PINKERT HERMAN - PINSEL JAN JERZY
Pinsel (Penzel, Pilse, Pilze, Pilznow, Pinzel, Pinzenl) J a n Jerzy, rzeźbiarz, gl. przedstawiciel tzw. szkoły lwowskiej XVIII w., zm. 1761 lub
1762. Pochodził zapewne z pd. Niemiec lub
195 Originalveröffentlichung in: Makowska, Urszula (Hrsg.): Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.).
Malarze, rzeźbiarze, graficy, Bd. 7. Warszawa 2003, S. 195-198
PINSEL JAN JERZY
Czech, na teren Rzeczypospolitej przybył ok.
1750 i osiedlił się w Buczaczu, jako serwitor Mikołaja Potockiego, starosty kaniowskiego. 13 V 1751 zawarł w Buczaczu związek małżeński z Marianną Elżbietą z Majewskich Kieytową (wdową po Janie), z którą miał synów: Bernarda (ochrzczony w Buczaczu 4 VI 1752, ojcem chrzest
nym był architekt Bernard Meretyn) i Antoniego (ochrzczony tamże 3 VI 1759). W grudniu 1756 P. pobrał 360 zł, a w kwietniu 1757 - 630 zł za prace w kościele Św. Trójcy (Trynitarzy) we Lwo
wie. Tylko w pierwszym przypadku sprecyzowano, że była to zapłata za wykonanie ołtarza Św.
Ojców; z kontekstu zdaje się jednak wynikać, że i druga wypłata dotyczyła tego samego zadania, realizowanego wspólnie ze snycerzem J a n e m Jerzym Gertnerem (na podstawie analizy archi
waliów można też przypuszczać, że rzeźby P.
z kośc. Św. Trójcy znajdowały się do okresu międzywojennego w kośc. Św. Marcina we Lwo
wie). W 1. 1759-61 zapłacono P. 36884 zł za wy
konanie kamiennych figur Św. Jerzego, Leona i Atanazego na fasadę katedry Św. Jura we Lwowie (zachowane tamże), a w okresie od 27 V 1761 do 16 IX t.r. łącznie 648 zł za ołtarze w kośc. w Mo- nasterzyskach k. Buczacza (zachowana figura w LGS). 24 X 1762 owdowiała Marianna Pinslo- wa zawarła trzeci związek małżeński z Janem Berensdorffem, co, biorąc pod uwagę obowiązujący okres żałoby, wyznacza datę śmierci P. na koniec września lub październik 1761 (najpóźniej pocz.
1762).
Oprócz wymienionych dzieł, potwierdzonych archiwalnie, uzasadnione atrybucje wiążą z P.
kamienne figury przydrożne Matki Boskiej Nie
pokalanej i św. J a n a Nepomucena w Buczaczu (ok. 1750, zachowane jedynie postumenty), deko
rację ratusza tamże (pocz. 1. 50. XVIII w., silnie uszkodzona), kompletne wyposażenia kościołów w Horodence (ok. 1752-55, z kilkunastu figur zachowało się jedynie kilka, silnie uszkodzonych, w LGS i w Muz. Sztuki w Stanisławowie) i Ho- dowicy (ok. 1758, zespół figur z ołtarza gł.:
Chrystus Ukrzyżowany, anioły, Matka Boska Bo
lesna, Św. Jan Ewangelista, Ofiara Abrahama, Samson z lwem oraz płaskorzeźba Chrystus w świątyni z ambony, zachowane w LGS, a także przenośny krucyfiks, obecnie w kośc. Bożego Ciała we Wrocławiu). Z nieokreślonego bliżej czasu
pochodzą: 4 figury Ojców Kościoła z kośc. par.
w Budzanowie (będące częściowo pracami warszta
towymi, obecne miejsce przechowywania nie ustalone), wielofigurowe Ukrzyżowanie z kośc.
