s. 46.
44 S. Frankowski, Obiektywizacja odpowiedzialności w angielskim prawie karnym, PiP 1972, Nr 3, s. 88–100.
45 M. Kaliński, w: Prawo zobowiązań – część ogólna. System Prawa Prywatnego, t. 6 (red.
A. Olejniczak), Warszawa 2014, s. 18.
46 O przestępstwach mens rea w kontekście odpowiedzialności obiektywnej (strict liability) por. szerzej S.P. Green, Six Senses of Strict Liability: A Plea for Formalism, Oxford 2005, s. 2 i n.;
oraz A.P. Simester, Is Strict Liability Always Wrong?, Oxford 2005, s. 22 i n.
47 B. Namysłowska-Gabrysiak, Odpowiedzialność karna, s. 98 i n.
48 Por. szerzej J. Gardner, w: H.L.A. Hart, J. Garder, Punishment and, s. xxxiv i n.
chowania przez podmiot odpowiedzialny należytej staranności w dążeniu do uniknięcia naruszenia prawa powoduje limitację tej odpowiedzialności. Ciężar dowodu w tym zakresie spoczywa na podmiocie odpowiedzialnym49.
Pojęcie odpowiedzialności obiektywnej w literaturze polskiej pojawia się u J. Zieleniewskiego50, który rozumie ten rodzaj odpowiedzialności jako jej uni- wersalny model, z którego wywodzić należy pozostałe typy odpowiedzialności, które jednocześnie muszą mieścić się w jej granicach. Granice odpowiedzialno- ści obiektywnej J. Zieleniewski utożsamia z granicami sprawstwa. Należy przez to rozumieć, że w tym modelu odpowiedzialności, jej adresat odpowiada jedy- nie za swoje własne działania lub zaniechania51 oraz następstwa tych zachowań, na które adresat odpowiedzialności miał rzeczywisty wpływ52. Tym samym częściowo poza granicami pojęcia odpowiedzialności w modelu obiektywnym pozostawałaby odpowiedzialność oparta na zasadzie ryzyka oraz w niektórych przypadkach odpowiedzialność przyjęta umownie (zatem odpowiedzialność cywilna oderwana od winy)53.
Komentując przedstawioną koncepcję J. Zieleniewskiego, W. Lang54 za- uważa, że tak rozumiana odpowiedzialność utożsamia się zakresowo ze związ- kiem przyczynowym (sprawstwem) oraz wpisuje w model odpowiedzialno- ści podmiotowej. Poddaje tę koncepcję krytyce z uwagi na fragmentaryczne potraktowanie subiektywnych elementów odpowiedzialności, w szczególności zarzucając pominięcie kwestii zakresu informacji, którymi dysponuje podmiot odpowiedzialny55.
W doktrynie niemieckiej pojawiają się propozycje pomijania przesłanki wiedzy, wobec uznania, że jeżeli odpowiedzialność obiektywna ma zachować swój charakter, tj. odrywać się od oceny wszelkich okoliczności subiektywizu-
49 B. Namysłowska-Gabrysiak, Odpowiedzialność karna, s. 99.
50 J. Zieleniewski, Organizacja zespołów ludzkich, Warszawa 1968, s. 486.
51 Sprawstwo w przypadku zaniechania polega na braku czynu prawnie wymaganego, moż- liwego do spełnienia – por. W. Wolter, O tzw. przyczynowości zaniechania, PiP 1954, Nr 10–11, s. 522–527.
52 J. Zieleniewski, Organizacja zespołów, s. 486.
53 Podobny pogląd wyraża L. Lernell, w: L. Lernell, Podstawy nauki polityki kryminalnej – Studia z zagadnień przestępstwa, odpowiedzialności i kary, Warszawa 1967, s. 192–193; a także O.S. Joffe, M.D. Szargorodski, Zagadnienia teorii, s. 272.
54 Por. W. Lang, Spór o pojęcie, s. 62 i n.
55 Zakres wiedzy podmiotu odpowiedzialności w literaturze jednoznacznie uznawany jest za podmiotową (a zatem subiektywną) przesłankę odpowiedzialności – por. H.J. Hirsch, Die Ent- wicklung der Strafrechtsdogmatik nach Welzel, w: Festschrift der Rechtswissenschaftlichen Fa- kultät zur 600-Jahr-Feier der Universität zu Köln (red. T. Schuld), Kolonia 1988, s. 399 i n.
