• Keine Ergebnisse gefunden

Die Macht über die Imagination. Literatur und Politik unter den Bedingungen des frühen Prinzipats

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Aktie "Die Macht über die Imagination. Literatur und Politik unter den Bedingungen des frühen Prinzipats"

Copied!
24
0
0

Wird geladen.... (Jetzt Volltext ansehen)

Volltext

(1)

Originalveröffentlichung in: RhM 145 (2002) 281-394.

D a s I m p e r i u m R o m a n u m in d e n P r oö m i e n dreier griechischer H i s t o r i k e r 281

i n d e n n u n m e h r s c h o n seit s o u n d e n k l i c h langer Z e i t a n h a l t e n d e n Z u s t a n d g e k o m m e n sind. Z w e i m a l f i n d e t m a n i m P r o ö m i u m d i e F o r m u l i e r u n g v o m „ E i n s e t z e n in d i e j e t z t b e s t e h e n d e O r d n u n g "6 6: D i e V o r s t e l l u n g des R e i c h e s als S u m m e seiner V ö l k e r u n d R e g i o ­ n e n steht e b e n s o hinter dieser h i s t o r i s c h e n K o n z e p t i o n w i e d i e V o r s t e l l u n g des R e i c h e s als ins G l e i c h g e w i c h t g e k o m m e n e r E n d ­ f o r m der W e l t : das I m p e r i u m R o m a n u m als das E n d e der G e ­ s c h i c h t e - ein schwerer, aber v o r d e m H i n t e r g r u n d d e r A n t o n i n e n - zeit sehr gut verständlicher I r r t u m .6 7

G r e i f s w a l d M i c h a e l W e i ß e n b e r g e r

66) A p p . Pr. 47: . . . uexpi KaieaTTjaavTO aüxfiv (sc. tf|v ZIKEXICCV) EC, TöV KöOUOV xöv Jtapovxa . . . icai Atßunv K a T E a t n a a v iq xa vüv o v t a .

67) D e n z . B . auch Plutarch teilt, vgl. Pasquali (wie A n m . 4 6 ) 62: „ . . . per P l u t a r c o la storia, il divenire delle cose u m a n e , sia chiuso per s e m p r e da q u a n d o sul m o n d o d o m i n a R o m a eterna."

DIE MACHT ÜBER DIE IMAGINATION Literatur und Politik unter

den Bedingungen des frühen Prinzipats'

1

'

„ M i t V e r g i l u n d H o r a z b e g i n n t die G e s c h i c h t e der P o e s i e als p o l i t i s c h e r A f f i r m a t i o n in a l l e m E r n s t : f o r t a n trachteten d i e H e r r ­ s c h e n d e n , d a m i t d i e M i t w e l t pariere, sich der N a c h w e l t z u v e r ­ sichern. Z u d i e s e m E n d e m ü s s e n sie sich d e n D i c h t e r dienstbar m a c h e n . . . D a m i t b i l d e t sich ein eigenes G e n r e heraus, das sich als literarische I n s t i t u t i o n bis heute b e h a u p t e t hat, n ä m l i c h das sog.

H e r r s c h e r l o b . " S o schreibt H a n s M a g n u s E n z e n s b e r g e r 19621 u n d

D e r A u f s a t z geht z u r ü c k auf einen a m 28. Mai 1999 v o r der V e r s a m m l u n g der M o m m s e n - G e s e l l s c h a f t in J e n a gehaltenen Vortrag, ergänzt u m die bibliogra­

p h i s c h e n N a c h w e i s e .

1) H a n s M a g n u s Enzensberger, Poesie u n d P o l i t i k (1962), in: ders., E i n z e l ­ heiten II: Poesie u n d P o l i t i k , F r a n k f u r t 1970, 115. - D a s Zitat jetzt auch wieder bei A . W l o s o k , Freiheit u n d G e b u n d e n h e i t der augusteischen Dichter, R h M 143 (2000) 7 5 - 8 8 , die sich v o r allem mit der frühaugusteischen Zeit befaßt.

(2)

282

verleiht d a m i t einer A u f f a s s u n g A u s d r u c k , d i e sich n o c h 1999 z w a r gemäßigter, aber i m T e n o r e n g v e r w a n d t i n M a n f r e d F u h r m a n n s . G e s c h i c h t e der r ö m i s c h e n L i t e r a t u r ' w i e d e r f i n d e t : „ . . . d i e P o l i t i k hielt [ A u g u s t u s ] g e w i ß f ü r sein Privileg, d . h. er sah es als ein u n g e - s c h r i e b e n e s G e s e t z seines R e g i m e n t s an, d a ß n u r die D i c h t e r p o l i - tische T h e m e n b e h a n d e l t e n u n d auf d i e staatliche S p h ä r e e i n g i n - gen, d i e bereit w a r e n , seine P o l i t i k u n d d e n v o n i h m g e s c h a f f e n e n Staat i n s e i n e m S i n n e z u w ü r d i g e n . "2

D a s ist das traditionell g e z e i c h n e t e B i l d einer I n t e r e s s e n i d e n - tität v o n M a c h t u n d G e i s t i m Zeitalter des A u g u s t u s3, d i e je n a c h S t a n d p u n k t als f r e i w i l l i g o d e r e r z w u n g e n erklärt, p o s i t i v o d e r n e - gativ g e w e r t e t w u r d e . Seit d e n 60er J a h r e n des 20. J a h r h u n d e r t s w u r d e diese A u f f a s s u n g allerdings z . T . m a s s i v i n Frage gestellt. D i e G e g e n p o s i t i o n e n s p r e c h e n v o n D i s t a n z u n d G l e i c h g ü l t i g k e i t ge- g e n ü b e r d e r o f f i z i e l l e n P o l i t i k - der sog. „ u n a u g u s t e i s c h e n H a l - t u n g " - o d e r v o n e x p l i z i t e r A b l e h n u n g d e s Zeitgeistes - der „ a n - t i a u g u s t e i s c h e n H a l t u n g " - o d e r gar v o n einer p o l i t i s c h m o t i v i e r t e n O p p o s i t i o n .4 D o c h d i e b i s w e i l e n leidenschaftlich g e f ü h r t e D e b a t t e hat n i c h t z u e i n e m n e u e n K o n s e n s auch n u r ü b e r G r u n d f r a g e n g e - f ü h r t , s o n d e r n s c h e i n t festgefahren.

V i e l l e i c h t k a n n aber die V e r b r e i t e r u n g der D i s k u s s i o n s g r u n d - lage e i n e n W e g aus d e r A p o r i e w e i s e n , die m ö g l i c h s t u m f a s s e n d e R e k o n s t r u k t i o n d e s geistigen G e s a m t k o n t e x t e s , i n d e m die a u - gusteische lateinische L i t e r a t u r steht. D i e s soll hier k e i n e s w e g s v o l l s t ä n d i g , s o n d e r n e x e m p l a r i s c h a n h a n d eines Fallbeispiels, i n dessen M i t t e eine Passage aus O v i d s Ars amatoria steht, v e r s u c h t w e r d e n .

2) M . F u h r m a n n , Geschichte der römischen Literatur, Stuttgart 1999, 193.

3) Vgl. G . Binder, Einführung, in: ders. (Hrsg.), Saeculum A u g u s t u m I - Herrschaft u n d Gesellschaft, Darmstadt 1987, 16-34. - D i e italienische Zeitung L a Repubblica zitiert in einem Bericht (1.5.1999) über die Präsentation der Enciclo- pedia O r a z i a n a ( R o m a 1996-1998) den Herausgeber Scevola Mariotti: „ A Pesaro, la mia cittä, durante il fascismo misero una targa: ,Via O r a z i o . Poeta dell'impero'.

Tutte le volte che passavo cercavo di domare un m o t o di indignazione. M a cosa c'entrava O r a z i o con l ' i m p e r o ? "

4) V g l . z. B. E. Lefevre, D i e unaugusteischen Z ü g e der augusteischen Litera- tur, in: G . Binder (Hrsg.), Saeculum A u g u s t u m II - Religion und Literatur, D a r m - stadt 1988, 173-196; U . S c h m i t z e r , Zeitgeschichte in O v i d s Metamorphosen.

M y t h o l o g i s c h e D i c h t u n g unter politischem A n s p r u c h , Stuttgart 1990, 15-19;

außerdem D . K e n n e d y , ' A u g u s t a n ' and ' A n t i - A u g u s t a n ' . Reflections o n Terms of Reference, in: A . P o w e l l (Hrsg.), R o m a n Poetry and Propaganda in the A g e of A u g u s t u s , Bristol 1992, 2 6 - 5 8 .

(3)

D i e Macht über die Imagination 283

W i r w ä h l e n f ü r u n s e r e Ü b e r l e g u n g e n a l s A u s g a n g s p u n k t d a s B e m ü h e n d e s A u g u s t u s , d i e N a c h f o l g e f r a g e z u r e g e l n5, w a s T a c i t u s i n d e n Annale» f o l g e n d e r m a ß e n u m r e i ß t ( T a c . a n n . 1 , 3 , 1 - 3 ) :

Tiberium Neronem et Claudium Drusum privignos imperatoriis nomi- nibus auxit, integra etiam tum domo sua. nam genitos Agrippa Gaium ac Lucium infamiliam Caesarum induxerat, necdumposita pueriliprae- texta principes iuventutis appellari, destinari consules specie recusantis flagrantissime cupiverat. ut Agrippa vita concessit, Lucium Caesarem euntem ad Hispaniensis exercitus, Gaium remeantem Armenia et vul- nere invalidum mors fato propera vel novercae Liviae dolus abstulit, Drusoque pridem extincto Nero solus e privignis erat, Ulm cuncta vergere: filius, collega imperii, consors tribuniciae potestatis adsumitur omnisqueper exercitus ostentatur, non obscuris, utantea, matris artibus, sedpalam hortatu.

T a c i t u s ' k n a p p e W o r t e l a s s e n s p ü r e n , w e l c h g r o ß e H o f f n u n g e n A u g u s t u s u r s p r ü n g l i c h i n s e i n e E n k e l , v o r a l l e m i n G a i u s , s e t z t e . D a m i t d i e s e r d i e E i g n u n g z u m N a c h f o l g e r v o r a l l e r A u g e n b e w e i - s e n k o n n t e , s c h i c k t e i h n d e r P r i n c e p s i m J a h r 1 v. C h r . a u s , u m d i e s c h w e l e n d e n S t r e i t i g k e i t e n m i t d e m P a r t n e r r e i c h b e i z u l e g e n .