Dominikanów w Bohorodczanach (zniszczone) oraz Chrystus Ukrzyżowany z kośc. Dominika
nów w Żółkwi (obecnie w klasztorze Dominikanów w Lublinie). W 1999 odnaleziono 6 drewnianych bozzetti P., m i n . do figur ołtarzowych z Horoden- ki i Monasterzysk (zakupione przez Bayerisches Nationalmuseum w Monachium).
P. z pewnością kierował kilkuosobowym war
sztatem. Jego uczniem był Maciej Polejowski, a współpracownikiem w ostatnich 1. życia Antoni Sztyl. Większość dzieł P. była przeznaczona do budowli projektowanych przez architekta Ber
narda Meretyna, z którym blisko współpracował.
Pewna liczba jego prac wykonana była w kamie
niu (w tym rzeźby w Buczaczu i w katedrze Św.
Jura we Lwowie), ale ze szczególnym mistrzos
twem artysta opanował technikę obróbki drewna, zgodnie z t r a d y c j ą snycerki środkowoeuro
pejskiej (gł. południowoniemieckiej), sięgającą późnego średniowiecza. Niektóre z jego figur zdobi naturalistyczna polichromia i złocenia (Hodowica), inne pokryto jednolitą białą farbą (Horodenka), choć nie wiadomo, czy było to rezultatem świado
mego zabiegu artyst., czy wynikało z braku środ
ków na ich wykończenie. W dwóch przypadkach (figury Samsona z grupy Samsona z lwem i Izaaka z Ofiary Abrahama z ołtarza gł. kośc. w Hodo- wicy) draperie nałożone wtórnie na gotowe już rzeźby zostały wykonane przez P. z tkaniny usztywnionej gipsową zaprawą i pozłoconej.
Gł. cechy stylistyczne sztuki P. to dynamika kompozycji, silna ekspresja wyrażająca głębokie przeżycia religijne, finezyjne wykonanie szczegó
łów oraz dekoracyjne traktowanie draperii. Słabszą stroną rzeźb była konstrukcja anatomiczna figur.
W wielu posągach występuje charakterystyczny typ ascetycznej twarzy z wydatnym nosem i po
tężną zmarszczką ponad brwiami. P. znał dobrze dorobek środkowoeuropejskiej rzeźby barokowej;
budując swe kompozycje korzystał też z wzorów włoskich (jak np. Herkules z lwem S t e f a n a Maderny) oraz z rycin augsburskich. Spośród rzeźbiarzy 1. poł. XVIII w. najbliżsi mu byli Matias Bernard Braun z Pragi i Ignac Rohrbach z Chrudima (stąd przypuszczenia na temat jego 196
PINSEL JAN JERZY
czeskiego pochodzenia), a wś r ó d współczesnego m u pokolenia - przedstawiciele b a w a r s k i e j szkoły rzeźby rokokowej z I g n a t z e m G i i n t h e r e m n a czele.
J a k o ś ć sztuki P. s t a w i a go wśród najwybitniejszych r z e ź b i a r z y E u r o p y j e g o czasów. W ś r o d o w i s k u a r t y s t . Rusi o d e g r a ł o g r o m n ą rolę. J e s t u w a ż a n y za gł. p r z e d s t a w i c i e l a lw. szkoły r z e ź b i a r s k i e j , choć w e L w o w i e p r a c o w a ł j e d y n i e o k r e s o w o . J e g o k o m p o z y c j e były w i e l o k r o t n i e k o p i o w a n e i n a ś l a d o w a n e j e s z c z e p r z e z ok. 20 1. po j e g o ś m i e r c i .
Nazwisko P. (bez imienia) zostało wprowadzone do historii s z t u k i w 1923 w p r a c y W. Żyły n a podstawie odkrycia archiw. J . Bołoza Antoniewicza, k t ó r y wychodząc z n i e z n a n y c h dziś p r z e s ł a n e k wywodził a r t y s t ę z W i e d n i a . W 1937 u k r a i ń s k i badacz M. Hołubeć p r z y p i s a ł P. imię J o h a n n i n a zwał go r z e ź b i a r z e m ś l ą s k i m , ale owe informacje, j a k o nie p o p a r t e d o k u m e n t a m i , nie przyjęły się.