jących określone naruszenie porządku prawnego, kwestię zakresu informacji, jakimi dysponował podmiot odpowiedzialny, należy uznać za nierelewantną dla zakresu jego odpowiedzialności56. Ukształtowanie odpowiedzialności ad- ministracyjnoprawnej uczestników rynku kapitałowego na podstawie takiego modelu, niewątpliwie służyłoby realizacji jej gwarancyjnej funkcji. W konkret- nych przypadkach tej odpowiedzialności, model taki może się jednak okazać zbyt radyklany. Z jednej strony, niedostateczny zakres informacji, jakim dys- ponuje podmiot, na którym ciąży obowiązek publicznoprawny nie powinien wpływać na jego odpowiedzialność w granicach, w jakich taki podmiot jest zobowiązany dysponować wystarczającą wiedzą dla prawidłowego wykonania obowiązku. Z drugiej strony, pozyskiwanie odpowiedniej wiedzy nie w każ- dym przypadku jest możliwe dla takiego podmiotu. Posługując się konkretnym przykładem, emitent ma obowiązek dysponować wiedzą o zdarzeniach, które w odniesieniu do emitowanych przez niego instrumentów finansowych mają charakter cenotwórczy tak, aby mógł prawidłowo wykonać obowiązek infor- macyjny. Zdarzenia cenotwórcze mogą jednak być kreowane bez udziału emi- tenta – np. takim zdarzeniem mogą być negocjacje umowy zbycia kontrolnego pakietu akcji emitenta pomiędzy akcjonariuszem emitenta a zewnętrznym in- westorem. Wiedza emitenta o takich negocjacjach może pochodzić jedynie od akcjonariusza albo od zewnętrznego inwestora, bowiem nie dysponuje on na- rzędziami pozwalającymi mu na powzięcie takiej wiadomości bez woli akcjo- nariusza. Uznanie, że emitent ponosi w takiej sytuacji odpowiedzialność admi- nistracyjnoprawną mimo braku możliwości niezwłocznego wykonania obo- wiązku wynikającego z braku dostatecznej wiedzy, przesuwałoby zatem model jego odpowiedzialności w kierunku odpowiedzialności obligatoryjnej, tj. cał- kowicie przedmiotowej. Koncepcja J. Zieleniewskiego odnosząca zakres odpo- wiedzialności obiektywnej do rzeczywistych możliwości sprawczych adresata obowiązku w kontekście odpowiedzialności administracyjnoprawnej uczest- ników rynku kapitałowego nie jest zatem pozbawiona sensu.
Odpowiedzialność obiektywna okazała się przydatna przede wszystkim dla obojętnych moralnie wykroczeń administracyjnych57. Ze względu na charakter tego rodzaju naruszeń – tj. niewielkie znaczenie psychicznych przeżyć zwią- zanych z ich popełnianiem (lub całkowity ich brak) oraz ich powszechność, konstrukcja odpowiedzialności obiektywnej miała być wygodnym sposobem
56 Tak w szczególności G. Jakobs, Tätervorstellung und objektive Zurechnung, w: Gedächt- nisschrift für Armin Kaufmann (red. A. Kaufmann, G. Dornseifer), Kolonia 1989, s. 271 i n.
57 S. Frankowski, Obiektywizacja odpowiedzialności, s. 94.
na przypisanie odpowiedzialności za określone naruszenie. Z czasem jednak zdarzenia podlegające reżimowi odpowiedzialności obiektywnej nabrały więk- szego ciężaru gatunkowego, wobec czego pojawiły się tendencje58 do łagodze- nia tej odpowiedzialności poprzez jej subiektywizację, tj. uwzględnianie aktów staranności sprawcy naruszenia59 oraz jego obiektywnych możliwości uniknię- cia tego naruszenia60. W rezultacie przesłanką odpowiedzialności obiektywnej stało się niedbalstwo, które jest już postacią winy61 i tym samym oddala odpo- wiedzialność obiektywną od koncepcji odpowiedzialności przedmiotowej.
Tak rozumiana odpowiedzialność obiektywna, odpowiadająca anglosaskiej konstrukcji strict liability, znalazła swój oddźwięk również w prawie polskim62, choć jest to zagadnienie nadal wywołujące kontrowersje i wątpliwości63. Od- powiedzialność obiektywna znajduje zastosowanie przede wszystkim w odnie- sieniu do deliktów administracyjnych. Mimo że TK w wyroku z 4.7.2002 r.64 wskazał na różnice pomiędzy odpowiedzialnością obiektywną a absolutną i uznał należytą staranność za jej przesłankę, w szczególności na tle nieposia- dającej żadnej ogólnej regulacji odpowiedzialności administracyjnoprawnej, uwzględnianie tej przesłanki trudno uznać za oczywiste65.
Podsumowując powyższe rozważania, należy zauważyć, że wyszczegól- nienie rodzajów odpowiedzialności prawnej opiera się przede wszystkim na odróżnieniu modeli opierających się w większej mierze na przesłankach obiektywnych i tych opartych na przesłankach obiektywno-subiektywnych.