I n d e r P r o p a g a n d a w u r d e a u s d i e s e m e h e r v o r s i c h t i g e n U n - t e r f a n g e n a b e r d e r A u f t a k t z u r U n t e r w e r f u n g d e s g e s a m t e n O s t e n s . S e i t d e m n ä m l i c h C r a s s u s v e r s u c h t h a t t e , s e i n e n R u h m d u r c h e i n e n O r i e n t z u g z u m e h r e n , u n d 5 3 v . C h r . b e i C a r r h a e k a - t a s t r o p h a l g e s c h e i t e r t w a r , b i l d e t e d i e P a r t h e r f r a g e e i n e o f f e n e W u n d e i m r ö m i s c h e n S e l b s t b e w u ß t s e i n , z u g l e i c h a b e r a u c h e i n e s d e r i d e o l o g i s c h b e d e u t s a m s t e n a u ß e n p o l i t i s c h e n T h e m e n .6 2 0 v . C h r . k o n n t e T i b e r i u s d i e F e l d z e i c h e n z u r ü c k e r h a l t e n - e i n E r - e i g n i s , d a s f ü r A u g u s t u s s o w i c h t i g w a r , d a ß e r e s a u f d e m B r u s t - p a n z e r d e r P r i m a p o r t a - S t a t u e w i e d e r g e b e n l i e ß .7 E r s o r g t e a u c h

5) Z u den historischen Grundlagen siehe D . Kienast, Augustus. Prinzeps und M o n a r c h , Darmstadt !1999, bes. 136-150; außerdem J.Bleicken, Augustus. Eine Biographie, Berlin 1998 (619-668 z u r Nachfolgeregelung).

6) Vgl. D . S i d a r i , Problema partico et Imitatio Alexandri nella Dinastia G i u - lio-Claudiana, M I V 38,3; dies., Studi su G a i o e L u c i o Cesare, A I V 138 (1979/80) 2 7 5 - 3 0 2 ; dies., II problema partico nella poesia ovidiana, A I V 136 (1977/78) 3 5 - 5 4 ; M . Wissemann, D i e Parther in der augusteischen Dichtung, Frankfurt, Bern 1982;

außerdem allgemein H . D . Meyer, D i e Außenpolitik des Augustus und die A u g u - steische Dichtung, K ö l n , G r a z 1961.

7) Vgl. E. S i m o n , Altes und Neues zur Statue des Augustus v o n Primaporta, in: G . B i n d e r (Hrsg.), Saeculum A u g u s t u m III - K u n s t und Bildersprache, D a r m - stadt 1991,204-233; P.Zanker, A u g u s t u s und die Macht der Bilder, München 1987, 192-195; jetzt auch T h . Schafer, Baupolitik und Reichskultur nach dem Partherer-

(4)

U l r i c h S c h m i t z e r

f ü r d i e ö f f e n t l i c h e A u f s t e l l u n g der F e l d z e i c h e n .8 I m J a h r 2 v. C h r . ü b e r f ü h r t e er sie in d e n s o e b e n g l a n z v o l l e i n g e w e i h t e n Mars- Ultor-Tempel auf d e m A u g u s t u s f o r u m9, s o d a ß der K r i e g s g o t t , a u ß e r als R ä c h e r f ü r die E r m o r d u n g Caesars, a u c h als R ä c h e r der S c h m a c h v o n C a r r h a e erschien. D e n A r c h i t r a v des T e m p e l s zierte eine W e i h i n s c h r i f t1 0, d i e - n a c h R e k o n s t r u k t i o n d u r c h G e z a A l f ö l d y - n e b e n d e m N a m e n des A u g u s t u s selbst a u c h d i e N a m e n v o n G a i u s u n d L u c i u s C a e s a r t r u g u n d sie a u f diese W e i s e in das Prestige d e s P r o j e k t s e i n b e z o g .

B e i m A u f b r u c h erflehte A u g u s t u s v o n d e n G ö t t e r n f ü r G a i u s d i e P o p u l a r i t ä t des P o m p e i u s , d i e K ü h n h e i t A l e x a n d e r s - d i e imi- tatio Alexandri ist d e u t l i c h - u n d sein eigenes G l ü c k (Tt>xT|v . . . tr|v e a u i o u - d i e fortuna Caesaris11 g e w i s s e r m a ß e n ) .1 2

D e r P r i n c e p s tat alles, u m a u c h d e n Z u g des G a i u s z u e i n e m e i n d r u c k s v o l l e n E r e i g n i s z u stilisieren, z u r K r ö n u n g d e r r ö m i s c h e n P a r t h e r p o l i t i k u n d z u m w e i t e r e n G l a n z p u n k t i n der steilen K a r r i e - re seines A d o p t i v s o h n s . E r inszenierte sogar n o c h rasch d i e H o c h - z e i t d e s G a i u s m i t L i v i l l a , d a m i t dieser d a d u r c h , w i e C a s s i u s D i o schreibt, h ö h e r e s A n s e h e n erhielt.1 3 D e n T a g des A u f b r u c h s adpro-

f o l g des A u g u s t u s , G ö t t i n g e n 1998, 8 4 - 9 2 über die Frage, o b das O r i g i n a l der P r i m a p o r t a - S t a t u e ( o d e r auch eine t y p o l o g i s c h andere Augustusstatue) u r s p r ü n g - lich in P e r g a m o n für ein Siegesmal k o n z i p i e r t war.

8) C . J . S i m p s o n , A S h r i n e o f M a r s U l t o r R e - v i s i t e d , R B P h 7 1 (1993) 116-122.

9) V. R o c k e l , F o r u m A u g u s t u m , in: E . M . Steinby (Hrsg.), L e x i c o n T o p o g r a - p h i c u m U r b i s R o m a e . V o l u m e s e c o n d o : D - G , R o m a 1995 (= L T U R ) 2 8 9 - 2 9 5 ; a u ß e r d e m die u m f a s s e n d e n archäologischen A r b e i t e n v o n J . G a n z e n , D e r M a r s - U l t o r - T e m p e l auf d e m A u g u s t u s - F o r u m in R o m . 2 Bde., M a i n z 1996 ( m i t einem Beitrag v o n P. H e r z [ 2 7 0 - 2 8 5 ] über die ideologische B e d e u t u n g des T e m p e l s u n d des A u g u s t u s f o r u m s ) ; ders., I m Allerheiligsten des A u g u s t u s f o r u m s . F o k u s „ o i k u - menischer A k k u l t u r a t i o n " , M a i n z 2000, u n d M . Spannagel, Exemplaria Prinäpis.

U n t e r s u c h u n g e n z u E n t s t e h u n g u n d A u s s t a t t u n g des A u g u s t u s f o r u m s , Heidelberg 1999, d o r t 6 0 - 7 8 die D i s k u s s i o n ü b e r einen etwaigen Vorgängertempel f ü r Mars Ultor auf d e m K a p i t o l .

10) G . A l f ö l d y , Studi sull'epigrafia augustea e tiberiana di R o m a , R o m a 1992, 2 8 - 3 1 .

11) U . Schmitzer, Vellerns Paterculus u n d das Interesse an der G e s c h i c h t e i m Zeitalter des Tiberius, H e i d e l b e r g 2 0 0 0 , 2 0 6 - 2 0 9 .

12) [Plut.] reg. et i m p . a p o p h t h . 207 D E : F ä i o v 5E TöV 9uYOipt5oCv de, 'ApHEViav aKoazkXhov rjTEvro rcapa wov 8EG>V eüvoiav aÜTcjj if|v nouitniou, TÖXuav 5E rf|V 'AXec^ävSpou, r u x n v 8k xf|v eauTOÜ rcapaicotaviSfjoai; d a z u F. F u h r m a n n , ed.

Paris 1988, A n m e r k u n g z . S t . , vgl. P l u t . D e fort. R o m . 7, 319 D E ; a u ß e r d e m Span- nagel ( w i e A n m . 9) 2 3 0 f.

13) D i o 55,18: d v ä y i a i ? 5 ' EituCEiuEvnc, TöV T&IOV EI'XETO, Kai trjv TE Ecjoucnav avrap TT|V ävOwcaxov Kai yuvatKa E'SOKEV, Yva KOK TOVCOV TI npooXäßrj äcjtojua, Kai

(5)

D i e M a c h t über die I m a g i n a t i o n 285

vincias transmarinas ließ der Princeps z u m Festtag erklären.1 4 E r gab d e m j u n g e n P r i n z e n erfahrene Berater z u r Seite.15 K ö n i g I u b a II. v o n M a u r e t a n i e n verfaßte f ü r i h n ein geographisches H a n d b u c h ü b e r A r a b i e n1 6, w a s zeigt, w e l c h e D i m e n s i o n e n der F e l d z u g e v e n - tuell a n n e h m e n k o n n t e .1 7 E r s c h w e r t w i r d die B e w e r t u n g dieser f ü r die w e i t e r e E n t w i c k l u n g des P r i n z i p a t s s o w i c h t i g e n J a h r e d u r c h l ü c k e n h a f t e historiographische U b e r l i e f e r u n g , i n s b e s o n d e r e d u r c h d e n w e i t g e h e n d e n V e r l u s t des C a s s i u s - D i o - T e x t e s ; R . S y m e s p r i c h t deshalb gar v o n einer „ d a r k d e c a d e " .1 8

D o c h anstelle der späteren h i s t o r i o g r a p h i s c h e n s i n d z e i t g e - nössische poetische Verarbeitungen v o n G a i u s ' A u f b r u c h erhalten geblieben. I n e i n e m in der Anthologia Palatino, b e w a h r t e n E p i - g r a m m schreibt A n t i p a t r o s v o n T h e s s a l o n i k e ( 4 7 G o w - P a g e = A n t h . Pal. 9,297):1 9

axek\£x> EK Eü<ppr|Tr|v, Z n v ö c , TCKOC,, eiq o e y a p r\8r\

f|cpoi ndpOcov a ü r a u o A o u a i Jt68eq.

GXEWEV, ä v a i ; , Stjeiq 8e q>6ßq> K e x a t a x o u e v a %6t]a, K o u a a p , Jtaxpcpcov 8' äp^ai a n ' evroXirov, 'Pcounv 8' 'ÜKeavrö jtepitepuova itdvToGev amöq

7tpaiToq ävepxoaevco ocppdyioai r\zXi(p.

A n t i p a t r o s2 0 w a r ein K l i e n t des P i s o P o n t i f e x . I h n begleitete er auf d e m F e l d z u g i n T h r a k i e n . E r w i d m e t e s e i n e m P a t r o n u s eine R e i h e v o n E p i g r a m m e n , die u m 10 v. C h r . entstanden sind. D a m i t g e h ö r -

en K a i cruußoüXouc, itpocjETacje. - Z u Livilla siehe R . S y m e , T h e A u g u s t a n A r i s - toeraey, O x f o r d 1986, 93 f., 170 f.