N o w e d a n e archiw. oraz p i e r w s z ą c h a r a k t e r y s t y k ę P. p r z e d s t a w i ł w t.r. T. M a ń k o w s k i . Z. Hor- n u n g , w opozycji do p o g l ą d ó w M a ń k o w s k i e g o , z n a c z n ą część n a j b a r d z i e j u d a n y c h p r a c P. s t a r a ł się przypisać A n t o n i e m u O s i ń s k i e m u , ale opinie t e nie z y s k a ł y szerszego u z n a n i a . P r a w d o p o d o b n a j e s t j e d n a k t e z a H o r m u n g a , w y w o d z ą c a sztu
kę P. ze ś r o d o w i s k a czeskiego. N o w ą fazę b a d a ń n a d a r t y s t ą o t w o r z y ł a w y s t a w a w O l e s k u w 1987 ( p o w t ó r z o n a w 1. 1989-90 w Moskwie, P r a d z e , W a r s z a w i e i Wrocławiu) oraz możliwość d o s t ę p u do m a t e r i a ł u z a b y t k o w e g o i a r c h i w a l i ó w n a terenie byłego ZSRR. Doprowadziło to do wery
fikacji oeuure R, u s t a l e n i a jego roli w środowisku lw. oraz odkrycia n o w y c h d a n y c h biograficznych, w t y m imion a r t y s t y (J. K. Ostrowski, P. Krasny).
Od 1997 w d. kośc. K l a r y s e k we Lwowie działa m u z e u m P. (Oddz. LGS). P e ł n ą ocenę s z t u k i P.
u t r u d n i a u b ó s t w o źródeł archiw. oraz zniszczenie z n a c z n e j części j e g o dorobku w okresie władzy sowieckiej.
ThB, t. 27, 1933 (Z. B. [Batowski Z.]). - Benezit, t. 6. - Slovnyk chudoźnykiu Ukrainy, Kyi'v 1973. - PSB, t. 26, 1981 (Hornung Z.). - Mystectvo Ukrainy.
Biograficnyj douidnyk, red. Kudryc'kyj A. V., Kyiv 1997.
Bołoz Antoniewicz J., Odkryte freski w gmachu pojezuickim, Gaz. lw., 1906 (odbitka), s. 12-13 (bez nazwiska P.). - Żyła W., Kościół i klasztor Dominikanów
we Lwowie, Lw. 1923, s. 72. - Mańkowski T., Katedra Św. Jura we Lwowie, Spraw. TN we Lwowie, VIII, 1928 z. 2, s. 77. - Bochnak A., Ze studiów nad rzeźbą lw.
w epoce rokoka, Kr. 1931, s. 119-123. - Mańkowski T., Lw. kościoły barokowe, Lw. 1932, s. 114-116. - Tenże, Lw. rzeźba rokokowa, Lw. 1937, s. 73-108, 137-143,
159-160. - Hornung Z., Antoni Osiński, najwybitniejszy rzeźbiarz lw. XVIII stulecia, W. 1937. - Golubec' M., Mystectuo, [w:] Istorija ukrains'koi kultury, L'viv 1937, s. 581. - Hornungowa J., Lw. plastyka reliefowa XVIII w., Arkady, III, 1937 nr 3. - Hornung Z., Na marginesie ostatnich badań nad rzeźbą lw. XVIII w., BHSiK, VII, 1939 nr 2, s. 131-134, 139. - Tatarkiewicz W., O sztuce pol. XVII i XVIII w. Architektura, rzeźba, W. 1966. - Ljubćenko V.,Novi tuory l'vius'kych skul'ptoriv XVI-XVIII stolit' u Galerei, [w:] L'vivs'ka Kartynna Gale- reja, L'viv 1967, s. 23-24. - Gembarovyć M. [Gębarowicz M.], SkuUptura ta riz'blennja, [w:] Istorija ukrainskogo mystectua, t. 3, Kyiv 1968, s. 134-138. -Kat. Tek Glinki, oprać. Zielińska T., cz. 1, W. 1969. - Mańkowski T., Dawny Lwów, jego sztuka i kultura artyst., Londyn 1974.
