• Keine Ergebnisse gefunden

JOHANN BERNOULLI AN LEIBNIZ

Im Dokument Neunter Band: Januar 1702 – Juni 1705 (Seite 126-130)

Groningen, 14. Januar 1702. [6.] 20

Uberlieferung:¨

K1 Abfertigung: LK-MOW Bernoulli20 Bl. A68–A69 [früher: LBr. 57,2 Bl. 68–69]. 1 Bog. 4o. 4 S. (Unsere Druckvorlage) — Gedr.:Lodge, Leibniz–De Volder Correspondence, 2013, S. 228 f. (teilw., mit engl. Übers.).

K2 Abschrift vonK1:Basel Universitätsbibl. L Ia 18 Bl. 147–148. 1 Bog. 4o. 4 S. 25 E Erstdruck nachK2:Commercium philos. et math.2, 1745, S. 66–69 (teilw.). — Danach:

1.Gerhardt, Math. Schr. 3,2, 1856, S. 689–692; 2. Oriode Miguel, Obras 16B, 2011, S. 687–689 (span. Übers.).

Zu N.4: Die Abfertigung antwortet auf Leibniz’ Brief an Johann Bernoulli vom 27. Dezember 1701 (III, 8 N. 318) und wird beantwortet durch N.6. Beigelegt waren Johan Joosten van Musschenbroeks Brief an Bernoulli vom 27. August 1701 (BEBB9972406894905504) sowie P. Varignons Brief an Bernoulli

18 johann bernoulli an leibniz, 14. Januar 1702 N.4 Vir Amplissime atque Celeberrime Fautor Honoratissime

Cum nesciverim an litteras meas sub inscriptione ad Dn. Jablonski recte acceperis, scripta haec Varignoniana jam ab aliquot hebdomadis mihi accepta nolui dimittere an-tequam de traditione mearum securus essem: quod cum factum sit per novissimas Tuas

5 27 Xbris Berol. datas; ecce nunc scriptorum variorum fasciculum quae vel una vel par-titis vicibus mihi remittes; adjectae sunt iis ut vides litterae quas Dn. Varignonius ad Te scripsit, cui si ipse respondere volueris poteris ad me dirigere litteras, promtus ero in curando. In quo consistat novi mei barometri inventio disces ex litteris Muschenbroeckii artificis Leydensis ad me datis: Videbis structuram haud valde esse compositam, duobus

10 quippe tubis verticali uno et ampliori, horizontali altero et graciliori totum negotium ab-solventibus: Quod Gerikius, Hookius, alii multiplicatas barometri variationes tentaverint per rotulas, cylindrulos aliasque machinulas, non equidem ignoro; sed ignoro an in praxi ullum effectum habuerint, hujusmodi enim machinulae ob frictionem aliaque materiae incommoda non prima statim aeris mutatione moveri possunt, sed collectis demum

suc-15 cessive pluribus mutati aeris gradibus, machinulae una vice et quasi per saltum superata frictione moventur adeo ut tantum absit ut hujusmodi barometra per machinulas, in-sensibiles variationes indicare possint, ut potius sensibiliores etiam dissimulent. Meum vero barometrum cum per liquorem ipsum variationes ostendat, huic incommodo non est obnoxium. Cum Lutetiae essem nunquam audivi Hubinum elaborasse Barometrum