14) Fasti Praenestini (Degrassi, Inscr. Ital. X I I I , 2 204; A E 1980,214): Feriae ex [s(enatus) c ( o n s u l t o ) q u o d e o die] ab Imp(eratore) Caes[are A u g u s t o pont(ifice)] I m a x i [ m o C ( a i u s ) Caesar princ(eps) iuvent(utis) ad provincias trans] I marina[s o r d i - nand(as) missus est; d a z u P. H e r z , D e r A u f b r u c h des G a i u s Caesar in d e n O s t e n , Z P E 39 (1980) 2 8 5 - 2 9 0 : 2 9 . J a n u a r 1 v. C h r .

15) Liste in P I R2, N r . 216 ( C . I u l i u s Caesar) 167.

16) F . J a c o b y , R E L X ( 1 9 1 6 ) s . v . I u b a 2 , 2 8 9 1 f .

17) D i e Darstellung auf d e m Larenaltar v o m Vicus Sandaliarius (2 v . C h r . ) zeigt möglicherweise die religiöse Seite dieses Vorgangs: A u g u s t u s ist deraugur, der für d e n A u f b r u c h des G a i u s ein günstiges O m e n einholt: K . G a l i n s k y , A u g u s t a n C u l t u r e . A n Interpretative I n t r o d u c t i o n , Princeton, N J 1996, 306; vgl. auch M . L . Vollenweider, Prinäpes Iuventutis, Schweizer M ü n z b l ä t t e r 14 (1964) 7 6 - 8 1 .

18) S y m e ( w i e A n m . 13) 85.

19) T h e G r e e k A n t h o l o g y . T h e G a r l a n d o f P h i l i p and s o m e C o n t e m p o r a r y E p i g r a m s . E d . b y A . S . F . G o w a n d D . L . P a g e . Bde. 1 - 2 , C a m b r i d g e 1968 (= G o w - Page); E . D e g a n i , N P 1 (1996) s.v. A n t i p a t r o s 9, 779 f.

20) C . C i c h o r i u s , R ö m i s c h e Studien. Historisches, Epigraphisches, Litera- turgeschichtliches aus vier J a h r h u n d e r t e n R o m s , L e i p z i g , Berlin 1922, 3 2 5 - 3 3 2 .

(6)

te er z u r n i c h t g e r i n g e n Z a h l g r i e c h i s c h e r I n t e l l e k t u e l l e r i n R o m , d i e u n t e r d e m S c h u t z r ö m i s c h e r A r i s t o k r a t e n s t a n d e n .2 1 I n R o m w a r er w o h l a u c h , als G a i u s i n d e n O r i e n t z o g .2 2

S e i n P r o p e m p t i k o n stellt e i n t y p i s c h e s P r o d u k t d e r H o f d i c h - t u n g d a r , w i e es a u c h i m U m k r e i s A l e x a n d e r s o d e r h e l l e n i s t i s c h e r M o n a r c h e n d e n k b a r w ä r e , ja d e r A n f a n g d e s E p i g r a m m s , b i s z u r N e n n u n g d e r P a r t h e r , k ö n n t e o h n e w e i t e r e s a u f A l e x a n d e r d e n G r o ß e n g e m ü n z t s e i n .2 3 G a i u s w i r d als ZTJVOI; TEKOC, g e p r i e s e n , d e r A u f b r u c h z u m E u p h r a t2 4 e v o z i e r t d e n S i e g e s z u g d e s D i o n y s o s d u r c h d e n O r i e n t , d e r seit A l e x a n d e r i n d e r P a n e g y r i k z u m m y t h i - s c h e n M u s t e r f ü r e i n s o l c h e s U n t e r n e h m e n g e w o r d e n w a r . D e r m i t Z e u s a s s o z i i e r t e V a t e r d e s G a i u s ist A u g u s t u s , w a s s o w o h l d e r g e - n e r e l l e n M a x i m e adoptio naturam imitatur e n t s p r i c h t als a u c h d e m B e r i c h t d e s C a s s i u s D i o 5 5 , 1 0 , 1 9 : xox> aÜTOKpaxopoi; e y y o v o i ; r\ K a i Jtouc, voui^ouevoc,.

I n s b e s o n d e r e d i e G l e i c h s e t z u n g d e s H e r r s c h e r s m i t d e m h ö c h s t e n G o t t ist e i n g e l ä u f i g e r M o d u s p a n e g y r i s c h e r R e d e , d e r i n R o m z . Z t . d e s A u g u s t u s i m m e r w i e d e r realisiert w u r d e . S o h e i ß t es i n e i n e m E p i g r a m m d e s P h i l i p p o s e b e n f a l l s a u s d e r Anthologia Palatina (5 G o w - P a g e = A n t h . P a l . 9,307):2 5

21) V g l. G . B o w e r s o c k , A u g u s t u s and the G r e e k W o r l d , O x f o r d 1965, 1 2 2 - 139; siehe s c h o n A . Hilscher, H o m i n u m litteratorum G r a e c o r u m ante Tiberii m o r - tem in u r b e R o m a c o m m o r a t o r u m historia critica, J b b . f. Class. P h i l . Suppl. 18 (1892) 3 5 5 - 4 4 4 .

22) D e r D u k t u s des E p i g r a m m s legt eine Perspektive v o n R o m aus nahe (an- ders J . Wildberger, O v i d s Schule der „elegischen" L i e b e . E r o t o d i d a x e und P s y c h - agogie in der Ars amatoria, F r a n k f u r t et al. 1998, 7 3 , 1 5 7 ) .

2 3 ) D e r T L G gibt f ü r den W o r t l a u t keine direkten Parallelen aus. Wenn es eine (verlorene) hellenistische Vorlage gegeben hat, in der A l e x a n d e r zum O r i e n t - zug aufgefordert w u r d e und die auf G a i u s u m g e m ü n z t w u r d e , dann muß diese un- mittelbar nach A l e x a n d e r s Besuch b e i m O r a k e l des Z e u s A m m o n in der O a s e Siwa entstanden sein. Seitdem reklamierte er die G o t t e s s o h n s c h a f t f ü r sich (vgl. Plut.

Alex. 28 [itept xf\q EK 8EOU VEVEOECDC, Kai TEicvccKTEtoc,] und 33; Plutarch, Alexander. A C o m m e n t a r y b y J . R . H a m i l t o n , O x f o r d 1969, z. St.), w o r i n er auch v o n den D i c h - tern unterstützt w u r d e ( C u r t . 8,5,8 über A g i s , C h o i r i l o s und K l e o , die A l e x a n d e r über die Z e u s s ö h n e H e r a k l e s , D i o n y s o s und die D i o s k u r e n stellten).

24) Sogar der N a m e , E u p h r a t ' selbst hatte f ü r r ö m i s c h e O h r e n offenbar be- sonderen K l a n g , w i e aus dem E n d e v o n Vergils erstem und viertem G e o r g i c a b u c h (1,509; 4,561) hervorgeht; siehe d a z u J . J . Clauss, Vergil and the E u p h r a t e s revisited, A J P h 109 (1988) 3 0 9 - 3 2 0 .

2 5 ) V g l . M . C l a u s s , Kaiser und G o t t . H e r r s c h e r k u l t i m r ö m i s c h e n Reich, Stuttgart, L e i p z i g 1999,351 f. N u r cum grano salis m i t dem A n l a ß des G e d i c h t s ver- gleichbar ist der aus T a r r a c o überlieferte Vorfall, als aus dem A l t a r des A u g u s t u s

(7)

D i e M a c h t über die Imagination 287

<E><nßov ävT}vocnEVTi Ad<pvn TIOTE v u v öCVETEIXEV K o u a a p o c , EK ßcouoti KX*ova u£Ä.aujtET<xta>v, EK 8E 8EOG Öeöv EupEv ä u e i v o v r r AT]TOI8T|V yäp

E/Öripccoa 0£Ä,£i Z f l v a TöV AivEaSrcv.

pi^av 8 ' OVK änb yr\q uilTpoc, ßdÄEV, äXk' änb jtETpnc,.

K o u a a p i UTJ TIKTEIV Oü8E AiOoc, S w a t a i .

D a s E p i g r a m m z e i g t n e b e n d e n E l e m e n t e n des H e r r s c h e r k u l t e s z u - g l e i c h , d a ß a l l z u g r o ß e p a n e g y r i s c h e E m p h a s e b e i m a n g e l n d e r U m - s i c h t u n d m a n g e l n d e m T a l e n t d e s D i c h t e r s leicht ins G e g e n t e i l u m - s c h l a g e n k a n n . D e n n P h i l i p p o s ü b e r s i e h t v ö l l i g d i e e n g e B e z i e h u n g , d i e A u g u s t u s v o n A n f a n g a n z u A p o l l o u n t e r h i e l t u n d d i e er s o w o h l i n R o m als a u c h i n d e n P r o v i n z e n a u f v i e l f a c h e W e i s e z u m A u s d r u c k b r a c h t e .2 6

G r u n d s ä t z l i c h aber g e h ö r t d i e I u p p i t e r - R o l l e v o r a l l e m i n d e r b i l d e n d e n K u n s t z u r S e l b s t d a r s t e l l u n g d e s A u g u s t u s .2 7 A n t i p a t r o s g r e i f t d a s a u f u n d v e r w e n d e t es z i e l g e r i c h t e t , u m d a r a u s d e n G l a n z des G ö t t e r s o h n e s auf G a i u s f a l l e n z u lassen. Z u d i e s e r A u r a d e r G ö t t l i c h k e i t p a ß t , d a ß d i e P a r t h e r s i c h v o n v o r n h e r e i n f r e i w i l l i g e r - g e b e n , a l s o d e m u n w i d e r s t e h l i c h e n S i e g e s z u g n i c h t s e n t g e g e n z u - s e t z e n h a b e n . A u c h d i e P r o p h e z e i u n g , G a i u s w e r d e d a m i t d i e G r e n z e n des r ö m i s c h e n R e i c h e s bis a n d e n O k e a n o s a u s d e h n e n , ist e i n e g e l ä u f i g e h y p e r b o l i s c h e A u s d r u c k s w e i s e h ö f i s c h e r S p r a c h e , d i e a u f d i e I d e n t i t ä t v o n I m p e r i u m u n d K o s m o s abzielt.2 8

M a n ist g e n e i g t , i n d e m E p i g r a m m e i n t y p i s c h e s P r o d u k t d e r H o f d i c h t u n g z u s e h e n , d a s i n d e n J a h r h u n d e r t e n seit A l e x a n d e r d e m G r o ß e n e i n g e ü b t e V e r h a l t e n s w e i s e n n a c h R o m t r a n s p o r t i e r - te. A b e r A n t i p a t r o s ' g r i e c h i s c h e s G e d i c h t hat e i n w e s e n t l i c h b e k a n n t e r e s lateinisches G e g e n s t ü c k , d e n s o g . . P a n e g y r i c u s a u f G a i u s C a e s a r ' a u s d e m ersten B u c h v o n O v i d s Ars amatoria

( 1 , 1 7 7 - 2 1 4 ) . E s ist i n d e r F o r s c h u n g h e i ß u m s t r i t t e n2 9, o b d i e g u t e n

eine P a l m e w u c h s ( C l a u s s , a. 0 . 7 2 ) , d e n n d a d u r c h w u r d e der göttliche E i g e n t ü m e r geehrt, nicht ein G o t t gegen den anderen ausgespielt.