- Hornung Z., Majster Pinsel snycerz. Karta z dziejów pol. rzeźby rokokowej, Wr. 1976. - Studien zur Europaischen Barock- und Rokokoskulptur, pod red.
Kalinowskiego K , P. 1985. - Gębarowicz M., Prolegomena do dziejów lw. rzeźby rokokowej, [w:] Artium Quaestio- nes, t. 3, P. 1986, s. 26. - Mikocka-Rachubowa K , Wystawa rzeźb Pinzla w Olesku, BHS, L, 1988 nr 4, s. 375-381. - Kierc B., M e zaginiony, Nowe Życie, 1990 nr 13 (181), s. 1. - Mieleszko J., Le maitre Pinzel - le representant le plus eminent de 1'ecole de sculpture de Lvov au XVIIf siecle, Bulletin du Musee National de Varsovie, XXXI, 1990 nr 3, s. 55-63. - Ostrowski J. K , W kręgu mistrza Pinsla. W związku z wystawą w Olesku i we Lwowie, Folia Historiae Artium, XXVI, 1990, s. 149-165. - Tenże, Wielki artysta z Kresów. Wystawa rzeźb Mistrza Pinzla w Wilanowie, Tyg. powsz., XLIV,
1990 nr 27, s. 8. - Roszkowska W., Opus sacrum Mistrza Pinsla we Wrocławiu, Nowe Życie, VII, 1990 nr 24, s. 4-5.
- Krvavyć D. P., L'vivs'ka barokkoua skuUptura: dżerela inspiracij, [w:] Ukrainske barokko ta jevropejs'kyj kon
tekst, Kyiv 1991, s. 97-98. - Mikocka-Rachubowa K., Wystawa rzeźb Mistrza Pinsla w Warszawie i we Wroc
ławiu, BHS, LIII, 1991 nr 3/4, s. 255-259. - Ostrovs'kyj Ja. [Ostrowski J. K], Probłemy chudoźnoi majsternosti u ł'vivs'kij skuUpturi śkoly Majstra Pinzelja, [w:]
Ukrains'ke barokko ta jevropejs'kyj kontekst, Kyiv 1991, s. 148-153; Voznyc'kyj B. G., Problema inspiracij u tvorćosti Majstra Pinzelja ta ii vplyv na l'vivs'ku skuUpturu drugdipolouyny XVIII st., tamże, s. 105-113.
- Koran I., Drama luouskeho baroku a plastika
uychodnich Cech, Umeni, 1991 nr 39, s. 539-541. - Kras
ny P., Osiemnastowieczne figury przydrożne w Buczaczu.
197
PINSEL JAN JERZY - PETRUS LATINUS
Uwagi o inspiracjach czeskich w twórczości Bernarda Meretyna, Zeszyty Naukowe UJ, Prace z Historii Sztuki, XXI, 1993, s. 65-75. - Materiały do dziejów sztuki
sakralnej na ziemiach wsch. d. Rzeczypospolitej, pod red.
Ostrowskiego J. K., cz. 1:Kościoły i klasztory rzymskoka
tolickie d. woj. ruskiego, t. 1, Kr. 1993; t. 2, Kr. 1994; t. 4, Kr. 1996. - Ostrowski J. K , Z problematyki warsztato
wej i atrybucyjnej rzeźby Iw. w. XVIII, [w:] Sztuka Kresów Wsch., Mateńały sesji naukowej, pod red. Ostrowskiego J.
K , t. 1, Kr. 1994, s. 79-104. - Krasny P., Ostrowski J.