Próbując zilustrować odpowiedzialność prawną ze względu na natężenie obiektywnego lub obiektywno-subiektywnego charakteru, można by ją przed- stawić jako oś, po której przeciwległych biegunach znajdowałaby się odpowie- dzialność przedmiotowa, warunkowana przesłankami czysto obiektywnymi,
58 Tj. w prawie anglosaskim.
59 J. Horder, Whose Values Should Determine When Liability is Strict?, Oxford 2005, s. 123 i n.
60 S. Frankowski, Obiektywizacja odpowiedzialności, s. 94–97.
61 Por. przywoływane przez S. Frankowskiego orzeczenia: Sweet v. Parsley (1969), 1 All. E.R.
347; R. v. Prince (1875), L.R.2 C.C. 154 – zob. S. Frankowski, Obiektywizacja odpowiedzialności, s. 94 i 97.
62 Wyr. TK z 4.7.2002 r., P 12/01, OTK-A 2002 Nr 4, poz. 50.
63 Por. w tym zakresie uwagi A. Michóra i przywoływaną przez niego bogatą literaturę – zob. A. Michór, Odpowiedzialność administracyjna notariuszy jako insiderów pierwotnych w ob- rocie instrumentami finansowymi, Rej. 2007, Nr 11, s. 71.
64 Wyr. TK z 4.7.2002 r., P 12/01, OTK-A 2002, Nr 4, s. 50.
65 Do możliwości uwzględniania należytej staranności w modelu odpowiedzialności admini- stracyjnoprawnej uczestników rynku kapitałowego powrócę w szczegółowych rozważaniach do- tyczących przesłanek tej odpowiedzialności w rozdziale III.
i odpowiedzialność podmiotowa, mająca charakter obiektywno-subiektywny.
Jako odpowiedzialność przedmiotową w najczystszej formie należałoby zakla- syfikować odpowiedzialność absolutną, uzależnioną wyłącznie od zaistnienia zdarzenia, które ją aktualizuje. Odpowiedzialność czysto podmiotowa to od- powiedzialność oparta na zasadzie winy – zarówno w prawie cywilnym, jak i karnym. Pozostaje pytanie o umiejscowienie na takiej „osi” odpowiedzialno- ści administracyjnoprawnej. Określenie jej charakteru wymaga przede wszyst- kim analizy środków prawnych, jakie są dla niej charakterystyczne oraz prze- słanek, które pozwalają na uruchomienie tych środków.
III. Rodzaje odpowiedzialności prawnej na rynku kapitałowym
Regulacja rynku kapitałowego posługuje się kilkoma rodzajami odpowie- dzialności prawnej dla zapewnienia skuteczności zapobiegania naruszeniom prawa. Z punktu widzenia odpowiedzialności prawnej rozumianej jako rela- cja pomiędzy dwiema stronami podmiotowymi, należy zauważyć, że prawo rynku kapitałowego kładzie w tym zakresie większy nacisk na ochronę interesu społecznego, rozumianego jako interes uczestników rynku kapitałowego, niż na ochronę jednostki66. W tym zakresie posługuje się regulacją karnoprawną i administracyjnoprawną. Ochronie interesów indywidualnych w większym stopniu służy regulacja cywilnoprawna67.
Mechanizmy administracyjnoprawne są najszerzej wykorzystywanym in- strumentem kształtowania zachowań uczestników rynku kapitałowego. W tym zakresie szczególne znaczenie mają uprawnienia KNF w ramach sprawowa- nia nadzoru nad rynkiem kapitałowym, wydawania władczych rozstrzygnięć, w tym przede wszystkim nakładania sankcji administracyjnych, przyjmują- cych postać kar pieniężnych i niepieniężnych. Nałożenie sankcji administra- cyjnej wiąże się z dopuszczeniem się przez uczestnika rynku kapitałowego de- liktu administracyjnego, tj. naruszenia zakazu administracyjnoprawnego albo niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku administracyjnopraw- nego68. Poszczególne zagadnienia związane z odpowiedzialnością administra- cyjnoprawną na rynku kapitałowym są w tym miejscu jedynie sygnalizowane
66 M. Dyl, Środki nadzoru, Warszawa 2012, s. 167.
67 A. Chłopecki, w: A. Chłopecki, M. Dyl, Prawo rynku kapitałowego, Warszawa 2011, s. 295 i n.
68 A. Skoczylas, w: Prawo rynku kapitałowego. Komentarz (red. T. Sójka), Warszawa 2015, art. 96 OfertaPublU, s. 544.