26) D i e s e kultisch-ideologische B e z i e h u n g gilt nicht nur für R o m , s o n d e r n auch für den O s t e n des Reichs (vgl. Kienast, A u g u s t u s [wie A n m . 5 ] 461 f.). - So nennen i h n G o w - P a g e (wie A n m . 19) z.St. mit Recht einen „dull w r i t e r " , u n d es ist für i h n z u h o f f e n , d a ß A u g u s t u s dieses G e d i c h t nicht z u Gesicht b e k a m .

27) Z a n k e r ( w i e A n m . 7) 2 3 2 - 2 3 8 .

28) P. H a r d i e , Virgil's A e n e i d . C o s m o s and I m p e r i u m , O x f o r d 1 9 8 6 , 3 6 4 - 3 6 6 u . ö .

29) A u s f ü h r l i c h d a z u M . S t e u d e l , D i e Literaturparodie in O v i d s Ars amato- ria, H i l d e s h e i m , Z ü r i c h , N e w Y o r k 1992, 1 7 5 - 1 8 3 , die v o n einer parodistischen

(8)

288

W ü n s c h e f ü r G a i u s ernst g e m e i n t s i n d o d e r o b O v i d f ü r das P a r - t h e r u n t e r n e h m e n g e n a u s o w e n i g R e s p e k t w i e f ü r d i e Ehegesetze3 0

des A u g u s t u s a u f b r i n g t u n d das eine w i e das a n d e r e p a r o d i e r t ( 1 , 1 7 7 - 1 9 4 . 2 0 1 - 2 0 4 ) :3 1

ecce, parat Caesar domito quod defuit orbi addere: nunc, oriens ultime, noster eris.

Parthe, dabis poenas: Crassi gaudete sepulti, signaque barbarkas non bene passa manus.

Ultor adest, primisque ducem profitetur in annis, bellaque non puero tractat agenda puer.

parcite natales timidi numerare deorum:

Caesaribus virtus contigit ante diem.

Ingenium caeleste suis velocius annis

surgit, et ignavae fert male damna morae.

parvus erat, manibusque duos Tirynthius angues pressit, et in cunis iam Iove dignus erat, nunc quoque quipuer es, quantus tum, Bacche, fuisti,

cum timuit thyrsos India victa tuos?

auspiciis annisque patris, puer, arma movebis, et vinces annis auspiciisque patris:

tale rudimentum tanto sub nomine debes,

nunc iuvenum princeps, deinde future senum;

vincuntur causa Partbi: vincantur et armis;

Eoas Latio dux meus addat opes.

Marsque pater Caesarque pater, date numen eunti:

nam deus e vobis alter es, alter eris.

W ä h r e n d A n t i p a t r o s sich auf eine z w e i s e i t i g e B e z i e h u n g b e - s c h r ä n k t - der D i c h t e r feuert d e n F e l d h e r r n an - , s u c h t sich O v i d ein g e r a d e z u u n i v e r s a l e s P u b l i k u m . Z u e r s t w e n d e t er sich an die A d r e s s a t e n des L e h r g e d i c h t s - ecce -, d a n n an d e n z u e r o b e r n d e n oriens, d e r in g e s c h i c k t e r A m b i v a l e n z als ultime a p o s t r o p h i e r t w i r d : d e r äußerste O s t e n u n d der letzte T e i l der W e l t , der n o c h

A b s i c h t O v i d s auch an dieser Stelle ausgeht (gegen Schmitzer, Zeitgeschichte [wie A n m . 4] 110 f.); anders wieder Wildberger (wie A n m . 22) 6 0 - 7 6 .

30) w". Stroh, O v i d s Liebeskunst u n d die Ehegesetze des A u g u s t u s , G y m n a - sium 8 6 ( 1 9 7 9 ) 3 2 3 - 3 5 2 .

31) Vgl. O v i d , A r s amatoria, B o o k I. E d . w i t h Introduction and C o m m e n - tary b y A . S. Hollis, O x f o r d 1977, z. St. mit A p p e n d i x 2.

(9)

D i e Macht über die Imagination 289

n i c h t z u m I m p e r i u m R o m a n u m gehört. D a r a u f w e c h s e l t O v i d z u r A n r e d e der P a r t h e r u n d d e r b e i d e n t o t e n C r a s s i über. Erst n a c h einer e r n e u t e n H i n w e n d u n g an das P u b l i k u m des L e h r g e d i c h t s (parcite) f o l g t e n d l i c h die N e n n u n g des G a i u s Caesar, des puer, selbst. A m E n d e w i r d das d u r c h d i e d o p p e l t e A n r u f u n g v o n M a r s u n d A u g u s t u s ergänzt, s o d a ß n a c h T o t e n u n d L e b e n d e n d i e G ö t t e r w e l t f o l g t .

G e m e i n s a m ist d e n b e i d e n T e x t e n n i c h t n u r d i e S i t u a t i o n d e s A u s z u g e s (ecce parat eqs.): O v i d s F o r m e l oriens ultime noster

eris52, m i t der er d i e H e r r s c h a f t ü b e r d e n g a n z e n E r d k r e i s p r o p h e - zeit, entspricht d a r ü b e r h i n a u s der R e d e v o m O k e a n o s als G r e n z e des I m p e r i u m s bei A n t i p a t r o s . D i e s e A n k ü n d i g u n g der W e l t h e r r - schaft ist die Steigerung o f f i z i e l l e r F o r m u l i e r u n g e n , w i e d e r j e n i g e n aus d e m p o s t u m e n E h r e n d e k r e t f ü r G a i u s i n Pisa:3 3 ...POST

CONSVLATVM QVEM VLTRA FINlS EXTREMAS POPVLI ROMANIBELLVM GERENS FELICITER PEREGERAT.™

B e i d e D i c h t e r greifen z u e i n e m H e r o e n - b z w . G ö t t e r v e r - gleich: W ä h r e n d A n t i p a t r o s d e n A u g u s t u s als Z e u s u n d d a m i t i n - d i r e k t G a i u s als H a l b g o t t a n s p r i c h t , stellt O v i d eine Parallele her z w i s c h e n G a i u s u n d d e n H e r o e n H e r c u l e s u n d B a c c h u s , d i e sich d u r c h ihre i r d i s c h e n T a t e n d i e G ö t t l i c k e i t v e r d i e n t h a b e n (187 ff.).3 5 D a b e i d e v o n I u p p i t e r a b s t a m m e n , w i r d A u g u s t u s m i t d e m G ö t t e r v a t e r v e r g l i c h e n , allerdings d e z e n t e r als bei A n t i p a t r o s o d e r gar bei P h i l i p p o s .3 6

D e r Sieg ü b e r d i e P a r t h e r steht j e w e i l s v o n v o r n h e r e i n fest.

D a f ü r w i r d A u g u s t u s letztlich die I n i t i a t i v e z u g e s c h r i e b e n . D a s trifft s i c h m i t d e r o f f i z i e l l e n , z . B . i k o n o g r a p h i s c h belegten Sicht3 7,

32) Vgl. die Formulierung orbis in urbe in ars 1,174.

33) I L S 140,9 f.; vgl. F. S. Kleiner, T h e A r c h o f Gaius Caesar at Pisa ( C I L X I 1421), L a t o m u s 44 (1985) 156-164.

34) Zugleich liegt darin die R e v i s i o n der betont defensiven H a l t u n g früherer Jahrzehnte, die auch in der D i c h t u n g zu spüren war, w o n a c h das Partherreich der alter orbis sei, mit d e m sich R o m die Weltherrschaft teilen müsse ( H . S o n n a b e n d , Fremdenbild u n d Politik. Vorstellungen der R ö m e r v o n Ä g y p t e n u n d dem P a r - therreich in der späten Republik u n d frühen Kaiserzeit, Frankfurt 1986,202 f. [über die Zeit u m 20 v. Chr.]). Jetzt geht es wieder u m die Herrschaft über die ganze Welt.

35) Vgl. E. D o b l h o f e r , D i e Augustuspanegyrik des H o r a z in formalhisto- rischer Sicht, Heidelberg 1966,122-141.

36) V o n Iuppiter ist explizit nur in unmittelbarem Z u s a m m e n h a n g mit H e r - cules die Rede, also vorsichtig abgesetzt.

37) V g l . Schmitzer, Vellerns (wie A n m . 11) 299.