20 Hugenianum, sed concedes puto quod praeter limitatam effectus multiplicationem et

dif-vom 28. November 1701 (Joh.Bernoulli, Briefw.2, S. 306–308) mit dessen Beilagen: Varignons Brief an Leibniz vom selben Tag (III, 8 N. 313) und die dritte, vierte und fünfte Antwort Varignons ( Ber-noulli, a. a. O., S. 362–370) auf Einwände, die Michel Rolle vor der Académie des sciences gegen den Infinitesimalkalkül vorgebracht hatte. Die Sendung, die auf Leibniz’ Anweisung hin (vgl. das P. S. zu III, 8 N. 295) an Johann Theodor Jablonski adressiert war, erreichte Leibniz nicht mehr in Berlin. Er erhielt sie am 2. Februar 1702; vgl. N.6. Sie ist wohl gemeint im Eintrag „An H. Praeses ein paquet mit verschiedenen Briefen abgegangen‘‘, der imDiarium Societatis scientiarum Brandeburgicae(Berlin Ar-chiv der BBAW I. IV. 1 Bl. 1–44) unter dem Datum 25. Januar 1702 verzeichnet ist. Von Varignons Brief an Bernoulli fertigte Leibniz selbst einen Auszug an (LBr. 951 Bl. 3), Musschenbroeks Brief ließ er von Johann Barthold Knoche abschreiben (LK-MOW Bernoulli20 Bl. A70–A71 [früher: LBr. 57,2 Bl. 70–71]), bevor er beide wohl mit N.6zurücksandte. 11 Gerikius: zu Guerickes Barometer vgl. O. v. Gue-ricke, Experimenta nova, 1672, S. 100. Ein Mechanismus zur Verbesserung der Messgenauigkeit findet sich dort allerdings nicht. 11 Hookius: vgl. R. Hooke,Micrographia, 1665, Preface, und Ders., A new contrivance of wheel barometer, in:Phil. Trans., 4. (14.) Juni 1666, S. 218 f. 19 Lutetiae: Ber-noulli war von November 1691 bis November 1692 in Paris. 19 elaborasse: vgl. L. Hubin,Machines nouvellement executees, et en partie inventees par le sieur Hubin, 1673, S. 12.

N.4 johann bernoulli an leibniz, 14. Januar 1702 19 ficilem tuborum structuram eorumque adimpletionem, non facile etiam contrectari multo minus transportari possit; id quod pretium ejus multum imminuit.

Quod phosphorus meus spectantis aulae plausum habuerit, valde laetus intellexi;

quod vero dignus fuerit aestimatus qui ipsius Regis et Reginae oculos in se converteret, id quidem magno honori mihi duco praesertim si gratum sibi fuisse inventum meum aliquo 5 signo Rex testabitur quemadmodum polliceris Te effecturum; sed non possum non dolere simul, quod phosphorus quem Tibi misi ille sit, quem inter plures quos in parato habeo selegi propter parvitatem molis ut commode per Cursorem posset transmitti, adeoque ut verum fatear inter omnes reliquos minimum splendet ob modicam nimis mercurii inclusi quantitatem: Quis autem cogitasset Te levidense illud phosphori vasculum quod Tibi soli 10

misi ut inventi veritatem videres, postea coram Rege, Regina et aula producturum? Id si mihi praedixisses, parassem Tibi phosphori exemplar in majori et elegantiori forma.

In litteris Tuis ad Cl. Volderum dicis Tschirnhusium moliri etiam vitra telescopiorum longe porrigentium qualia Hartsoekerus elaborat, id ego nesciveram, putabam enim illum versari tantum in vitris Causticis conficiendis, quorum crebro mentionem facit in actis 15

erud. et alibi. Hac occasione dicam (quod nondum fecissem) me moliri novam aliquam speciem speculi caustici levi pretio et labore parabilis etiam sub forma ingenti, a quo non minorem effectum mihi polliceor, quam ab ordinariis ex chalybe aliove metallo factis.

Perscribam successum, quamprimum paravero.

5 f. praesertim. . .effecturumfehlt E 8 per Cursorem publicum possetK2

3–12 Quod. . . forma: inK2am Rand mit Bleistift angestrichen, wohl von Joh. Bernoullis Hand.

Zu Bernoullis Anstreichungen vgl. N.18, S.75Z. 9 – S.76Z. 3 Erl. 4 Regis et Reginae: Leibniz hatte Bernoullis Leuchtphänomen vor König Friedrich I. in Preußen und Königin Sophie Charlotte vorge-führt. 7 misi: mit seinem Brief vom 13. August 1701 (III, 8 N. 290). 13 litteris: Leibniz’ Brief an Burchard de Volder vom 27. Dezember 1701 (II, 4 N. 14), der Beilage zu III, 8 N. 318 gewesen war.

13 Tschirnhusium: Leibniz hatte von Tschirnhaus’ Fernrohren über ihn selbst (vgl. III, 8 N. 189) sowie über R. Chr. Wagner (vgl. III, 8, S. 445) erfahren. 15 mentionem: vgl. z. B. Tschirnhaus’ Flugblatt Von grossen Lentibus oder Brenn-Gläsern, so 3. biß 4. pedes in Diametro halten, [o. J.], das in lateini-scher Fassung u. d. T.De magnis lentibus seu vitris causticis, quorum diameter trium quatuorve pedum, in:Acta erud., Sept. 1697, S. 414–419, erschien, sowie E. W. v.Tschirnhaus,Effectus singulares lentis opticae ad telescopia, in:Acta erud., Okt. 1699, S. 445–448.