K , Wiadomości biograficzne na temat Jana Jerzego Pinsla, BHS, LVII, 1995 nr 3/4, s. 339-342. - Betlej A., Rzeźby Jana Jerzego Pinsla i jego kręgu z kośc. par.
w Budzanowie, tamże, s. 343-352. - Ostrowski J. K , Jan Jerzy Pinsel - zamiast biografii, [w:] Sztuka Kresów Wsch., Materiały sesji naukowej, pod red. Ostrowskiego J.
K , t. 2, Kr. 1996, s. 361-373; Brzezina K , Materiały do dziejów artyst. kośc. Trynitarzy p.w. Trójcy Przenajświęt
szej we Lwowie, tamże, s. 196, 200-201. - Ostrowski J.
K , Hercules and Samson. A Long Way of a Composition Motiffrom Stefano Moderno toJohann Georg Pinsel, [w:]
Gedenkschrift fur Richard Harprath,ed. Liebenwein W., Tempestini A., Munchen-Berlin 1998, s. 311-322. - Tenże, „Samson z lwem" Jana Jerzego Pinsla - geneza kompozycji, [w:] Sztuka Kresów Wsch., Materiały sesji naukowej, pod red. Ostrowskiego J. K , t. 3, Kr. 1998, s. 267-280. - Volk P., Kozyr O., Zur lemberger Rokoko- plastik. Bozzetti von Johann Georg Pinsel, Miinchener Jahrbuch der Bildenden Kunst, 3. Folgę, t. 51, 2001, s. 181-198. - Krasny P., Hodowicka figura Matki Boskiej Bolesnej. Uwagi o genezie schematu kompozycyjnego, (w druku).
Voznickij B. [Voznyc'kyj B. G.], Opanasenko N., Master Pinzel' - legenda i reaUnost'. Kat. vystavki,
L'vovskaja Kartinnaja Galereja, L'vov 1987. - Voznickij B.
[Voznyc'kyj B. G.], Mistr Pinzel. Legenda a skutecnost, Praha 1989. - Woźnicki B. [Voznyc'kyj B. G.], Mistrz Pinzel. Legenda i rzeczywistość. Wystawa rzeźby XVIII w.
ze zb. lwowskich, Muz. w Wilanowie, Oddz. MNW, W.
1990. - Teatr i mistyka. Rzeźba barokowa pomiędzy Zachodem a Wschodem, kat. wystawy, pod red. Kalinow
skiego K , MNP, P. 1993, s. II.47-II.79. - Voznyc'kyj B., MuzejL'vivs'ka sakraUna barokkoua skul'pturaXVIIIst.
Tuorćist' Yuana Georgija Pinzelja, L'viv [1997]. - Pod jed
ną koroną. Kultura i sztuka w czasach unii polsko-sas- kiej, kat. wystawy, W. 1997, s. 458. - Kunst und Kultur dersachsisch-polnischen Union [kat. wystawy], Leipzig
1997, s. 106. - Land of the Winged Horsemen. Art in Poland 1572-1764 [kat. wystawy], Alexandria, Va. 1999, s. 242-243. - Kraj skrzydlatych jeźdźców. Sztuka w Polsce 1572-1764 [kat. wystawy], Alexandria-W. 2000, s. 242-243.
AP Kraków, Teki A. Schneidera, nr 992: Księga wydatków klasztoru Trynitarzy we Lwowie za 1.1756-64.
- Arch. UJ, Krasny P., Bernard Meretyn i problem rokoka w architekturze pol., Kr. 1994, praca doktorska, mpis. - AGAD, Księgi metrykalne parafii z terenów zabużańskich, parafia Buczacz: Liber Metrices Copula- torum ad Ecclesiam Praeposituralem et simul Parochia- lem Buczaczensem conscriptus ab Anno Domini 1710mo a d[ie] 14 Mens[is] Ianuarii, s. 105, 149; księga chrztów
1752-77, s. 2, 59.
J. K. Ostrowski
198