(10)

290

w o n a c h d i e F e l d h e r r e n n u r als I n s t r u m e n t des P r i n c e p s h a n d e l - ten.3 8 O v i d b e d i e n t sich m i t auspiciis (191) sogar des o f f i z i e l l e n T e r - m i n u s , d e n a u c h A u g u s t u s in d e n Res gestae d r e i m a l g e b r a u c h t , u m seinen A n t e i l a m m i l i t ä r i s c h e n E r f o l g z u b e z e i c h n e n . U b e r e i n - s t i m m e n d d a m i t charakterisiert A u g u s t u s , ebenfalls i n d e n Res ge- stae, d i e R o l l e d e s G a i u s b e i m O r i e n t z u g d u r c h d i e P r ä p o s i t i o n per:per Gamm filium meum.i9

I m U n t e r s c h i e d z u A n t i p a t r o s geht O v i d e x p l i z i t auf die R a c h e f ü r C a r r h a e als d e m F e l d z u g z u g r u n d e liegendes M o t i v ein, i n d e m er Vater u n d S o h n C r a s s u s i m G r a b u n d die v o n T i b e r i u s z u r ü c k g e w o n n e n e n F e l d z e i c h e n a n r u f t . A u c h d i e W e n d u n g Ul- tor40 adest (181), d i e a n religiösen S p r a c h g e b r a u c h a n g e l e h n t ist, läßt dieses T h e m a a n k l i n g e n . D e n n G a i u s w i r d m i t d e m G o t t des A u g u s t u s f o r u m s4 1 parallelisiert, der d i e s e n B e i n a m e n erst d u r c h das G e l ö b n i s O c t a v i a n s erhalten hatte. A m Mars-Ultor-T^empel w a r o h n e h i n der N a m e des G a i u s z u lesen, d r i n n e n s t a n d e n d i e i m V e r s z u v o r a n g e s p r o c h e n e n F e l d z e i c h e n . D e r K r i e g s g o t t w i r d n o c h ein z w e i t e s M a l e r w ä h n t , als Mars pater z u s a m m e n m i t Cae- sar pater (203).4 2 D a m i t r ü c k t O v i d z u m e i n e n das v o n A u g u s t u s s o b e t o n t e V a t e r v e r h ä l t n i s g e g e n ü b e r d e n A d o p t i v s ö h n e n in d e n M i t t e l p u n k t .4 3 Z u m a n d e r e n ist das eine R e m i n i s z e n z a k t u e l l e n p o - litischen S p r a c h g e b r a u c h s , w a r d o c h k u r z z u v o r , i m J a h r 2 v. C h r . , A u g u s t u s d e r T i t e l pater patriae** v e r l i e h e n w o r d e n .4 5

38) V g l . A n t h . Pal. 10,25 (Antipatros: 40 G o w - P a g e ) : A u g u s t u s als Schutz- herr über die Expedition des Piso.

39) M o n . A n c y r . 27,2: Armeniam maiorem interfecto rege eiusArtaxe cumpos- semfacereprovinciam malui maiorum nostrorum exemplo regnum id Tigrani regis Ar- tavasdisfilio, nepotiautem Tigranisregis,per TL Neronem tradere, qui tum mihipri- vignus erat. Et eandemgentempostea desciscentem et rebellantem domitamper Gai- um filium meum regi Ariobarzani regis Medorum Artabazifilio regendam tradidi.

40) Z u r Bedeutung des Epithetons ultor in augusteischer Zeit vgl. E. B u c h - ner, R E I X A , l (1961) s . v . U l t o r , 572,67-578,11; außerdem R . H a n n a h , Games for Mars and the Temples f o r Mars Ultor, K l i o 80 (1998) 4 2 2 - 4 3 3 .

41) Vgl. Spannagel (wie A n m . 9) 27.

42) Mars pater ist zwar an sich eine altehrwürdige W e n d u n g (vgl. Thes. X , l 686,10-15, s.v. pater), aber die Zusammenstellung mit Caesar pater ist neu; vgl.

Clauss, Kaiser und G o t t (wie A n m . 25) 493, der daraus ableitet, daß ein Herrscher mehrere - göttliche u n d menschliche - Väter haben konnte.

43) Z u r A n g l e i c h u n g der offiziellen Bildnisse v o n Gaius u n d Lucius an das ihres Adoptivvaters vgl. J . Pollini, T h e Portraiture of G a i u s and Lucius Caesar, N e w Y o r k 1987.

44) A . A l f ö l d i , D e r Vater des Vaterlandes im römischen D e n k e n , Darmstadt 1978 (passim).

(11)

D i e Macht über die Imagination 291

A n t i p a t r o s a p o s t r o p h i e r t d e n G a i u s als ävcti;, also m i t einer i n d e n m o n a r c h i s c h e n K o n t e x t g e h ö r i g e n , w i e f ü r e i n e n P r i n z e n4 6 b e - s t i m m t e n A n r e d e4 7, O v i d n e n n t i h n princeps iuvenum (189) u n d variiert g e r i n g f ü g i g die o f f i z i e l l e T e r m i n o l o g i e v o m princeps iuven- tntis4S, w a s d e n Verhältnissen seit d e m J a h r 5 v. C h r . e n t s p r a c h4 9

u n d w a s a u c h d i e V o r e n t s c h e i d u n g i n d e r N a c h f o l g e f r a g e e i n - s c h l o ß : E r ist d e r k ü n f t i g e princeps senum b z w . - w i e i n der P i s a n e r I n s c h r i f t - der princeps designatus.50

D i e s e r s u b t i l e P r o z e ß der A d a p t i o n r e p u b l i k a n i s c h e r A u s - d r ü c k e u n d ihrer U m a k z e n t u i e r u n g , d u r c h d e n d i e p o l i t i s c h e S p r a c h e der r ö m i s c h e n K a i s e r z e i t entstand, ist d e m aus d e m g r i e - c h i s c h e n O s t e n g e k o m m e n e n A n t i p a t r o s f r e m d o d e r f ü r seine Z w e c k e n i c h t h i n r e i c h e n d . D a f ü r k a n n er sich w e s e n t l i c h einfacher m o n a r c h i s c h e r R e d e f o r m e n b e i m L o b des P r i n c e p s u n d seiner N a c h k o m m e n b e d i e n e n , d a er k e i n e R ü c k s i c h t auf r e p u b l i k a n i s c h e E m p f i n d l i c h k e i t e n n e h m e n m u ß , s o n d e r n aus d e m F u n d u s h e l l e - nistischer H o f d i c h t u n g s c h ö p f t .5 1 O v i d ist b e i m V e r g l e i c h des A u - gustus m i t d e n G ö t t e r n z u r ü c k h a l t e n d e r : E r bittet f ü r G a i u s u m das numen des A u g u s t u s , also d i e g ö t t l i c h e K r a f t , d i e m a n in R o m statt des P r i n c e p s selbst verehrte, u m d i e u n g e w ö h n l i c h e d i r e k t e G l e i c h s e t z u n g eines M e n s c h e n m i t e i n e m G o t t z u u m g e h e n , o h n e auf eine religiös inspirierte E h r u n g z u v e r z i c h t e n .5 2

D i e s e D i f f e r e n z ist v o n g r u n d s ä t z l i c h e r B e d e u t u n g . I m O s t e n der M i t t e l m e e r w e l t hatte sich seit A l e x a n d e r d e m G r o ß e n d i e G ö t t l i c h k e i t als M o d u s etabliert, der h e r a u s r a g e n d e n Stellung des H e r r s c h e r s R e c h n u n g z u tragen. A u c h A u g u s t u s m a c h t e d a v o n G e b r a u c h , als er in der ö s t l i c h e n R e i c h s h ä l f t e d e n K u l t u m seine

45) D . Kienast, R ö m i s c h e Kaisertabelle, Darmstadt21996, 64.

46) Vgl. Cichorius (wie A n m . 2 0 ) 302 f.

47) W o h l a m ehesten dem lateinischen dominus entsprechend; vgl. Suet. A u g . 53,1; D.Schanbacher, N P 3 (1997) s.v. dominus, 742f.

48) D a z u zuletzt P . H e r z , D i e A d o p t i v s ö h n e des A u g u s t u s u n d der Fest- kalender. G e d a n k e n z u einer Inschrift aus Messene, K l i o 75 (1993) 272-288; M . R . - A l f ö l d i , Bild und Bildsprache der römischen Kaiser, M a i n z 1999, 62 f.

49) Kienast, Kaisertabelle (wie A n m . 4 5 ) 74.

50) M . B o n n e f o n d - C o u d r y , Leprinceps senatus. Vie et mort d'une institution republicaine, M E F R A 105 (1993) 103-134.

51) Sogar das W o r t ßaaiXetk; kann für den Princeps verwendet werden:

v g l . L . W i c k e r t , R E X X I I (1954) s.v.princeps, 2 0 6 5 - 6 8 ; üblich - u n d w o h l v o n offizieller Seite lanciert - ist fiveucöv; z u ßaciX-eü? siehe 2068.

52) Vgl. auch Clauss, Kaiser u n d G o t t (wie A n m . 2 5 ) 2 2 9 - 2 3 7 .

(12)

292

P e r s o n ( u n d u m d i e M i t g l i e d e r seiner F a m i l i e ) z u l i e ß : TOöTOV . . . o i ä v G p o m o i vaoic; xe KOU Qvaiaic, y e p a i p o u o i v , s c h r e i b t N i c o l a u s D a - m a s c e n u s i m ersten S a t z seiner A u g u s t u s b i o g r a p h i e .5 3 I n s o f e r n ist d i e B e z e i c h n u n g d e s G a i u s als ZTIVÖC, T8KO<; a u s d e r S i c h t d e s A n t i - p a t r o s n i c h t s A u ß e r g e w ö h n l i c h e s .

K o n k r e t ist d i e v o n O v i d d u r c h Ultor u n d Mars pater h e r g e - stellte B e z i e h u n g d e s G a i u s z u m o b e r s t e n K r i e g s g o t t a u c h a n d e r - w e i t i g belegt.5 4 S o pries ein E h r e n b e s c h l u ß i n A t h e n d e n G a i u s als

"Apnoe, vioq ( I G I I I 444a), w a s n a h t l o s z u O v i d s W e n d u n g paßt.5 5 I n R o m d a g e g e n w a r d i e W a h l einer s o l c h e n o d e r v e r g l e i c h - b a r e n A p o s t r o p h i e r u n g n i c h t u n p r o b l e m a t i s c h . Z w a r h a t t e n v o r - n e h m e R ö m e r s i c h i m O r i e n t s c h o n l a n g e h u l d i g e n lassen, als w ä r e n sie h e l l e n i s t i s c h e H e r r s c h e r , aber i n d e r H e i m a t k o n n t e n sie d a s n i c h t w a g e n . Statt d e s s e n g a b es s c h o n i n r e p u b l i k a n i s c h e r Z e i t , v o r a l l e m aber d a n n f ü r A u g u s t u s u n d d i e S e i n e n , a b g e s c h w ä c h t e F o r m e n , e t w a d i e m y t h o l o g i s c h e A n s p i e l u n g o d e r d i e g e z i e l t e V e r - w e n d u n g v o n m i t G ö t t e r n v e r k n ü p f t e n A t t r i b u t e n : z . B . d e n L o r - beer f ü r A p o l l o o d e r d e n E i c h e n k r a n z f ü r I u p p i t e r .5 6 A b e r selbst w e n n d e r „ r ö m i s c h e prineeps G o t t " war, „ v o n A n f a n g a n " , w i e M a n f r e d C l a u s s n e u e r d i n g s p r o v o z i e r e n d f o r m u l i e r t hat5 7, s o w a r es d o c h f ü r e i n e n R ö m e r s c h w i e r i g , i h n tatsächlich , G o t t 7 ä f e « 5 z u n e n n e n , a u c h i m G e w a n d d e r D i c h t u n g .5 8

53) V g l . N i c o l a u s o f D a m a s c u s , L i f e o f A u g u s t u s . E d . w i t h I n t r o d u c t i o n , Translation a n d C o m m e n t a r y b y J . B e l l e m o r e , Bristol 1984, u n d N i c o i a o di D a m a s - c o , V i t a di A u g u s t o . I n t r o d u z i o n e , t r a d u z i o n e italiana e c o m m e n t o s t o r i c o a cura di B.Scardigli, Firenze 1983 - jeweils z.St.; außerdem C l a u s s (wie A n m . 2 5 ) 476 („es klingt fast w i e eine D e f i n i t i o n des r ö m i s c h e n Kaiserkultes").