20 johann bernoulli an leibniz, 14. Januar 1702 N.4 Miror valde quod Dn. Menkenius etiamnum haesitet in edenda mea declaratione.

Iniquum est, mihi defensionem denegare contra aggressionem. Quod si alium praetextum non habet, quam quod forte queratur de acerbitate defensionis meae, per me licet ut corrigat, deleat, mutet, moderetur pro lubitu, modo rei substantia maneat, quamquam

5 modestissime omnia scripserim: si vero nec hoc flectere poterit Dn. Menkenium, dubitabo an posthac unquam aliquid adacta ipsius missurus sim, habeboque occasionem de ipsius partium studio publice conquerendi.

Machinae illae hydraulicae contra incendia, quas dicis in usu esse apud Batavos et instructas tubis flexilibus; forte nihil singulare habent, nam hujusmodi jam vidi olim

10 Genevae; erat autem illa uti ordinaria sc. constabat magno receptaculo quod in anteriore parte habebat duos cylindros in quibus emboli alternatim ascendebant et descendebant, ut hoc modo aqua radio continuo exprimeretur et quidem per longum aliquem tubum coriaceum instar intestini, quem homo aliquis apprehendens in anteriore parte secum ferebat in summa aedium et tectorum et orificium ejus aquam continuo evomens versus

15 angulos et recessus dirigebat, ut hoc pacto succurreret ubicunque necessitas postularet.

Inquiram interim an syringae Batavorum, aliquid singularius habeant quod perscribi mereatur, quo casu Delineationem fieri curabo quam mittam.

Dimittam hodie litteras quas dedisti ad Volderum una cum adjectis ad DDnn. Ou-dinum et Baylium. Meo utique non indiges auxilio, ad mentem Tuam Cl. Voldero

intelli-20 gibiliorem reddendam; nisi velis me facem Soli accendere. Video ipsum habere notionem substantiae a Tua multum alienam; verum etiam est, quod extensionem habeat pro pri-mitiva corporis essentia; Tu vero dicis eam esse tantum relativum quid et praesupponere communem aliquam naturam per plura coexistentia; in quonam autem illa communis

na-1–7 Miror. . .conquerendi.fehlt E 16 f. quod. . .mereaturfehlt K2E

1 declaratione: Bernoulli hatte Leibniz mit seinem Brief vom 13. August 1701 (III, 8 N. 290) eine (nicht gefundene) Erklärung zur Weiterleitung an Otto Mencke gesandt, den Streit mit seinem Bruder Jacob um das isoperimetrische Problem sowie die Auseinandersetzung mit Nicolas Fatio de Duillier betreffend. Mencke hatte die Veröffentlichung in seinem Brief an Leibniz vom 3. September 1701 (I, 20 N. 250) abgelehnt. Menckes Brief und seinen vergeblichen Einspruch (I, 20 N. 273) hatte Leibniz Bernoulli mit seinem Brief vom 13. September 1701 (III, 8 N. 295) zukommen lassen. 9 olim: Bernoulli war von Januar bis November 1691 in Genf. 18 f. litteras. . .Baylium: Leibniz’ Briefe vom 27. Dezember 1701 an de Volder, Pierre Bayle und Casimire Oudin (II, 4 N. 14 bzw. N. 13; I, 20 N. 398), die Beilage zu III, 8 N. 318 gewesen waren. 20 facem Soli accendere: vgl. zu ähnlichen RedewendungenTPMA11, S. 5 f.

N.5 leibniz an pierre varignon, 2. Februar 1702 21 tura corporis consistat dicit ille se non posse concipere, et a Te procul dubio desiderabit claram et distinctam ideam ut et Tuam nunc definitionem substantiae, quam ni fallor promiseras si suam prius dederit. Quod superest Tibi vicissim in novum hunc annum et in longam sequentium seriem, omnia fausta et felicia ex animo apprecor. Vale et fave

Ampl. T. Devotissimo J. Bernoulli 5

Groningae a. d. 14. Jan. 1702.

P. S. Rogo ut Varignoniana quantocyus mihi remittas, quoniam ad ea respondere debeo, nam nondum respondi.

Im Dokument Neunter Band: Januar 1702 – Juni 1705 (Seite 126-130)