54) V g l . Zanker, A u g u s t u s ( w i e A n m . 7) 2 1 8 - 2 2 6 .

5 5 ) V g l . H . H e i n e n , Z u r B e g r ü n d u n g des r ö m i s c h e n Kaiserkultes, K l i o 11 (1911) 149; Spannagel ( w i e A n m . 9 ) 27. Dagegen scheut O v i d v o r s o direkten G l e i c h s e t z u n g e n z u r ü c k , w i e sie in der T r a d i t i o n hellenistischen Herrscherkults d u r c h d i e Epiklese veoq "Apnc, ( I G II2 3250; P. Baldassarri, A u g u s t o soter. Ipotesi sul Monopteros d e l P A c r o p o l i ateniese, O s t r a k a 4 [1995] 79) abermals in A t h e n u n d i m kleinasiatischen M y l a s a angemessen schien. Solche v o r allem epigraphisch überlie- ferten Ehrenbeschlüsse k o n z e n t r i e r e n sich auf wenige J a h r e , w e n i g e r als ein J a h r - zehnt, w a s zeigt, w i e massiv sie in dieser Zeitspanne in E r s c h e i n u n g treten.

56) D e r D i c t a t o r Caesar erhielt p o s t u m gar das P r a e n o m e n divus: C . J . S i m p - s o n , I M P . C A E S A R D I V I F I L I U S . H i s second imperatorial acclamation and the e v o l u t i o n o f an allegedly " e x o r b i t a n t " n a m e , A t h e n a e u m 86 (1998) 4 1 9 - 4 3 7 .

5 7 ) M . Clauss, Dem praesens. D e r r ö m i s c h e Kaiser als G o t t , K l i o 78 (1996) 4 0 0 - 4 3 3 ; vgl. jetzt ders., Kaiser u n d G o t t ( w i e A n m . 25) 17.

58) P. W h i t e , P r o m i s e d Verse. P o e t s in the Society o f A u g u s t a n R o m e , C a m - bridge Mass., L o n d o n 1 9 9 3 , 1 6 9 - 1 8 2 . N u r die b i l d e n d e K u n s t w a r einen wichtigen

(13)

D i e M a c h t ü b e r die I m a g i n a t i o n 293

E i n b e s o n d e r s e i n d r u c k s v o l l e s B e i s p i e l f ü r d i e i n d i r e k t e n , aber i n ihrer T e n d e n z u n v e r k e n n b a r e n E h r u n g e n ist die i m n o r d - a f r i k a n i s c h e n C h e r c h e l g e f u n d e n e P a n z e r s t a t u e aus augusteischer Z e i t , d i e o f f e n b a r v o n I u b a I L , d e m bereits e r w ä h n t e n R a t g e b e r d e s G a i u s , aufgestellt w u r d e u n d w o h l auf ein s t a d t r ö m i s c h e s O r i g i n a l z u r ü c k g e h t .5 9 A u f d e m B r u s t p a n z e r erscheint G a i u s C a e s a r als V e r s t o r b e n e r i m S c h e m a d e r Z ) w « i - / » / / « i - D a r s t e l l u n g e n u n d reicht seine V i c t o r i a der Venus Genetrix h i n . H i n t e r d e r g ö t t l i c h e n S t a m m u t t e r der gens lulia steht A m o r m i t s e i n e m B o g e n . D i e D a r - s t e l l u n g v o n K ö p f e n v o n O r i e n t a l e n auf d e n P a n z e r k l a p p e n ist ein H i n w e i s auf d i e E r f o l g e i m O s t e n . Ü b e r d e r S z e n e ist ein G o t t a b - gebildet, der d e m K u l t b i l d d e s Mars Ultor n a c h e m p f u n d e n ist, s o d a ß d e r u n m i t t e l b a r e zeitgenössische B e z u g gesichert ist.

W e n n m a n d i e s t r u k t u r e l l e n U n t e r s c h i e d e z w i s c h e n T e x t u n d B i l d beiseite läßt, d a n n s i n d a u c h hier d e u t l i c h e G e m e i n s a m k e i t e n z u b e m e r k e n . D e r Sieg ü b e r d i e B a r b a r e n des O r i e n t s steht u n t e r d e m S c h u t z des Mars Ultor u n d b e z e i c h n e t d i e v ö l l i g e B e h e r r - s c h u n g v o n W a s s e r u n d L a n d , der g e s a m t e n O i k u m e n e , d u r c h d i e R ö m e r ( w a s auf der Statue d u r c h L a n d - u n d S e e w e s e n a u s g e - d r ü c k t ist). A u f d e m B r u s t p a n z e r repräsentieren V e n u s u n d d e r m i t d e m B o g e n b e w a f f n e t e A m o r d i e A b s t a m m u n g d e r gens lulia, w o b e i i m K o n t e x t eines s o l c h e n M o n u m e n t s selbst A m o r k e i n e r - lei p a r o d i s t i s c h e F u n k t i o n z u g e s c h r i e b e n w e r d e n k a n n .

E i n e r b e s o n d e r e n B e t r a c h t u n g b e d a r f O v i d s a u s d r ü c k l i c h e E r w ä h n u n g des j u g e n d l i c h e n , ja k i n d l i c h e n A l t e r s des G a i u s C a e - sar (z. B . ars 191), z u m a l d a r i n i m m e r w i e d e r ein A r g u m e n t f ü r eine p a r o d i s t i s c h e T e n d e n z gesehen w u r d e .6 0 A b e r O v i d steht e r n e u t m i t t e n i m z e i t g e n ö s s i s c h e n S p r a c h g e b r a u c h . E i n Beispiel d a f ü r ist ein weiteres E p i g r a m m des A n t i p a t r o s ( A n t h . Pal. 7,626), das a n - l ä ß l i c h der E i n w e i h u n g des Mars-Ultor-Tempels v e r f a ß t w u r d e , als G a i u s m i t s e i n e m B r u d e r L u c i u s C i r c u s s p i e l e abhielt, bei d e n e n u. a. 2 6 0 L ö w e n d e n T o d f a n d e n .6 1 A n t i p a t r o s preist d i e N o m a d e n L i b y e n s g l ü c k l i c h , w e i l sie jetzt d i e L ö w e n n i c h t m e h r f ü r c h t e n m ü ß t e n . D e n n , s o schreibt er i n V e r s 5 ff.:6 2

Schritt weiter: A u f d e r Basis der hellenistischen T r a d i t i o n w u r d e hier die u n m i t t e l - bare G l e i c h s e t z u n g v o n M e n s c h u n d G o t t gewagt.

59) Z a n k e r , A u g u s t u s ( w i e A n m . 7) 226.

6 0 ) Siehe d i e Ü b e r s i c h t bei W i l d b e r g e r ( w i e A n m . 22) 64,125.

61) D i o 5 5 , 1 0 , 6 - 7 : Kai XEOVTEC, t ^ K o v i a K a i 8 i a K Ö a t o i ev Tip t!tito8pöu({) Eaipäynaav.

(14)

U l r i c h S c h m i t z e r

eaxocTiai

Aißvcov NaaaucoviÖEg,

OüKETI

Otiparv

e'Gveaiv r|it£ipou v o k a ß a p u v o u E v a i r\%oq e p i u x a i a i o i v eiti nxvpeaQe AEOVTCOV

c b p v y a u ; y a u d O o u c , a x p i c , vnep N o u d S t o v (pCAov ertel vT)pi9uov EV i x v o j c e ö a i a i v ä y p e u 6 e v

ei; u i a v aixuTixouc; K a i a a p EöTIKEV 6 naiq- cd 8E Jtpiv ctypa-uXcov eyKoiTaÖEc; äicpaipEiai

Oriprov v ö v ä v S p c o v EIOI ß o n X « o i a i .

I n d e r T r a d i t i o n d e r A l e x a n d e r p a n e g y r i k6 3, g e r a d e a u c h i m Z u - s a m m e n h a n g m i t d e r J a g d t h e m a t i k6 4, s i n d s o l c h e e x p l i z i t e n V e r - w e i s e a u f j u g e n d l i c h e s A l t e r als e h r e n v o l l z u v e r s t e h e n :6 5 S c h o n als neue, b z w . als puer h a t d e r B e t r e f f e n d e G r o ß t a t e n v o l l b r a c h t . D a ß d i e s e r T o p o s i n a u g u s t e i s c h e r Z e i t r e c h t h ä u f i g a k t i v i e r t w u r d e , z e i g t s i c h a u c h , w e n n d e r D i c h t e r K r i n a g o r a s v e r k ü n d e t , M a r c e l - l u s h a b e s i c h a u f d e m S p a n i e n z u g ( 2 5 v. C h r . ) e r s t m a l s d e n B a r t g e - s c h n i t t e n .6 6 D a s V a t e r l a n d h a b e es n ä m l i c h e r s e h n t , Kai Jt£u\|/m 7tou5a Kai a v S p a X a ß s w ( 1 0 G o w - P a g e = A n t h . P a l . 6 , 1 6 1 ) .

62) Leider ist die historische Überlieferung z u unbestimmt, als daß auch im V o l k s n a m e n Nasamones eine aktuelle Bezugnahme z u verifizieren sein könnte. - Z u r Identifizierung des A u t o r s siehe Cichorius (wie A n m . 20) 332 ff.; w o h l allzu vorsichtig G o w - P a g e , die den Text unter die , A n o n y m o u s Epigrams' (Nr. 1) ein- reihen.

63) Belege bei Schmitzer, Zeitgeschichte (wie A n m . 4) 110; vgl. auch Paneg.

Lat. 2,8,4: non tarn patiens Africanus prima rudimenta militiae sab Paulo pater to- leravit, necpari indole Hannibalpuer tentoria Hispana successit, nec futurarum spe certiore virtutum Philippea castra Alexander nondum Magnus inplevk (mit

C . E . V . N i x o n , B . S . R o d g e r s , In Praise of Later R o m a n Emperors. T h e Panegyrici Latini. Introduction, Translation and Historical C o m m e n t a r y w i t h the Latin Text of R . A . B. M y n o r s , Berkeley, L o s Angeles, O x f o r d 1994, z. St.).

64) Vgl. Plut. A l e x . 4 0 , 4 - 5 : öteiEivev ouv exi uäXXov aÜTÖc, Eautöv, EV TOü?

atpaiEiaic, Kai xoTc, KuvriYecnoic, KaKoraOöv Kai jrapaßa^Aöuevoc,, TOTE Kai Aaicco- va !tp£Cfߣ\)TT|v, napayEvouEvov aüxtp Aiovxa Karaßa/UovTi ueyav, eiitEiv „KaÄxöc, y' 'AXtfyxvSpe itpöc, xöv Äiovxa fjycovtaai itEpl xäc, ßaciA-Eiag." xoüxo TO Kuvrjytov KpaxEpöc, Et? Aekyou? äv£8r|K£v, EtKÖvac, xaXräc, itoinoauEvoc, xoü Aiovxoc, Kai xöv KUVäV, Kai xoC ßacuAitoc, xej Äiovxt auvEax&xoi;, Kai amoxi jtpoo-ßonSoüvxoi;, oiv t ä UEV Aüautitoc, EJtXaaE, t ä 8k A£toxäpr|c,.

65) Inwieweit hier auch die w r f a s - S y m b o l i k , die mit der L ö w e n j a g d ver- bunden ist, z u m Tragen k o m m t , ist schwer zu entscheiden. N u r Beispiele für Sarkophage aus der Kaiserzeit seit Traian bietet B . A n d r e a e , D i e S y m b o l i k der L ö w e n j a g d , O p l a d e n 1985.

66) V g l . V . G a r d t h a u s e n , A u g u s t u s u n d seine Zeit, Leipzig 1891-1917 ( N D Aalen 1964) 1133 f.; auch die Bartschur des Gaius stand bevor.

(15)

D i e Macht über die Imagination 295

A n a l o g d a z u s c h r e i b t D i o d o r u s i n e i n e m w a h r s c h e i n l i c h a u f d i e R ü c k k e h r d e s T i b e r i u s6 7 aus A r m e n i e n 2 0 v. C h r .6 8 z u b e z i e - h e n d e n E p i g r a m m (1 G o w - P a g e = A n t h . P a l . 9,219): W i e N e o p t o - l e m o s einst n a c h T r o i a , s o k o m m e T i b e r i u s N e r o s t r a h l e n d n a c h R o m z u r ü c k :

ouyißoTou EKupoto X.utrov neöov "IÄ.iov mha oioq 'AxiXAevÖTii;69 jtpooOe jxevejtxoXeiioi;, TOTOC, ev AivEaSncu Nepojv äyöc; a a r u 'Peuoio

VErrai EK cbKuponv ©uußpiv äu£i\|/au£voq, Koupoc, ET' äpxiyEVEiov e^cov x v ö o v aXk' 6 UEV eyx£i

0-UEV, 6 8' äucpoTEpoic;, K a i 8 o p i K a i aoqnrj.

A u c h w e n n s i c h O v i d i n d i e e n k o m i a s t i s c h e T r a d i t i o n des L o b s v o n G r o ß t a t e n i n d e r J u g e n d e i n r e i h t , ist er d o c h p r ä z i s e r als d i e g r i e - c h i s c h e n Z e i t g e n o s s e n . D e n n annispatris v e r w e i s t d a r a u f , d a ß G a i - u s z i e m l i c h g e n a u i n d e m A l t e r s t a n d , i n d e m sein A d o p t i v v a t e r z u m ersten M a l an d i e Ö f f e n t l i c h k e i t getreten w a r . Sein d a m a l i g e s L e - b e n s a l t e r b e t o n t er a u c h n o c h i m A l t e r , i n d e m er a m B e g i n n d e r Res gestae s c h r e i b t : annos undevigintinatus. S o w a r es a u c h z u lesen a m v e r g o l d e t e n R e i t e r s t a n d b i l d b e i d e n R o s t r a a u f d e m F o r u m , das d e r S e n a t i m J a n u a r 4 3 v. C h r . f ü r O c t a v i a n b e s c h l o s s e n hatte.7 0 D i e J u - g e n d l i c h k e i t g e h ö r t a l s o v o n v o r n h e r e i n z u r S e l b s t d a r s t e l l u n g d e s P r i n c e p s ( a u c h z u m i k o n o g r a p h i s c h e n P r o g r a m m ) u n d läßt s i c h o h n e S c h w i e r i g k e i t e n a u f d e n princeps iuventutis als e h r e n v o l l e E i g e n s c h a f t ü b e r t r a g e n , z u m a l a u c h d i e o f f i z i e l l e n I n s c h r i f t e n7 1

G a i u s z u e i n e r A r t v o n p o l i t i s c h e m W u n d e r k n a b e n e r k l ä r t e n .7 2

67) So G o w - P a g e (wie A n m . 19) Nr. 1.

68) Anders aber G o w - P a g e (wie A n m . 19) z.St., die den Spanienfeldzug als A n l a ß sehen wollen.

69) G o w - P a g e (wie A n m . 19) z.St.: „This p a t r o n y m i c seems not t o occur earlier, it is very rare", vgl. O v . epist. 8,3 Pyrrhus Achillides.

70) G . A l f ö l d y , Augustus u n d die Inschriften, G y m n a s i u m 98 (1991) 305f.;

allg. E. Papi, L T U R 2 (1995) s. v. equus Octaviani, 230 f.

71) C I L V I 40325:

[C(aio) Cjaesari Au[g(usti) f(ilio) D i v i n(epoti)], principi ifuventutis],

pontifici[i, co(n)s(uli) des(ignato)], [sen]atus et po[pulus R o m a n u s ] . [ H i ] c pr[i]mus o m n [ i u m co(n)s(ul)]

[ann(os) nat(us)] X I I I I c[reatus est].

72) Daneben hat Gaius annis patris, nämlich i m Alter v o n noch nicht 15 J a h - ren, die toga virilis erhalten (zu Augustus siehe P. O v i d i u s N a s o , D i e Fasten. Hrsg., kommentiert u n d übersetzt v o n F. Börner, Heidelberg 1958 zu fast. 3,771; N i e .

(16)

O v i d verstärkt diese Ü b e r e i n s t i m m u n g d u r c h d e n generalisie- r e n d e n P l u r a l Caesares71 (184), der i n dieser F u n k t i o n v o r i h m n i c h t belegt ist: ein f r ü h e s Beispiel f ü r d i e A b s o l u t i e r u n g des C a e - s a r - N a m e n s , auf d e m W e g h i n z u m Herrschertitel.7 4 Z u m geneti- s c h e n M a t e r i a l d e r C a e s a r e n g e h ö r t gleichsam die v o r z e i t i g e virtus.

D a s ist einerseits e i n W o r t s p i e l m i t der d u r c h die W u r z e l vir k o n - stituierten G r u n d b e d e u t u n g ; z u m anderen aber zählt virtus n e b e n der i n d i e s e m A b s c h n i t t gleichfalls thematisierten pietas z u d e n E i - g e n s c h a f t e n , die an A u g u s t u s a u f d e m cliipeus virtutis g e r ü h m t w e r - d e n .

W i e bei O v i d stellt a u c h der bereits zitierte p o s t u m e E h r e n - b e s c h l u ß aus Pisa d i e Ä h n l i c h k e i t v o n A d o p t i v v a t e r u n d - s ö h n heraus, u n d das s o g a r in s p r a c h l i c h v e r g l e i c h b a r e r W e i s e ( I L S 140,13): iam designatum iustissimum ac simillumum parentis sui virtutibus principem.

E i n U n t e r s c h i e d z w i s c h e n A n t i p a t r o s ' g r i e c h i s c h e m E p i - g r a m m u n d O v i d besteht d a r i n , d a ß sich A n t i p a t r o s auf d e n A s p e k t d e r Z e u s - A b s t a m m u n g b e s c h r ä n k t , w ä h r e n d O v i d insge- s a m t v i e r g ö t t l i c h e o d e r g o t t ä h n l i c h e W e s e n z u r W ü r d i g u n g des G a i u s h e r a n z i e h t . D o c h das b e r u h t auf p o e t i s c h e r K o n z e n t r a t i o n , n i c h t a u f p r o g r a m m a t i s c h e r A b w e i c h u n g . D e n n in e i n e m z w e i t e n E p i g r a m m setzt A n t i p a t r o s seinerseits d e n G a i u s m i t v i e r G ö t t e r n i n R e l a t i o n (46 G o w - P a g e = A n t h . Pal. 9,59):7 5

Damasc. F G r H i s t 90 F 127 = cap.4,8 [Scardigli, w i e A n m . 5 3 , z.St.]: 18. O k t o b e r 48), ein Ereignis, das ebenfalls epigraphisch gewürdigt wurde: C I L V I 40326:

[-Caesari A u g u s t i f(ilio) D i v i l j u l i nepoti,

[ - 6 ? - , co(n)s(uli) desig(nato), principi] iventutis a se [appellato post deposita pjueritiae insignia, [equester o r d o pejrmissu senatus.

73) V g l . auch am. 2,14,18 (lt. Thes. O n o m . C , s.v. Caesar, 36,18ff. sind die beiden O v i d - S t e l l e n die ersten Belege für einen solchen Plural). - D e r Plural erklärt sich aus der N a m e n s k o n v e n t i o n : D e r princeps hieß n u n Imperator Caesar Augustus Divifilius. D a s praenomen imperatoris hatte das frühere nomen gentile Julius ver- drängt u n d Augustus das frühere cognomen Caesar ersetzt u n d z u m neuen nomen gentile werden lassen. So ergab sich daraus nun folgerichtig Caesares. Vgl. hierzu Simpson (wie A n m . 5 6 ) passim.

74) Vgl. A . H e u ß , R A C 2 (1954) s.v.Caesar, 824f., der als frühestes Zeugnis Sen. benef. 7,6,3 nennt.

75) D a s E p i g r a m m ist zwar bei weitem nicht s o augenblicksgebunden wie das erste zitierte, es k a n n aber nur k u r z z u v o r entstanden sein, als G a i u s schon als militärischer Schild 'Pcöuocc, . . . ndxpac, e'puua galt, sich auch die H o c h z e i t schon ankündigte, aber w o h l der N a m e der Braut noch nicht allgemein bekannt war.

(17)

D i e Macht über die Imagination 297

xeaaccpec, aicopoCcn tav\)7tTepiJYtov ml vraxtov N u c a i lonpiSuouc, uleac, äGavaxcov a uev ' A ö a v a i a v JtoXeuaSoicov, a 8' 'A<ppo8kav,

ä 8e xöv 'AÄ.Kei8av, ä 8' äepoßrixov " A p n o e i o KOCX' e w p o q j o v y p a j t t o v xeyoi;, ec, 8e veovxou

o v p a v o v . cb 'Pcouac, T a i s rcaxpac, Epuua, GeiT) äviKarov UEV 6 ßovtpdyoq ä Se o e KtOTpic,

eiryauov, euurixiv TlaXkäq, ä x p e o x o v "Apnc,.

E s ist n i c h t auszuschließen, d a ß diese S c h i l d e r u n g letztlich auf A u t - o p s i e b e r u h t . D e n n i m m e r h i n w u r d e n i m H a u s des A u g u s t u s7 6 auf d e m P a l a t i n - i m o b e r e n C u b i c u l u m7 7 - Freskenreste g e f u n d e n , d i e N i k e n d a r s t e l l u n g e n zeigen s o w i e z w e i w e i b l i c h e F i g u r e n , „ d e r e n eine v o n der a n d e r e n i m F l u g getragen w i r d "7 8 - ein D a r s t e l l u n g s - s c h e m a , das a u c h v o n der P r i m a p o r t a - S t a t u e geläufig ist.79 D e n - n o c h k o m m t es d e m D i c h t e r n i c h t s o sehr darauf a n , die Realität z u erfassen, s o n d e r n es ü b e r w i e g t das s p r a c h l i c h e Spiel: A l l e vier i m z w e i t e n D i s t i c h o n g e n a n n t e n G o t t h e i t e n b e g i n n e n m i t A , w a s d u r c h d i e d o r i s c h e n W o r t f o r m e n n o c h u n t e r s t r i c h e n w i r d . D a s vierte D i s t i c h o n , das die S e g e n s w ü n s c h e enthält, gibt diesen K l a n g - e i n d r u c k auf u n d variiert d i e G ö t t e r n a m e n , n u r a m E n d e , bei ä x p e - o x o v "Apnc,, b l e i b t die A - A l l i t e r a t i o n b e s t e h e n , w a s d i e B e d e u t u n g des K r i e g s g o t t e s f ü r das e p u u a R o m s8 0 h e r v o r h e b t .

N u r A t h e n e8 1 fehlt bei O v i d u n t e r d e n v o n A n t i p a t r o s ge- n a n n t e n G o t t h e i t e n , d a g e g e n k o m m e n A r e s / M a r s u n d H e r a k l e s / H e r c u l e s n a m e n t l i c h vor. A p h r o d i t e / V e n u s ist d i e G o t t h e i t , d e r e n

76) Es ist - o b w o h l explizite Zeugnisse fehlen - d a v o n auszugehen, daß G a i u s Caesar nach der A d o p t i o n i m H a u s des A u g u s t u s lebte, z u m a l sonst u . a . die A n e k d o t e Plut. C i c . 49,5 k a u m z u erklären wäre ( A u g u s t u s überrascht G a i u s bei der C i c e r o - L e k t ü r e ) .

77) G . Carettoni, D a s H a u s des A u g u s t u s auf d e m Palatin, M a i n z 1983,92 mit Tafel X , l ; allg. M . D o n d e r e r , Z u den H ä u s e r n des Kaisers A u g u s t u s , M E F R A 107 (1995) 6 2 1 - 6 6 0 ; I . I a c o p i , L T U R 2 (1995) s.v. D o m u s : A u g u s t u s (Palatium), 4 6 - 4 8 .

78) G . Carettoni, in: Kaiser A u g u s t u s u n d die verlorene R e p u b l i k . Katalog zur A u s s t e l l u n g Berlin 1988, M a i n z 1988, 290.

79) Insofern ist die V e r w u n d e r u n g bei G o w - P a g e (wie A n m . 19) z. St. fehl am Platze.

80) I L S 140,14 (Ehrenbeschluß aus Pisa): coloniaque nostrae unicum praesi- dium (über Gaius).

81) Z u m problematischen Verhältnis zwischen A u g u s t u s u n d A t h e n ( u n d der Stadtgöttin A t h e n e ) , was auch ein G r u n d für das Fehlen sein kann, siehe Schä- fer ( w i e A n m . 7) 7 2 - 7 4 .

(18)

W i r k e n d i e gesamte Ars amatoria g e w i d m e t ist u n d d i e d a d u r c h i m R a h m e n der Passage präsent ist.

D i e G e m e i n s a m k e i t e n i n der r ü h m e n d e n D a r s t e l l u n g des G a i u s d u r c h b e i d e A u t o r e n s i n d also beträchtlich. Sie m ü s s e n aber k e i n e s w e g s auf w e c h s e l s e i t i g e K e n n t n i s s c h l i e ß e n lassen. V i e l m e h r s c h e i n t es sich u m z w e i v o n e i n a n d e r u n a b h ä n g i g e Z e u g n i s s e f ü r die V e r h ä l t n i s s e in R o m u m die Z e i t e n w e n d e z u h a n d e l n . D e n n sie las- sen sich b r u c h l o s m i t d e n e p i g r a p h i s c h , n u m i s m a t i s c h u n d h i s t o - r i o g r a p h i s c h ü b e r l i e f e r t e n T e s t i m o n i e n ü b e r d i e B e m ü h u n g e n des A u g u s t u s z u s a m m e n f ü g e n . V o n d e n griechischen A u t o r e n , d e n e n das A t t r i b u t der H o f d i c h t e r a n h a f t e t , w ü r d e m a n k a u m anderes als ein H e r r s c h e r l o b e r w a r t e n . A b e r f ü r O v i d w i r d i m m e r w i e d e r a n - g e f ü h r t , d a ß allein s c h o n d i e I n t e g r a t i o n d e s P a n e g y r i c u s in ein erotisches L e h r g e d i c h t I n d i z f ü r P a r o d i e sei.

D a s ist i n der T a t ein n i c h t z u u n t e r s c h ä t z e n d e r E i n w a n d gegen d e n hier v o r g e s c h l a g e n e n , d e n P a n e g y r i c u s i n d e n . d i s c o r s o a u g u s - t e o ' i n t e g r i e r e n d e n L e s e v e r s u c h : D e r K o n f l i k t z w i s c h e n d e m m i t d e r S i t t e n g e s e t z g e b u n g v e r b u n d e n e n gesellschaftspolitischen P r o - g r a m m u n d der Ars amatoria ist evident8 2 u n d n a m e n t l i c h v o n O v i d selbst i m R ü c k b l i c k aus d e m E x i l b e t o n t w o r d e n .8 3 D o c h scheint diese D i c h o t o m i e n i c h t d i e g e s a m t e Realität z u erfassen, d e n n O v i d preist ja selbst i n d e n liebeselegischen W e r k e n d i e L e b e n s b e d i n - g u n g e n d e r e i g e n e n Z e i t , also d e r E p o c h e des A u g u s t u s , quia cultus adest (ars 3,127). F ü r diese D i m e n s i o n , f ü r die A t m o s p h ä r e der L e b e n s f r e u d e n u n s t a n d e n G a i u s u n d L u c i u s , w ä h r e n d der sauer- t ö p f i s c h e T i b e r i u s sich selbst a u s d e m M a c h t z e n t r u m entfernt h a t - te. D i e Ars amatoria also als ein o p p o s i t i o n e l l e s M a n i f e s t gegen d e n P r i n c i p a t des A u g u s t u s z u v e r s t e h e n , w ä r e g r u n d f a l s c h : W o h l w e r - d e n e i n z e l n e Z ü g e - d a s m o r a l i s c h e P r o g r a m m - kritisiert, aber m i t d e r I n t e n t i o n einer s y s t e m i m m a n e n t e n A u s e i n a n d e r s e t z u n g . G e - g e n d i e W e l t des C i r c u s u n d d e r Reiterspiele, d e r r ö m i s c h e n jeunesse d o r e e hatte O v i d n i c h t s e i n z u w e n d e n . E s ist also n i c h t n ö t i g , d e n P a n e g y r i c u s aus d e m W e r k g a n z e n z u lösen: D i e I d e o l o g i e des P a r - thersieges g e h ö r t g e n a u s o z u r T o t a l i t ä t der S i t u a t i o n i n R o m u n t e r A u g u s t u s w i e d i e H e r r s c h a f t d e r V e n u s .8 4

82) Siehe Stroh (wie A n m . 30) u n d M . J a n k a , O v i d , A r s amatoria Buch 2.

K o m m e n t a r , Heidelberg 1997, 405f. (zu ars 2,561-592: Mars u n d Venus) u . ö . 83) Vgl. U . Schmitzer, O v i d , Hildesheim 2001, 74 u. 85.

84) V g l . Schmitzer (wie A n m . 83) 86 f.

Referenzen

ÄHNLICHE DOKUMENTE

war, und mit liebevoll ge- pflegten, robusten Maschi- nen, die nicht viel jünger sind, stellt sich die „Leipziger Lichtdruck Werkstatt&#34;, zu SED-Zeiten ein Teil der

ren des Horaz darin, daß sie allzu bekannt sind, daß sich ihre Rezeption auf eine lange Kommentartradition von Porphyrio 1 1 bis Kießling­Heinze stützt, daß

1) amsa- muß wohl eine Korruptel sein, obwohl es von Sorabji nicht beanstandet worden ist; eine Bedeutung wie die hier angesetzte wird aber gefordert.. 2) So vanippatha- =

Für ihn sind solche Arbeitsgelegenheiten ein Bau- stein im Vorfeld einer Arbeitsvermitt- lung, eine Chance für die Jugendlichen, sich in einem Schonraum berufliche

Und es durchglühet ihr Hauch mir bis ins Tiefste die Brust. A m o r schüret die Lamp' indes und denket der Zeiten, Da er den nämlichen Dienst seinen Triumvirn getan. Quellen-

Blumenthal, Elke (Hg.), Literatur und Politik im pharaonischen und ptolemäischen Ägypten.. Vorträge der Tagung zum Gedenken an Georges

Catos Worte an Cicero (Fam. auch die unrühmliche Rolle der „Prediger&#34; Crispinus, Fabius und Stertinius in den Satiren des Horaz. Traditionsbewußte Herren setzen diese Sitte im

In der Reihe &#34;Literatur mit Geschmack&#34; serviert die Stadtteil-Bibliothek Gartenstadt, Königsbacher Straße 14, ihren Gästen spannende Happen Literatur kombiniert mit